Матрена Егоровна Киренская 101 саастаах
-
-
1923 с. тохсунньуга (олунньу 10) Дьабыыл нэһилиэгэр Матрена Никитична, Егор Иванович Киренскэйдэр холкуостаах дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. Кини бииргэ төрөөбүт үһүөлэр эбит. 1924 с. ийэлэрэ уолун төрөтөөрү күн сириттэн күрэнэр. Онтон ыла аҕаларын көрүүтүгэр хаалбыттар. Эдьиийэ оҕо сылдьан өлбүт, быраата Афанасий Егорович 1943 с. Аҕа дойду сэриитигэр ыҥырыллан барар уонна сураҕа суох сүппүтүн туһунан тиһэх биллэриитэ 1945 с. кулун тутар 20 күнүгэр кэлэр. Матрена 8 сааһыгар Дьабыыл нэһилиэгин оскуолатыгар киирэр. Иккис кылааска киирэр күһүнүгэр атаҕынан хаампат буолбутун аҕата куоракка киирэн алгысчыт булан кэпсэтэн, кини сүбэтинэн эмтэтэн, түөрт сылынан үчүгэйдик хаамар буолбут. 1938 с. аҕата Олохтон барарын кытта Матрена ыанньыксыттыы барбыт. 1939 с. уот кураан кыһалҕатыттан Уус-Майа улууһугар Нуотара өрүскэ (үрэххэ) от үлэтигэр эр дьону кытта тэҥҥэ үлэлиир. Кыһын атынан от тиэйиитигэр үлэлэспит. Маҥнай ыанньыксыттыырыгар сааһа кыра буолан 8 ынаҕы туттарбыттар.
Сэрии сылларыгар МТС-ка үлэһит илии тиийбэтинэн, 1940 с. балаҕан ыйыгар 5 ыйдаах тырахтарыыстар куурустарыгар үөрэнэ барар. Тырахтарыыстар куурустара Тумулга, Майаҕа арылланнар элбэх кыыс үөрэммит. Үөрэҕин бүтэрэн кэлбит кыыс тыраахтар өрөмүөнүгэр сылдьыбыт. 1941 с. маһынан оттуллан барар газ генератор ЧТЗ мааркалаах тыраахтырга олорор. Бу тыраахтыр уматыга 5 см уһуннаах гына эрбэммит мас чууркалар эбит. Тыраахтыр куурсугар бииргэ үөрэммит кыргыттарыныын үлэлээн бэриллибит былааннарын 200-300 % толороллор. Тыаны солоон, бурдук бааһынатын оҥоруутугар, тутуу маһын таһыытыгар үлэлииллэр. Тыраахтырдара алдьаннаҕына бэйэлэрэ оҥостон ыһыыга күннэри-түүннэри үлэлииллэр. Үлэһит илии, тыраахтар тиийбэт буолан “Киров”, “Үүнэр күүс”, “Сайдыы”, “Кыһыл сардаҥа” холкуостарга ыытан иһэллэр. Кыайыы туһа диэн утуйалларын да умнан үлэлииллэрэ. Ыһыы үлэтин кэнниттэн сир паардыыллар, бааһыналары ыраастыыллар. Онтон атырдьах ыйыгар диэри тыраахтардарын өрөмүөннүүллэр. Бурдук быстарарга икки комбайн үлэлиирэ “Севернэй”, “Южнай”. “Южнайы” тыраахтар соһоро. Бурдук хомуура бүттэҕинэ алтынньыга диэри балатыынкаҕа бурдук сыстараллар. Сарсыарда хараҥаттан киэһэ хараҥарыар диэри үлэлииллэрэ. Оччолорго тырахтарыыстар суолларын бэйэлэрэ солоон сылдьаллара.
Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии кэмигэр АХШ Сэбиэскэй Сойууска ленд-лииһинэн сөбүлэһии сүнньүнэн араас тиэхиньикэни, аһы-үөлү биэрэн көмөлөспүт. Ол иһигэр байыаннай сөмөлүөттэри Киин Арассыыйаҕа “Аляска-Сибиир” трассанан көтүтэн илдьии (перегон) тэриллэн Төҥүлүгэ Сэгэлэй Эбэҕэ 1942 сыл күһүнүттэн 1943 сыл сааһыгар диэри сөмөлүөттэр тохтоон уматык куттан, өрөмүөннэнэн барар саппаас аэродромнара үлэлээбит.
Америка лүөччүктэрэ сөмөлүөттэри Беринг силбэһиитин туоратан Чукоткаҕа аҕалан түһэрэллэрэ, онтон салгыы сэбиэскэй лүөччүктэр көтүтэллэрэ. Матрена 1942 с. ыстаарсай тырахтарыыс аатын сүгэр. Кыһын тыраахтардар төгүрүк катогунан күөл мууһун, хаарын хаптатан сөмөлүөт түһэр суолун оҥорбуттар. Онно сөмөлүөттэр түүнүн түһэн ааһар эбиттэр. Күрдьүллүбүт муус тула харыйа лабааларын анньаннар бэлиэ оҥорбуттар. Сөмөлүөттэри Дьокуускай порда ылбатаҕын куораттан биллэрдэхтэринэ мас чөмөхтөөн уматаннар, лүөччүктэр тумаҥҥа, хараҥаҕа онон сирдэтэн түһэллэрэ. Хаар түстэҕинэ эбэтэр тумана хойуу буоллаҕына кыайан көппөккө хас да хоноллоро. Биирдэ Төҥүлүттэн чугас Ампаардаах алааска сөмөлүөт саахалламмыт. Уопсайа бу салгын трассатыгар сөмөлүөт саахалыгар 121 киһи өлбүт. Бу саппаас аэродромҥа наар киэһэ өттүгэр 7-лии, 8-тыы сөмөлүөт тэҥинэн түһэн хонон ааспыт түбэлтэлэрэ баар. Түспүт сөмөлүөттэр аккумулятордарын тоҥуо диэннэр МТС гарааһыгар угаллара. Гарааска турар систиэринэттэн көрүүчэйдэрин буочукаҕа кутан баран сыарҕалаах оҕуска тиэйэн киллэрэн саппараапкалыыллара.
Биир күн тыраахтар өрөмүөннүү сырыттахтарына, түргэнник тыраахтары собуоттаан сөмөлүөтү соһон аҕалыҥ диэн ыксаллаах сорудах ылан тиийбиттэрэ, сөмөлүөт мотуора алдьанан түспүт, хара уҥунуоҕунан тибиирбит аҕай. Сөмөлүөттэн сэттэ киһи түһэн тыыннаах хаалбыттарыттан үөрэн сорохторо ытаспыттар, сорохторо сири сыллыы-сыллыы махтаммыттар. Биригэдьиирдиин сүбэлэһэн баран сөмөлүөтү түргэнник тыраахтарга холбоон гараас аттыгар состорон аҕалбыттар. Куораттан саппаас чааһын таһааран оҥостон 4-5 хонугунан көтөн барбыт. Маннык элбэх сөмөлүөт Сэгэлэйгэ түһэн өрөмүөннэнэн ааспыт.
Сэрии сылларыгар МТС-ка барыта 40-ча кыргыттар уонна дьахталлар үлэлээбиттэр, ыарахан да кэмнэри этэҥҥэ туораахтаабыттар. Бу “Аляска-Сибиир” кистэлэҥ трассата буоларын олохтоохтор 1972 сыллаахха биирдэ билбиттэр. “АлСиб” 70 сылынан Төҥүлү нэһилиэгэр оскуолаҕа бу кэмҥэ үлэлээбит тырахтарыыс дьахталлары ыҥыран көрсүһүү тэриллибит. Бу сыл Дьокуускай куоракка аэропорт мусуойугар ыҥыран үс бэтэрээҥҥэ “АлСиб” 70 сылынан Хабаровскай кыраайтан кэлэн байыаннайдар мэтээл туттарбыттар. Матрена Егоровна “1941-1945 сс. Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ килбиэннээх үлэтин иһин” мэтээлинэн наҕараадаламмыт.
