Арассыыйа бырабыыталыстыбата өссө 2021 сыллаахха геологияны сөргүтэр соруктаах “Геология. Номоҕу сөргүтүү” (“Геология. Возрождение легенды”) диэн ааттаах баараҕай бырайыагы толкуйдаабыта.

Оччотооҕу кыаҕы санаан

Тоҕо “номоҕу сөргүтүү” диир буоллахха, ону “Росгеология” салайааччыта Сергей Горьков 2022 с. Гайдар пуорумугар этиититтэн ааҕыахха сөп. Кини: “Арассыыйа геологияҕа кэлиҥҥи инбэстииссийэтэ 1932 сыллааҕы таһымҥа сылдьар. Ааспыт үйэ 80-с сылларыгар геологияҕа сыл аайы (билиҥҥи харчынан) 1,5 трлн солк. көрүллэр эбит буоллаҕына, билигин бу хайысхаҕа 600 млрд солк. көрүллэр, ол эбэтэр 3,75 төгүл кыра. Геологияны сайыннарыы Аҕа дойду Улуу сэриитин саҕана күүскэ барбыта, онтон сэрии кэннинээҕи кэмҥэ ол сайдыы муҥутуур чыпчаалыгар тиийбитэ. Дойду бырамыысыланнаһын атаҕар туруорар сылларга Сэбиэскэй Сойуус гаас хостооһунун – 227 төгүл, ньиэби уонна конденсаты – 13 төгүл, тимири 8 төгүл улаатыннарбыта. Геология министиэристибэтин иһинэн 50-ча билим чинчийэр института үлэлиирэ. Билим өттүнэн сайдыыга геология мэдиссиинэҕэ эрэ баһыйтарар этэ”, – диэбит.

Дьэ, ол иһин дойду сайдыытыгар геология оруолун өйдөөн,  оччотооҕу геология-разведка күүһүн-кыаҕын санаан, геологияны сөргүтэр сорук турда. Дьиҥинэн, ити 2021 с. саҕаламмыт эрээри, ону билигин эрэ болҕойо сатыыбыт.

Саха сиригэр геология туруга

2022 с. буолан ааспыт пуорум чэрчитинэн кэпсэтиигэ СӨ Ил Дархана Айсен Николаев кыттыбыт. Кини онно Саха сиригэр геология-эрэспиэскэ үлэтэ ситэ үбүлэммэтин, холобур, 2021 сылга 28 млрд көрүллүбүтүттэн РФ Бырабыыталыстыбата 2 млрд солк. эрэ (10%-тан кыратын) үбүлээбитин туһунан эппитэ. Онон өрөспүүбүлүкэ сирин 80%-гар туох кистэнэ сытарын сэрэйиэххэ эрэ сөп диэбит. Хотугу муора суола сайдыытынан сибээстээн, өрөспүүбүлүкэ Арктикатааҕы өттүгэр сир баайын көрдүүр үлэ кэскиллээҕин, дохуоту киллэриэҕин ыйбыт. Ол эрээри ити сирдэр үөрэтиллэ иликтэр – “терра инкогнита”. Бу хайысхаҕа кластердары сайыннарыы кэскиллээх буолуо, холобур, “Күчүс” диэн сир бөдөҥ бырамыысыланнай кластер былаһаакката буолуон сөп диэн  эппит. Онно атын даҕаны бырайыактары олоххо киллэрэргэ “Росатом” кыра кыамталаах атомнай ыстаансыйаны тута сылдьар. А.С. Николаев ону кытта Саха сиригэр саҥа саҕалыыр хампаанньалары өйүүр, геология дааннайдарын сыыппараҕа көһөрөр наадатын ыйбыт.

Бырайыак хаамыыта

2023 сылга Арассыыйаҕа “Геология” бырайыак бастакы түһүмэҕэ түмүктэнэн, билигин иккис түһүмэх бэлэмнэнэ сылдьар. Ол 2025 сылтан сүрүн болҕомто сэдэх баайы хостуурга ууруллуохтаах.  Аһаҕас дааннайдарга 2030 сылга Уһук Илин геологиятын үөрэтии 35%-тан 65%-ҥа, Магадааҥҥа – 90%, Саха сиригэр –70%, Приморьеҕа – 55%,  Камчаткаҕа 40% диэри үрдүө диэн этиллэр. Сибиир эрэгийиэннэригэр эмиэ маннык үлэ барар.

