“Арассыыйа – мин устуоруйам” түмэлгэ “Дьон уонна айылҕа күүһэ” диэн СӨ Быыһыыр сулууспатын начаалынньыга, Нуучча географическай уопсастыбатын чилиэнэ, хаартыскаҕа түһэрээччи, географ Иннокентий Михайлович Андросов быыстапкатыгар сырыттым. Саалаҕа турбут 100 хаартыскаҕа Саха сиригэр буолбут улахан халааннар, ойуур баһаардара, онтон эмсэҕэлээбит сир-дойду, дьиэ-уот, дьон-сэргэ уонна ону бохсубут быыһааччылар көстөллөр. Хас биирдии хаартыска айылҕа сүдү күүһүн, алдьатар да, абырыыр даҕаны кыаҕын этэ-кэпсии турар курдук.
Бу иннинэ Иннокентий Михайловиһы көрсөн кэпсэппит да буолларбын, хас биирдии түгэн төһөлөөх элбэх киһи сыратын-сылбатын ылбытын, түргэн уонна хорсун быһаарыныылары эрэйбитин кыайан тобулбатым. Ол кэпсэтиибит сорох түгэннэрин ааҕааччы болҕомтотугар таһаарабыт.
– Иннокентий Михайлович, үтүө күнүнэн! Бүгүн бэлиэ күҥҥэ – Аҕа дойдуну көмүскээччи күнүгэр – көрүстүбүт. Өр кэмнээх үлэҥ дьон туһугар сулууспаҕа туһуламмыт...
– Биһиги 1976 с. оскуоланы бүтэрэрбитигэр иннибитигэр икки суол баара: производство эбэтэр үрдүк үөрэх. Онуоха төрөппүттэрбит, ыарахан үлэҕэ мискиллэ сылдьар дьон, “хайаан даҕаны үлэһит, үөрэхтээх дьон буолуҥ” диэн үгүстүк этэллэрэ-тыыналлара улахан оруолу оонньообута. Үөрэхтээх дьон сопхуос оробуочайдарыттан арыый атын олохтоохторун көрө сылдьар оҕолор буоллахпыт.
Мин оскуолаҕа үчүгэйдик үөрэммитим, онон хомсомуол лииньийэтинэн үөрэххэ барар путевкалааҕым. Оскуолабытын бүтэрэн баҥкыаттаан, ыһыахтаан баран, от ыйын саҥатыгар үөрэххэ туттарса куоракка айаннаабыппыт. Оччоттон баччаҕа диэри нэһилиэкпит суола суох. Баайаҕаттан Ытык Күөлгэ диэри тыраахтарбыт аара суолга батыллан, ону хостуу-хостуу айаннаабыт киэҥ олоххо үктэнэр аартыкпыт барыбыт өйбүтүгэр умнуллубаттык хатанан хаалбыт. Дьэ онтон Ытык Күөлгэ мед-көрдөрүүнү ааһан, авиапорка “кэтэхпит туллуор” диэри сөмөлүөт кэтэһэн, дойдубутуттан тэлэһийбиппит.
Бэһис кылаастан географ буолуохпун баҕарар этим, “сири үөрэтии наһаа интэриэһинэй буолуохтаах” диэн өйдөбүллээҕим. Ол гынан, СГУ-га биология-география факультетыгар туттарсыбытым уонна... киирэн хаалбытым. Онон аармыйаҕа барбатаҕым. III куурустан СГУ байыаннай кафедратыгар үөрэммиппит. Оччолорго байыаннай кафедраны Аҕа дойду Улуу сэриитин кыттыылааҕа, полковник Петр Токарев салайара. Үс сылы быһа үөрэнэн, V куурус кэннэ Иркутскай уобалаһыгар үс ыйдаах үөрэтэр хомуурга сылдьан лейтенант чыынын ылбыппыт.
Үлэм туһунан сырдаттахха, хайа быспыт аҥаардара байыаннай аҥаардаах тэрилтэлэргэ үлэлээн кэллим. Өлүөнэ тардыытын Ууга управлениетыгар уу бэлиитикэтин ыытар, ууну киртитээччилэри көрөр-истэр этибит. Судаарыстыбаннай сулууспалаах буоларбыт быһыытынан, сыбаанньа-чыын, анал пуорма биэрэллэрэ. Ол сулууспам генерал сыбаанньатыгар тэҥнэһэрэ. Билигин Быыһыыр сулууспаҕа эмиэ пуорма кэтэрбит ирдэнэр.
