Быйыл саас Госдумаҕа “Старателлэр үлэлэрин туһунан” диэн федеральнай сокуон барыла киирбитэ. Сокуон барылыгар Уһук Илиҥҥэ уонна Арктикаҕа биирдиилээн дьоҥҥо көмүс хостооһунун көҥүллүүр туһунан этиллэр. Бэс ыйын 28 күнүгэр Госдумаҕа парламент истиилэригэр сокуон барылын дьүүллэстилэр.
***
Бу сокуон барыла улахан мөккүөрү таһаарда. Хас эмэ сылы быһа дьаныһан туран киллэрэ сатааччылар бааллар дииллэр. Онуоха билиҥҥи уустук кэмҥэ ылыллан эрэрэ дьикти. Туох сыаллаах? Холобур, бэрт таһымнаах эспиэр, “Путин учуутала” диир киһилэрэ, Санкт-Петербурдааҕы Хайа университетын ректора, аан дойдуга биллэр аптарытыаттаах учуонай, тэхиниичэскэй билим дуоктара Владимир Литвиненко “бу судаарыстыбаҕа кутталлаах сокуон буолуоҕа” диэбит. Кини: “Айылҕа баайын туһаныыга, төттөрүтүн, судаарыстыба кыттыытын, салайыытын кытаатыннарар наада. Сокуон барыла кыра да туһалаах эбит буоллаҕына, бу тула үөскүүр криминализация уонна хонтуруоллуур үлэҕэ ирдэнэр улахан ороскуот ону сотон таһаарар”, – диэбит.
***
Арассыыйа Старателлэрин сойууһун бэрэссэдээтэлэ Виктор Таракановскай билигин көмүһү хостуур үлэлэри судаарыстыба сокуон иитинэн көрөн олорорун, хонтуруоллуур, кэтиир-маныыр уорганнар үчүгэйдик үлэлиир, эбээһинэстэрин толорор эрэгийиэннэригэр айылҕаҕа улахан хоромньу оҥоһуллубатын ахтар. Ол эрээри билигин үлэлиир систиэмэҕэ “саҥа хостооччулары” киллэрэр экэнэмиичэскэй төрүөт суоҕун, ону кытта көмүс хостонор эрэгийиэннэригэр кириминээл, социальнай тыҥааһын улаатыан сөбүн туһунан эмиэ ахтар.
Кытайдар “куһаҕан” уопуттара
Кытайга маннык сокуону ааспыт үйэ 90-с сылларыгар көҥүллүү сылдьыбыттар. Тыһыынчанан бытархай старателлэр көмүс сууйа өрүстэринэн, үрүйэлэринэн ыһыллыбыттар. Ол туохха тиэрдибитий? Сотору буолаат, айылҕа иэстэспит: өрүстэр үөстэрэ кэһиллэн, улахан уу ылар буолбут, сир бөҕөтө ууга барбыт, халаан кэмигэр дьон өлүүтэ тахсыбыт, норуот хаһаайыстыбата улахан охсууну ылбыт. Кытай бырабыыталыстыбата бытархай көмүсчүттэри кытта өр ньээҥкэлэһэ барбатах: сокуону тутуспаттарын иһин аармыйаны туһаммыт. Хас эмэ сылы быһа саллааттар, тыа устун көмүсчүттэри уодьуганнаан, сырса сылдьыбыттар. Ону кытта көмүһү итинник ньыманан хостууртан аккаастаммыт эрэгийиэннэргэ улахан субсидияны биэрэр буолбуттар. Инньэ гынан син иннилэрин ылан бэрээдэктээбиттэр. Биһиэхэ оннук саҕаланна да, тохтуо биллибэт.