“Биһиги вольфрам, уран, сэдэх металларга лиидэр кэккэтигэр тахсыахтаахпыт. Чопчу дааннайдары геология-көрдүүр, чинчийэр үлэлэрин түмүгүн кэннэ билиэхпит. Билигин алмааска, гааска, ньиэпкэ, хорҕолдьуҥҥа, көмүскэ үлэбитин күүһүрдүөхпүт”, – диэбит айылҕа миниистирэ Александр Козлов. Кини көмүһү 570 туоннаҕа тиийэ, хорҕолдьуну – 2 мөл. туоннаҕа, сыыҥканы 700 тыһ. туоннаҕа  тиийэ, ону кытта 110 мөл. карат алмааһы хостуур соруктаахтарын эппит.

Саха сирэ – “пилотнай” эрэгийиэн

Саха сирэ геология бырамыысыланнаһын кытта ыкса ситимнээҕинэн, сэдэх саппаастааҕынан, бырайыагы олоххо киллэриигэ “пилотнай” былаһаакка буолла. 2023 сыл ахсынньы 22 күнүгэр Дьокуускайга Уһук Илин сир баайын хостооччуларын I Пуорума буолан ааспыта. “Пуорум Роснедра уонна РФ Айылҕа харыстыбалын министиэристибэтэ өйөбүлүнэн тэрилиннэ. Биллэн турар, дойду бэрэсидьиэнэ Владимир Путин бэйэтинэн болҕомто уурар бырайыагар кыһамньы улахан. Пуоруму Азия–Чуумпу далай дойдуларын кытыннарар 10 сыллаах “Геология. Возрождение легенды” диэн баараҕай бырайыагы олоххо киллэрэргэ Уһук Илин эрэгийиэннэрин, федеральнай уорганнарын, сир баайын хостуурга, бырамыысыланнаска лиидэр хампаанньалары бииргэ түмэр сыаллаах-соруктаах ыыттылар”, – диэн суруйбуттар. Пуорумҥа былаас уорганнарын, бырамыысыланнас, эспиэрдэр 300 бэрэстэбиитэллэрэ кыттыбыттар. 

Манна СӨ Бырамыысы-ланнаһын миниистирэ Максим Терещенко: “Билигин геология-эрэспиэскэ үлэтэ өрөспүүбүлүкэ сирин-уотун 30%-гар ыытыллар, ол – 900 тыһ. кв. км иэннээх сир. Ол – Саха сирин сүүрбэ оройуона. Биһиги кэскилбит олуга онно ууруллар", – диэбит. Геология хайысхатыгар 2023 сыл түмүгүнэн 5,6 млрд солк. инбэстииссийэ көрүллүбүтүн эппит.

Сыарҕабыт бытаан

Сир баайын хостооччулар пуорумнара буолара, дьиҥэ, эрдэттэн биллэрэ эрээри, өрөспүүбүлүкэ уопсастыбаннаһа, экологтара онно кыттыбатахтара хомолтолоох. Итинник түбэлтэҕэ ыҥырыыны күүппэккэ, киирсэн иһиллиэхтээх. Тоҕо диэтэххэ, Саха сирин олохтоохторун сирин-уотун таарыйарынан, бу – ураты суолталаах тиэмэ. Маннык баараҕай бырайыактар саҕаланан эрэллэрин туһунан билигин ким да, тугу да аһаҕастык суруйбат, санаатын эппэт. Туохтан сэрэнэр, тугу болҕойор өрүттээх буолуон сөбүн туһунан быһаарыы суох – барыта им-ньим. Дьон тугу да билбэккэ олорор. Ити миниистир М.Терещенко эппит 20 улууһун олохтоохторо сир баайын көрдүүр үлэ онно ыытылла сылдьарын туһунан төһө билэллэрий?