Никита Гаврильевич Кычкин 1927 с. Мөҥүрүөн нэһилиэгин Маандыгытыттан төрүттээх. 1944 с. Таракка көһөн кэлэн эдьиийигэр Хоборооско олорон үлэһит буолар. 1947 с. Матрена Киренскаяны көрсөн сүрэхтэринэн сөбүлэһэн ыал буолаллар. 30 сыл тыраахтарыыһынан эҥкилэ суох үлэлээбитэ, коммунистическай үлэ удаарынньыга буолбута. Олоҥхоһут, ырыаһыт, тойуксут, успуорка дэгиттэр дьоҕурдаах киһи быһыытынан биллибит. Матрена Егоровна Никита Гаврильевичтыын 11 оҕону Күн сирин көрдөрбүттэр. Улахан дьиэ кэргэн аҕа баһылыга 1988 с. ыарахан ыарыыттан олохтон туораабыт. 31 сиэн, 54 хос сиэн, 11 хос-хос сиэн кини олоҕун салгыыллар.
Улуус баһылыга Дмитрий Тихонов Матрена Егоровнаҕа 100 сааһынан Ил Дархан илии баттааһыннаах “Үйэ Саас” дастабырыанньалаах бэлиэни туттарар дьоро күнүгэр кийиитэ, Тарат сүрүн уопсай үөрэхтээһин оскуолатын төрүт култуураҕа учуутала Парасковья Лебедева ытык кырдьаҕас олоҕун устуоруйатыттан: “Биһиги эбэбит Сэгэлэйгэ оттуга бүтэн хаалбыт Америкаҕа көтүөхтээх сөмөлүөтү Эбэ түгэҕиттэн соспут соҕотох бэтэрээн буолар. Биһиги эбэбитинэн олус киэн туттабыт, дьоллоох дьоммут, эбэбит баарын тухары тирэхтээхпит. Кини уруккутун олох кэпсээбэт, «Мин тырахтарыыстаабытым, ыһыыга үлэлиирбит”, - эрэ диэн кэпсиир этэ. Биирдэ да аччыктаабытым, сордоммутум, аас-туор олоххо олорбутум диэн кэпсээбэт этэ. Ханнык да түгэҥҥэ күлэн саһыгыратар үтүө майгылаах. Ол буолуо кини уһун үйэлэниитин кистэлэҥэ”, - диэн киэн тутта кылгастык сырдатан турар.
Кыыһа Марфа Кычкина: “Ийэбит 17 сааһыгар диэри Дьабыылга олорбут. Онтон Төҥүлүгэ аймахтарыгар кэлэн олорон тырахтарыыстар куурустарыгар үөрэнэ барбыт. 1947 с. аҕабытын көрсөн холбоһон ыал буолан 11 оҕону Күн сирин көрдөрөллөр. Ийэбит 95 сааһыгар диэри мас хайытара. Уолаттара былдьастахтарына маннык гынан дьарыктанабын диэн күлэн кэбиһэрэ. Кини мэлдьи хамсана, үлэлии сылдьарын ордороро. Кыыһырар диэни билбэт, сымнаҕас, холку майгылаах, сөптөөхтүк аһыырын, таҥнарын, нус-хас чуумпу олоҕу хааччыйабыт, тапталынан сылдьабыт. Ол иһин үйэтэ уһаабыта буолуо”, диэн сэмэйдик санаатын үллэһиннэ.
Түмүктээн этэр буоллахха, киһиэхэ, ордук аҕам саастаах дьоҥҥо чугас дьонуҥ истиҥ сыһыаннара, кинилэр тапталлара, эрэллэрэ күүс-уох биэрэр, олоххо дьулуурдарын күүһүрдэр. Ыччаттара күннэтэ ыкса алтыһан кинилэргэ соҕотохсуйар, мунчаарар түгэни биэрбэттэригэр сытар буолуохтаах биһиги иннибитигэр уктар ытык кырдьаҕастарбыт үйэлэрэ уһаабыт кистэлэҥэ.
Марелла Баишева.
Санааҕын суруй