Ыксаллаах быһыы-майгы туһунан иһитиннэрии киирдэ да, быыһыыр сулууспа күн-дьыл, суукка-хонук ханнык баҕар кэмигэр көмөҕө тиийэргэ бэлэм. Онон кэпсэтии-ипсэтии, үлэбит тэрээһинэ барыта – байыаннайдыы, ону 170-ча быыһааччы бары бэркэ өйдүүллэр. Биһиги 170 үлэһиттээхпититтэн аҥаара улуустарга бааллар. Өрөспүүбүлүкэ 10 улууһугар этэрээттэрдээхпит.
– Халаан буоллун, баһаар буоллун – барыта эһиги үлэҕит...
– Тыйыс айылҕалаах сиргэ олоробут. Ыксаллаах быһыы-майгы дьыл ханнык баҕарар кэмигэр буолар, өрүстэр эстэр кэмнэригэр – сааскы халаан, сайыҥҥы өттүгэр – ойуур баһаардара. Элбэх тыалаах, оттоох-мастаах дойдуга олоробут, онон 30-чалыы сыл буола-буола күүстээх баһаардар буолуталыыллар. Ол – айылҕа сокуона. Оттон өрүс мөлүйүөнүнэн сылларга уста сыттаҕа дии. Билигин дьон-сэргэ элбээтэ, саҥа дэриэбинэлэр үөскээтилэр, бары ууттан иһэн-аһаан олоробут. Онон, киэҥник ылан көрдөххө, сүүс сылга биирдэ улахан уу ылыан сөп. Ону таһынан, халааны элбэх уу-хаар, сөҥүү түһүүтэ, харыылар үөскэтиэхтэрин сөп. Биһиги ол алдьатар күүһүн, ыар содулун сымнатан биэрэр үлэлээхпит. Халаан, баһаар, тыал курдук айылҕа модун күүстэрин киһи кыайан тохтоппот.
1998 с., онтон 2001 с. өрүстэр уулара кыра буолан, мууһу кыайан көтөхпөккө харыылар үөскээннэр, улахан халааннар буолбуттара. Онно Ленскэй барыта, Өлүөхүмэ сороҕо, Дьокуускай куорат сирэ-уота эмиэ ууга былдьаммыттара. Оччолорго Өлүөнэ тардыытын Ууга управлениетыгар үлэлии сылдьан 2005 с. саҕалаан мууһу хараардыы үлэтин күүскэ тэрийэн барбыппыт. Харыы үөскүүр сирдэрэ, сүнньүнэн, биллэр буоланнар, “мууһу кэбирэтиэххэ наада эбит” диэн санааҕа кэлбиппит. Ол туһугар учуонайдар уонна уу эйгэтигэр үлэлиир дьон элбэх үлэни оҥорон тураллар. Сахаҕа мууһу хараардыы ньымата уруккуттан баар. Төрөппүттэрбит сааскы кус саҕана күөллэригэр күл куталлара, оччоҕо уу түргэнник тахсара.
Мууһу кытта үлэ сүрүн ньымалара РФ Ыксаллаах быһыыга-майгыга министиэристибэтин анал мэтэдиичэскэй ыйынньыгар бааллар этэ, ону хотугу өрүстэргэ сөптөөхтүк уонна көдьүүстээхтик туһаныыга үлэлэһэн барбыппыт. Хараардыы үлэтэ уонна мууһу эрбээһин аан дойдуга саамай киэҥник биһиэхэ туттуллаллар.
2007–2008 сс. Хаҥалас тумуһун анныгар эспэримиэн былаһааккаларын оҥорбуппут. Онно чоҕу халыҥ эбэтэр чараас гына, чоҕу-кумаҕы булкуйан, хара кумаҕы, кумаҕы бэйэтин эрэ кутан холоон көрбүппүт. Хайата ордук көдьүүстээҕин быһаараары. Онтон көстүбүтүнэн, чохтоох кумаҕы тэҥ соҕус гына булкуйан чараастык куттахха, саас устата 40-тан тахса см тэһэ сиэн киирэр эбит этэ. Бу холоон көрүү түмүгүн көмүскээн, билигин ситимнээх үлэ барар.
Биһиэхэ муус халыҥа саас ардыгар 1,5 м тиийэр, ону ледокол да дэбигис кыайбат. Биһиги көмүөл мууһа барарыгар саамай элбэх харыылаах, уустук эргиирдээх, арыылардаах сирдэринэн мууһу эрбиибит. “Хайдах эрбиигитий?” – диир буоллаххына... Элбэх үөрэтии кэннэ, муус үс гыммыттан иккитин, о.э. курдаттаабат гына “ромбиктыы” эрбиибит. Өрүс хамсаатаҕына, муус үттэҕинэ хайдах быһыылаах-формалаах муус хайдах хамсыыра, алдьанара барыта суоттанар. Онон, ис иһигэр киирдэххэ, ииспэрэйэ элбэх. Ити эрбээһини Экология министиэристибэтин кэтээн көрөр сулууспалара бары хонтуруоллууллар. Өлүөнэ тардыытын Ууга управлениета, Экология министиэристибэтин ууга сыһыаннарын департамена бары бииргэ үлэлииллэр.