Онон “Сүгэ түһүөр диэри дүлүҥ сынньанар” диэбиттии олоробут. Сыарҕабыт хаһан хоҥнор? Оттон “Ураты харыстанар сир (ООПТ) туһунан” сокуону уларытан эбэтэр олох да “бу сокуон сыыһа” диэн туран, тыытыллыа суохтаах сирдэргэ сир баайын хостооччулар биирдиилээн “өтөн киириилэрэ” саҕаланан эрэрин суруйан турабыт. “Баараҕай” бырайыагынан, ол өссө тэтимирэрэ саарбахтаммат. Геологияны сөргүтүү, биллэн турар, дойдубут, өрөспүүбүлүкэбит сайдыытыгар суолтатын, туһатын ким даҕаны мөккүспэт. Ол эрээри итиннэ биһиги туохха бэлэм буолуохтаахпытый? Геология каадыра төһө элбэҕий? Учуонайдар тугу гыналларый? Ол туһунан араас былаһааккаҕа кэпсэтии, ырытыы, дьүүллэһии ыытыллара буоллар.

Төлкөбүт түспүт төрүт сирбит тула

Ааспыт сыл бүтүүтэ Дьоллоох Дьокуускайбытыгар сир баайын хостооччулар Уһук Илиннээҕи I пуорумнара  диэн ураты суолталаах, ньиргиэрдээх тоҕуоруһуу буолан ааспыта.

Онно сир баайын хостуур 20-тэн тахса тэрилтэ генеральнай дириэктэрдэрэ, үрдүк сололоох салайааччылара түмсэн, Саха сиригэр геология 10 сыллаах үлэтин хайысхатын уонна баайы хайдах, төһө кээмэйдээх хостуулларын быһаарыстылар. Бу далааһыннаах үлэ дойдубут дьылҕатыгар быһаччы суолталааҕын чорботон бэлиэтээтилэр. Арассыыйа судаарыстыбатыгар куттал суоһуур өрүттэриттэн харыстаныы, сааҥсыйа хааччаҕын төлө көтөргө сиртэн хостонор эттиктэри эбии уонна түргэтэтии соруга турбут. Онно биһиэхэ хорҕолдьун, уран курдук ураты суолталаах элэмиэннэр араас көрүҥнэрэ баара Саха сирин суолтатын инники күөҥҥэ таһаарбыт. Онон Саха сирэ, Уһук Илин геологиятыгар пилотнай бырайыак буолан, стратегическай суолталаммытын Ил Дархаммыт А.С. Николаев өйөөтө.

Саҥа кэрдиис кэм

Онон олохпут-дьаһахпыт, сиргэ-уокка сыһыаммыт саҥа таһымҥа тахсар буолла. Кэлиҥҥи сылларга бырамыысыланнас сайдыытынан Саха сирэ 56-с миэстэттэн 6-ка таҕыста. Кэлиҥҥи 5 сылга кыһыл көмүс алмаас саппааһа геологтар чинчийиилэринэн, 250 туоннанан элбээтэ, үрүҥ көмүс – 2 тыһ. туонна, алмаас – 53 мөлүйүөн караатынан.  Бэл, Мэҥэ Хаҥаласка алмаас төһө эрэ саппааһа баара билиннэ. Кэлэр 10 сылга геология үлэтин үбүлээһин 143 миллиард солкуобайга тиийиэ диэтилэр. Ол Саха Өрөспүүбүлүкэтин бүддьүөтүгэр 1 триллион солк. курдук нолуоктан эбии үбү, 13 тыһ. үлэ миэстэтин уонна 2 триллионтан тахса солк. инбэстииссийэни киллэриэ диэн ааҕаллар.

Ити барыта урут олохсуйбут бырамыысыланнай бэлиитикэттэн ураты. Урут хайа бырамыысыланнаһа ханна эрэ хайалар быыстарыгар үлэлээбит буоллаҕына, аны олохтоох дьон-сэргэ уутуйан олохсуйбут сиригэр-уотугар сиртэн хостонор баайы көрдүөҕэ уонна хостуоҕа. Ол иһин билигин суол-иис ситимэ тутуллар.