“Сир баайын туһунан” сокуон баар
Госдума айылҕа баайыгар уонна тулалыыр эйгэни харыстааһыҥҥа кэмитиэтин салайааччыта Дмитрий Кобылкин сокуон барылын хара маҥнайгыттан утаран, парламент истиилэригэр дьүүллэһэргэ этии киллэрбитэ. Кини тулалыыр эйгэҕэ үөскүүр куттал, айылҕаны чөлүгэр түһэрии бу сокуон барылыгар барбах эрэ хаарыллыбытын сөпкө ыйбыт. Оннооҕор билигин хонтуруоллуур уорганнар сиэрэ суох улахан ноҕуруускаттан барытын хабан үлэлиир кыахтара суоҕун, ыһылла сытар (россыпной) көмүһү хостооһун дьиикэйдик, баламаттык ыытылларын бэлиэтээбит. Онон эспиэрдэри кытта дьүүллэһэн баран, “сокуон барыла маннык көрүҥнээх ылыллара сатаммат” диэн түмүккэ кэлбиттэр. Д.Кобылкин туох сүрүн түгэннэргэ тохтообутуй? Ол:
- ыһылла сытар көмүһү хостооһуну РФ “Сир баайын туһунан” (“О недрах”) сокуонугар төннөрөргө;
- ирбэт тоҥноох Уһук Хоту сиргэ учаастактары биэрэри тохтоторго;
- кыра старателлэр тэрилтэлэрин сабыллыыга тиэрдэр усулуобуйаны суох гынарга. Тоҕо диэтэххэ, сокуонунан ИП-лаах старателлэр уонна аччыгый тэрилтэлээх старателлэр (оннук 100-тэн тахса тэрилтэ баар, олор бары нолуоктарын төлүү, ирдэбили толоро сылдьаллар – ДК) икки ардыларыгар тэҥэ суох усулуобуйа үөскүүр;
- старателлэргэ бэриллэр сирдэртэн саппаастаах, уонна “техногеннай” дэнэр учаастактары таһаарарга;
- хостонор көмүс кээмэйин уонна онтон бүддьүөт араас таһымыгар төһө дохуот киирэрин хос суоттуурга (3 сыл иһигэр эрэгийиэн бүддьүөтүгэр 18 млрд солк., НДФЛ – 3 млрд, НДС – 9 млрд солк. уонна социальнай төлөбүр киириэхтээх диэн суоттаммыт).
***
Д.Кобылкин: “Биһиги кэмитиэппит сокуон барылын бастакы ааҕыыга ылынар буоллахха, бу этиллибит бэлиэтээһиннэри учуоттуурга, иккис ааҕыыга ылынарга диэн этии киллэрэр. Уһук Илин министиэристибэтэ бу сокуон олохтоох нэһилиэнньэ олоҕун тупсарыа дии саныыр буоллаҕына, биир эбэтэр икки эрэ эрэгийиэҥҥэ эспэримиэн быһыытынан киллэрэргэ. Үс сылынан хайдах үлэлиирин көрөргө”, – диэбит.
Бу – судаарыстыбаны таҥнарыы
Госдума айылҕа баайыгар кэмитиэтин салайааччытын солбуйааччыта Жанна Рябцева: “Свердловскай уобалас пилотнай эрэгийиэҥҥэ киирсибэт гынан баран, биһиги 90-с сылларга көмүһү хостооһун хайдах ыытыллыбытын өйдүүбүт”, – диэбит. Кини дьон бу сокуонтан улаханнык соһуйан сылдьарын эппит. Ж.Рябцева: “Бу сокуон көмүһү уорарга кыах биэрэр. Дьокутааттар миэхэ кэлэн үҥсэллэр, оттон аһаҕастык тугу да саҥарбаттар, куттаналлар”, – диэн кэллиэгэлэрин буруйдаабыт. ““Сир баайын туһунан” сокуон баар, онтон атын наадата суох. Биһиги 90-с сылларга төннөөрү гынабыт дуо?! Кэмитиэт чилиэннэрэ бары утардылар. Маннык сокуон барылын ылынар олох сатаммат... Бу сокуон барыла – судаарыстыбаны таҥнарыы”, – диэбит Свердловскай уобалас дьокутаата. Дьэ, кырдьык, ыарахан буруйдааһын. Кини “кимнээх бу сокуон барылын ыллара сатыылларый?” диэбитэ салгыҥҥа ыйаммыт...
***
Уһук Илин министиэристибэтиттэн: “Эрэгийиэҥҥэ хаалыахтаах сүрүн нолуок – НДПИ (налог на добычу полезных ископаемых). Оттон бу дьон ону төлүө саарбах. Дохуоту-ороскуоту сатаан суоттуур буҕаалтырдаах тэрилтэ олох да, тугу да төлүө суоҕа. Онон ол 18 млрл солк. туһунан умнуҥ”, – диэбит Магадаан уобалаһын дьокутаата Антон Басанскай.
Саха сирэ эрэ өйөөбөтө
Саҥа сокуон барылынан Уһук Илиҥҥэ уонтан тахса тыһыынча көмүс хостооччу кэлэн, ойууру кэрдэн, өрүстэри сүргэйэн бардаҕына, ол кэнниттэн туох хаалыай? Госдумаҕа ыытыллыбыт парламент истиилэригэр Ил Түмэн сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Сахамин Афанасьев кыттыбыт. Кини СӨ Судаарыстыбаннай мунньаҕа (Ил Түмэн) бэс ыйын 8 күнүгэр сокуон барылын маннык эрэдээксийэнэн ылынары өйөөбөтөҕүн эппит. Саха сиригэр билигин 230 көмүс хостуур тэрилтэ баар, онуоха бу сокуону ылыннахха, көмүс хостооччулар төһө эмэ эбиллиэхтэрэ. Оттон старателлэр үлэлэрин хонтуруол, кэтиир-маныыр үлэ үбүлээһинэ суох, барыта хаһан да буоларын курдук, эмиэ эрэгийиэн санныгар сүктэриллэрин ыйбыт. Айылҕа харыстабылын урукку миниистирэ билэн этэр. Ааспыт сылларга баһаары умуруоруу аҥаардас эрэгийиэн кыаҕынан-күүһүнэн баран, ол туохха тиэртэ этэй?!