– Өрүс харыытын хайдах түгэҥҥэ дэлби тэптэрэҕитий?
– Уопсайынан, уон сылга биирдэ-иккитэ улахан харыы буолар. Дэлби тэптэрии ньымата бэрт өрдөөҕүттэн туттуллар. Ол гынан баран, урут биир эмэ сиргэ кыратык тэптэрэллэр этэ. Билигин элбэх сыллаах уопуту мунньан, бу ньыманы тупсаран туттабыт. Бастатан туран, 44 ФЗ олоҕуран, саас баччаларга бэдэрээти кимнээх ылалларын быһаарар куонкурус тэриллэр. Онно кыайбыт тэрилтэ, ирдэбил быһыытынан, дэлби тэбэр тэрили уо.д.а. наадалаах малы-салы атыылаһар. Бу үлэҕэ көҥүллээх эрэ дьон кытталлар.
Онтон саас Саха сиринээҕи Ыксаллаах быһыы-майгы салалтата анал оперативнай хамыыһыйалары тэрийэр. Олор Ленскэйгэ, Дьокуускайга, Бүлүүгэ, Алдаҥҥа, Аммаҕа, Тааттаҕа, Халыма диэкинэн тарҕанан халаан уутун батыһан үлэлииллэр. Дэлби тэптэриини кэллиэгэлэрбитин, оперативнай хамыыһыйа салайааччыларын кытта ырытан, сүбэлэһэн баран биирдэ ыытабыт. Кэнники 15 сылтан бэттэх мууһу дьөлөн, взрывчатканы онно уган баран дэлби тэптэрэбит. Анныттан тэптэрии ордук көдьүүстээх.
Муус өрүһү букатын бүөлээн кэбистэҕинэ, уу аһара түргэнник тахсар. Дьиэни-уоту, дьон олорор сирин былдьыан сөп, онон уу таһымын кыраҕытык кэтиибит. Дэлби тэптэрии көдьүүһү биэрбэтэҕинэ, үлэҕин хаттаан оҥороҕун. Улахан харыы буолар түбэлтэтигэр, үлэни кытыыттан кыралаан кээрэтэн саҕалыыгын. Сүрүнэ – харыы төрүөтүн таба быһаарыахха наада. Муус аннынан мууһу симпит буоллаҕына, уу таһыма эмискэ тахсар. Сороҕор улахан баҕайы муус халҕаһата кыбыллан хаалан баран, кыайан барбакка турар. Оннук түгэҥҥэ уутун онон-манан быыһылаан аһарар. Маннык түгэҥҥэ харыы туохтан үөскээбитин быһаара сатыыгын. Таба таайдаххына – кыайаҕын. Маннык үлэҕэ бөртөлүөт салгыҥҥа түһэр-түспэт икки ардыгар турар. Тоҕо диэтэххэ, мууһу анныттан уу сууйа турар буолан чап-чараас буолар, бөртөлүөтү уйбат. Ол иһин быаҕа ыйана сылдьан мууһу бэрэбиэркэлээн баран, уйар кыахтаах буоллаҕына эрэ түһэбит. Бөртөлүөппүт көтөн тиийэн аттыбытыгар мууска олорор, биир-икки быыһааччы хайаан да онно хаалар. Бу кэмҥэ муус хамсыан сөп, ону барытын кыраҕытык кэтээн көрөөччүлэрдээхпит. Сорох ардыгар бу маннык мучумааннаһыы кэмигэр мууспут устан хаалааччы.
Өрүс эстэр кэмигэр күн-дьыл туруга элбэҕи быһаарар. Түүнүн -2, -3 кыраадыс тымныы буоллаҕына, сэрэхэдийэҕин.