Дьиксинии

Бу пуорумҥа экология, олох-дьаһах туһунан тыл тамаҕар эрэ этэн аастылар. Ол улахан дьиксиниини үөскэтэр. Маннык балысхан сайдыы былаанын киэҥник тарҕатан, билиһиннэрэн, дьон-сэргэ санаатын истэр уонна эрдэтинэ чопчу быһаарсар кэм кэллэ бадахтаах.

Ол курдук, олунньу 14 күнүгэр Дьокуускайга, Арчы дьиэтигэр, тэриллибит кэпсэтии хас да суһал боппуруоһу көтөхтө. Ытык, төрүт өбүгэ, бултуур-алтыыр, балыктыыр,  оттуур, таба, ынах-сылгы мэччирэҥнэрэ, сайылык, сынньанар сирдэрбит харысхаллаах буолуо дуо? Уһук Илиҥҥи, Арктика гектар сирдэрин хайдах ылыахха сөбүй? Олохтоох уонна өрөспүүбүлүкэ бүддьүөттэригэр хайа бырамыысыланнаһыттан үп хайдах киирэрэ  уонна түҥэтиллэрэ сокуон, дьаһалта өттүттэн хайдах быһаарыллыай? Кыыл-сүөл, көтөр-сүүрэр, балык, үүнээйи, тыа, тыытыллыбат кэрэ сирдэр харысхаллара хайдах буолуой? Кэнчээри ыччаппытыгар төрүт сирдэр чөл туруктаах хаалалларын хайдах ситиһэбит? Ыччаппытын бырамыысыланнас араас салаатыгар хайдах уһуйабыт? Айылҕаны харыстыырга хайдах иитэбит? Сахалыы тыыннаах бөһүөлэктэри, куораттары хайдах тутабыт?

Урут олохтоох дьон итинник боппуруостары туруорбат этибит. Билигин дьон-сэргэ бэйэтин билиннэ,быраап култуурата, дойдумсах буолуу биллэ сайынна. Онон дьон-сэргэ, тыын хайысхаларга былааһы кытта атах тэпсэн олорон сүбэлэһиэн баҕарар.

Сокуону саҥардыахха

Саха сирэ геология өттүнэн араас баайдаах эрээри, киэҥэ бэрт буолан, ситэри үөрэтиллибэтэҕэ. Билигин, тиэхиньикэ, технология сайдыбыт кэмигэр, дириҥ сиргэ сытар баай үөрэтиллэр кыахтаах. Ол гынан баран ону дириҥник үөрэтэр, анаарар дьоммут суох. Геологияҕа сахалар кыттыһан үлэлиэхпитин сөп, бу бырагыраама киһилии буоларыгар бэйэбит кыһаллыахтаахпыт. Дьон олус күүркэтэн, алмааһы Илин Эҥээргэ күн сарсын хостоон баралларын курдук, сымыйа кэпсээн тарҕанна.

2000-с сс. ортолоруттан тимир суол тутулларынан ситимнээн, көрдүүр үлэ саҕаламмыта, кимберлиттээх бастакы “Манчаары” туруупка арыллыбыта 10-тан тахса сыл буолла. Геологияҕа көрдүүр, сыаналыыр үлэ былааннаахтык уонунан сыл баран, сир баайын саппааһа ГКЗ-га  экэниэмикэтэ, технологията быһаарыллан бигэргэннэҕинэ эрэ, хостооһун саҕаланар.

Мин ол саҕана баһылык В.И. Птицыҥҥа “сири ити эҥээр олохтоох  дьоҥҥо сыһыара сатаа” диэн, сүбэлээн турабын. Ол хайдах олоххо киирбитэ буолла?

2013 с. сылтан “О социальной и экологической ответственности природопользователей  РС(Я)” диэн сокуон барылын оҥорон, Ил Түмэҥҥэ киллэрэ сылдьыбытым. Ол сокуону биһиги оҥорбуппут курдук, федеральнай структуралар утараннар, ааспатаҕа. Ил Түмэн уларытан, олус мөлтөх сокуону ылыммыта да, онтубут да үлэлээбэт. Ону саҥардан, күүһүрдэн биэрэн, сөптөөх ирдэбили туруоран ылынар буоллар, сирбитин-дойдубутун син харыстыах этибит.