“Онон Саха сиригэр айан суола уустугунан, айылҕа-килиимэт усулуобуйата ыараханынан, хонтуруоллуур-надзору ыытар үлэлэр кээмэйдэрэ улаатан тахсар, онно сөптөөх үлэ ыытыллыа диэн саарбахтааһын баар, ыйытыылар үөскүүллэр. Оннооҕор бырамыысыланнай көмүһү хостооһуҥҥа буруйу оҥоруу тахсар”, – диэбит Ил Түмэн сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ. Кини өскөтүн старатель үлэтэ сылга икки киилэ көмүһү хостоотоххо эрэ барыстаах буоллаҕына, оччотугар 4 тыһ. куб. кумаҕы сууйарга, 20 тыһ. куб. сир үөһээ сытар бүрүөһүнүн устарга анал тиэхиньикэ эрэ наада буоларын ахтыбыт. “Ону көннөрү күрдьэҕинэн, хойгуонан, таачыканан үлэлээн кыайбаккын”, – диэбит.
“Старателлэр үлэлэрэ ууну кытта сибээстээх, ону өрүстэри, үрүйэлэри киртиппэккэ эрэ ыыппаккын. Оттон сокуон барылыгар айылҕа харыстыбалын сокуоннарын кэһии иһин эппиэтинэс туһунан нуорма суох. Ону кытта, РФ Ойуур кодексын утарыы баар – туох да сөбүлэһиннэриитэ суох 30 куб. ойууру кэрдиэххэ сөп диэн. Аны, старателлэр көмүс хостуур сирдэригэр бултуур сирдэр (охотугодья), балыктыыр учаастактар түбэһиэхтэрин сөп”, – диэбит С.Афанасьев. Старателлэр төлүүр нолуоктара көмүстээх эрэгийиэн бүддьүөтүгэр буолбакка, кинилэр регистрацияламмыт сирдэригэр киириэн, көмүс хостуур дьоҕус тэрилтэлэр ИП буола сатыахтарын, оччотугар РФ бүддьүөтүгэр дохуот киирэрэ уустугуруон туһунан эппит. Түмүккэ “Саха сирэ Магадаан уонна Красноярскай кэнниттэн көмүс хостооһунугар Арассыыйаҕа үс бастакы эрэгийиэҥҥэ киирсэр. Онон биһиги санаабыт, бэлиэтээһиннэрбит уонна этиилэрбит болҕомтоҕо ылыллыахтаахтар, учуоттаныахтаахтар”, – диэбит.
***
Ол да буоллар Уһук Илин уонна Арктика сайдыытын кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Николай Харитонов сокуон барылын кэмитиэт сыныйан үөрэппитин, дьокутааттар өйөөбүттэрин эппит. Иккис ааҕыыга оробуочай бөлөх тэриллибитин, көннөрүүлэргэ ылсан үлэлиэҕин ахтыбыт. Уһук Илин уонна Арктика эрэгийиэннэрэ бары – Саха Өрөспүүбүлүкэтиттэн ураты – сокуон барылын өйөөбүттэр. Саха Өрөспүүбүлүкэтин этиилэрэ Госдума истиилэрин эрэкэмэндээссийэлэригэр киирбиттэр, СӨ Ил Дарханын уонна Ил Түмэнин ылыммыт түмүктэрэ учуоттаныахтара диэн буолбут. Парламент истиилэрин түмүгэр сокуону Арассыыйа икки эрэгийиэнигэр – Магадаан уобалаһыгар уонна Забайкалье кыраайыгар – пилотнай бырайыак быһыытынан киллэрэн эрэргэ уонна кэтээн көрөргө диэн быһаарбыттар.
Эспиэрдэр санаалара
Саха сирин Көмүс хостооччуларын сойууһун аатыттан вице-бэрэссэдээтэл Алексей Ефимов сокуон барылын туһунан хас да пууннаах дьоһун түмүк оҥорбут. Онно маннык этиилэри бэлиэтиэххэ сөп:
- Сокуон барылын маннык көрүҥнээх ылыннахха, Уһук Илин көмүстээх оройуоннарыгар бырамыысыланнай көмүһү уоруу маассабай буолуоҕа. Пром-прибордартан уонна көмүс тутар каассаттан эрэ буолбакка, уруудалаах көмүс баар сирдэриттэн ( ЗИФ) эмиэ уоруохтара, ону кытта өлөрүү, халааһын, ОПГ тэнийиэ.