Харыы мэлдьи тахсар сирдэрэ, сүнньүнэн, биллэллэр. Холобур, биир дьыл Төхтүр икки Жатай икки ардыгар баар “Петровскай курьяҕа” туонна курдук взрывчатканы эһэммит мууһу ыытан турардаахпыт. Онно Дьокуускайга уу таһыма эмискэ тахсыбыта. Намҥа Бартыһаан уонна 2-с Хомустаах икки ардыгар, өрүс тосту иэҕиллэр сиригэр, Эһэлээх арыыта диэн баар. Бу сиргэ муус харда да, аҕыйах чаас иһинэн Дьокуускайга уу таһыма үрдээн барар. Ол иһин муус халҕаһата Нам сирин ааһыар диэри кэтиибит, кэнники сылларга өссө Сангаары ааһыар диэри кэтээн көрөр буоллубут. Бу диэки Кальвица бөһүөлэгэр, Куокуйга куттал суоһааччы. Ити үөһэ этэн аһарбыт Эһэлээх арыытыгар, “Петровскай курьяҕа”, кэнники сылларга Хатас аннынан гаас ситимэ тахсар сиринэн элбэхтик муус харар. Аммаҕа элбэх харыы Тэйэр Хайа эргииригэр, Алдан эбэ төрдүгэр буолар. Халыма эбэҕэ саамай ытыктыыр сирим – Лобуйа. Манна урут өссө байыаннай чаас турбута... Дьэ бу манна очуоска сыл аайы муус иҥнэр.
– Өрүспүт мууһа этэҥҥэ ааһан, саҥа өрө тыынан эрдэхпитинэ, аны баһаар куттала суоһуур...
– Ойуур 20-лии, 25-тии сыл буола-буола улаханнык умайар. Сирбит-дойдубут 2019 сылтан бу былырыыҥҥа диэри күүскэ умайда. 2021 с. ойуур муҥутаан күүскэ умайбыта. Манна СӨ Бырабыыталыстыбата, Экология министиэристибэтэ бэрт элбэх тэрээһини ыытан кэллилэр. Биһиги Быыһыыр сулууспабыт “ландшафт баһаара” дэнэр, маһа суох сир уотун умуруорууга эппиэттиир. Маннык баһаар туундараҕа, хайа тэллэхтэригэр, оттуур сирдэргэ тахсар. Онон сайыҥҥы кэмҥэ аэромобильнай этэрээппит бэлэм олорор. Кэллиэгэлэрбитин – Ойуур хаһаайыстыбатын үлэһиттэрин кытта – бииргэ үлэлиибит. Мас төбөтүнэн барар “верховой” дэнэр баһаар тыалга сөрөнөн айанныыр. Дьэ оннук түгэҥҥэ, дьон олорор сиригэр уот чугаһаатаҕына, Өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай баһаарынай сулууспата – тыа сирдэригэр, куораттарга – бары тахсаллар. Баһаарынай массыыналар уу ыстаран көмүскүүллэр. 2021 с. Бэс Күөлүгэр тоҕус оннук массыына үлэлээбитэ.
– Иннокентий Михайлович, кэнники сылларга тыал сайын да, кыһын да олус күүһүрбүт курдук...
– Ити – сөптөөх бэлиэтээһин. Биһиги оҕо эрдэхпитинэ -61, -62 кыраадыстаах тымныы кэпсэлгэ киирбэт этэ. Оччолорго таҥас-сап даҕаны чараас, баата ыстаан, баата тэлэгириэйкэ, үтүлүк. Кэлин “аан дойду үрдүнэн барытынан итийии бара турар” диэн буолар. Ол гынан баран, “айылҕаны кэтээн көрүү өр кэмнээх циклин ыллахха, төттөрүтүн, итийии суох” диэччилэр эмиэ бааллар. Учуонайдар ити тиэмэни үгүстүк ырыталлар, мөккүһэллэр. Ол курдук, улахан циклгэ тымныйыы кэмигэр олоробут, онтон кыра циклгэ – итийии.
Айылҕаҕа сылдьар, бултуур-алтыыр дьон элбэх баҕайы соҕуруу дойду көтөрө баар буолбутун көрө-билэ сылдьаллар. Ону киһи атыҥырыы көрбөт буолла. Холобур, көҕөн урут хоту сиргэ тиийбэт этэ, билигин – тиийэр. Урут тыал “кубулҕаттаах кулун тутар ыйга” түһэр буолара. Оттон быйыл, холобур, Саҥа дьыл түүн тибиигэ хаайтарбыт дьону быыһыы сырыттыбыт. Ахсынньыга биирдэ эмэ тыалырар, быйыл тохсунньубут эмиэ тыаллаах этэ. Олунньуга эмиэ күөрэйэн кэллэ.
Биһиги тохсунньуга Нам–Кэбээйи суолугар суол, уу быһылааннарыттан дьону көмүскээри Нам Түбэтигэр Хонтуруоллуур-быыһыыр пуоһу астыбыт. Өрүскэ тиэхиньикэ, дьон хаайтардаҕына соһон аҕалар курдук, хаарга-тибиигэ айанныыр тиэхиньикэнэн хааччыйдыбыт. Суол-иис быһылааннарыгар Тырааныспар министиэристибэтин уонна улуустааҕы дьуһуурунай сулууспалары кытта ыкса үлэлиибит. Саахал, ыксаллаах быһыы буолла да, иһитиннэрии кэлэр.