- Урут көмүһү хостооһун судаарыстыбаннай этэ, биирдиилээн хостооһун судаарыстыбаннай хааһынаны көмүһүнэн, сыаналаах уонна күндү тааһынан толорор сыаллаах ыытыллара. Онуоха судаарыстыба бүддьүөттэн көҥүл старателлэртэн көмүһү атыылаһарга харчы аныыра. 1991 сылтан көмүһү хостооһун судаарыстыбаннайтан чааһынай буолбута. Көмүс сиргэ баар эрэ кэмигэр судаарыстыба бас билиитэ, онтон таҕыста да, сир баайын хостооччу бас билэр. Онон көмүс тутар хаассалары тэрийбэтэххэ, бу сокуон үлэлиир кыаҕа суох. Оттон Арассыыйа субъектарын баһыйар өттө социальнай хайысхалаах, дэписсииттээх бүддьүөттээх, хаассалары тэрийиигэ харчы көрүллүбэт, ол туһунан бүддьүөт сокуонугар туох да суох. Биирдиилээн көмүс хостооччулартан бааннар уонна көмүс хостуур хампаанньалар көмүһү атыылаһан ылыахтара диэн этии эмиэ кэскилэ суох.
- Көмүс хостооһуна тыһыынчанан дьоҥҥо үлэ миэстэтин таһаарыа диэн этии олоҕо суох. Төттүрүтүн, ИП-лар тэриллэн бардахтарына, билигин баар көмүс хостуур дьоҕус тэрилтэлэр моҥкурууттаан барыахтара. Инньэ гынан нолуок төлүү сылдьар, сокуону толорор тэрилтэлэртэн матыахпыт, ол түмүгэр социальнай тыҥааһын улаатыа.
Быһата, сокуон барылын Госдумаҕа көрүүгэ киирэрин Саха сирин көмүс хостооччулара утараллар.
Николай Кириллин, С үтүөлээх геолога, геология-минералогия билимин хандьыдаата:
- ИП-лар үөскээтэхтэринэ, ким да кинилэри хонтуруоллуур кыаҕа суох. Росприроднадзор хампаанньалары да кыайан хонтуруоллаабат.
Экология өттүгэр уртууту син биир туттуохтара, кыырпах көмүһү онто суох кыайан араарыахтара суоҕа, ол-бу “отстойник” диэнинэн, илиигинэн кыайан туппаккын. Оттон үлэлээбит, алдьаппыт сирдэрин чөлүгэр түһэриини оннооҕор тутуу матырыйаалын ылааччылар да оҥорботтор. Бүлүү суолун, Хаҥалас сирин да ылан көрүҥ. Арассыыйа Дьоруойа буолбут лесхозтар оннооҕор аҕыйах хампаанньаны рекультивация оҥороллорун кыайан хонтуруоллаабаттар. Оттон бу ИП-лар үс сылынан үлэлээн бүтэн баран, моҥкуруут барбыт аатыран тохтуохтара, олору хантан булан сирдэрин чөлүгэр түһэртэриэхтэрэй? Ити – олох кыайан туолар кыаҕа суох сымыйа нуорма.Кириминээл дьэ элбиэ, тайҕаҕа көннөрү киһи, булчут, олохтоохтор сатаан сылдьыбат үлүгэрдэрэ буолуо, ону ИДьМ хантан кыайа тутуой. Бу сокуон барыла “Сир баайын туһунан” РФ сокуонун, докумуоннарын, элбэх балаһыанньатын кытта сөп түбэспэт нуормата элбэх. Сиргэ баар саппаас, саппааһа суох сир хайдах суоттанара-учуоттанара, хостоммут көмүс хайдах учуоттанара эмиэ элбэх кыһалҕаны үөскэтиэ, ону билиҥҥи кэмҥэ тэрийии уустук буолуо.
Аны хостоммут көмүс хайдах харалларый, тиэйиитэ-таһыыта хайдах буоларый? Ким харабыллыыр, үрэх баһыттан хайдах тиэйэн аҕалан туттараллар, төһө кэмҥэ бэйэлэрэ харабыллыыллар? Ону тэрийэргэ кимнээх ылсалларый? Дьэ, “крышалыыр” күүстэр көстүөхтэрэ, ол ИДьМ бэйэтин да иһигэр өтөн киириэн сөп. Быһата, саха көмүһүнэн байбатаҕа, ол биһиги итэҕэлбитигэр, майгыбытыгар да дьүөрэлэспэт. Онон бу сокуон барыла биһиэхэ сөбө суох.
Бэлэмнээтэ Нина ГЕРАСИМОВА.