– “Өрөспүүбүлүкэ уон улууһугар этэрээттэрдээхпит” диэтиҥ.
– Урут, сүнньүнэн, куоракка эрэ баар этибит. Онтон ыксаллаах быһыы-майгы элбэхтик үөскүүр сирдэрин учуоттаан, тырааныспар өттүнэн табыгастаах сирдэргэ, улуус дьаһалталарын өйөбүллэринэн, Быыһыыр сулууспа этэрээттэрин тэрийэбит. Ыстааты бырабыыталыстыба быһаарар. Бүгүҥҥү туругунан, 10 сиргэ баарбыт. Холобур, Орто Халыма этэрээтэ үс Халыманы уонна Индигиир сүнньүн көрөр, алта улууһу хабар. Ол диэки булчуттартан, балыксыттартан элбэх көмөҕө ыҥырар иһитиннэрии киирэр. Дьааҥы Баатаҕайын этэрээтэ Тиксии таһын, Индигиири таарыйан көрүөхтэрин сөп. Бүлүү сүнньүгэр: Үөһээ Бүлүүгэ, Ньурбаҕа – этэрээттэр бааллар, Сунтаарга 2 үлэһиттэннибит. Бу эҥээр өрүскэ да, суолга-иискэ да араас быһылаан тахсар. Ленскэйдээҕи сулууспабыт Мииринэйи холбуу көрөр. Ол диэки, сүнньүнэн, бырамыысыланнас үлэтин-хамнаһын, ньиэп, уматык тохтуутун кэтииллэр. Ньиэп бородууктата тоҕуннаҕына, ууга киириэн иннинэ тиэйэбит уонна полигоннарга илдьэн харайабыт. Саха сирин соҕуруу өттүгэр Алданнааҕы этэрээппит Томмокко уонна Нерюнгрига баар. Манна федеральнай суол ааһар, бырамыысыланнас да баар, сайын турист элбиир. Киин улуустарга өрүс уҥуор Таатта Ытык Күөлүгэр тэрийдибит, Чурапчыга филиаллаахпыт. Уонна, эппитим курдук, Намҥа Түбэҕэ астыбыт. Кэнэҕэһин да Ыксаллаах быһыы-майгы этэрээтин аһар баҕалаах улуустар элбэхтэр. Муомалар, томполор, хаҥаластар, аммалар баҕараллар.
– Иннокентий Михайлович, эһиги сулууспаҕыт үлэтэ хара баһаам эбит. Водолазтар эмиэ эһиги тэрилтэҕит иһинэн үлэлииллэр дуо?
– Саха сиригэр 700 тыһ. тахса үрэх, өрүс баар. Төрүт дьарыкпытынан балыктаан, бултаан, ууттан чугас олорор омукпут. Кэнники кэмҥэ сайын сөтүөлээһин, сынньана тахсыы элбээтэ. Онон бу кэмҥэ Ыксаллаах быһыы-майгы управлениета, ГИМС, ИДьМ, Баһаарынай сулууспа, биһиги тэрилтэбит күүстээх сэрэтии үлэтин ыыталлар. Улуустар дьаһалталара – эмиэ. Хомойуох иһин, дьон “урут да сылдьыллара, билигин да сылдьыахпыт” дии санаан араас киһи үөйбэтэх быһылааныгар киирэн биэрэллэр. Биир эмэ оннук “сырыы” бүтэһиктээх буолан хаалыан сөп.
Былырыын ууттан 70 киһини хостоотубут. Ити сөтүө уонна мотуордаах оҥочо эргийиитин түмүгэ. Онтон күһүҥҥү өттүгэр бөлөҕүнэн саахалга түбэһиилэр таҕыстылар. Уопсайынан, өрүскэ тыал хайысхатын, түргэнин көрө-истэ сылдьар наада. Тыал өрүс сүүрүгүн утары буолла да, хайаан да силлиэ буолар. Кыра оҥочо ону тулуйбакка эргийэн хаалыан сөп. Быһылааҥҥа үксүгэр итинник күүстээх тыаллаах күн түбэһэллэр.
Саха киһитэ, үгэс курдук, бултуу барарын кимиэхэ да улаханнык эппэт. Хаһан кэлэрин дьонугар быһа холоон эрэ этэр. Онтон хойутаатахтарына, этиллибит кэмнэригэр кэлбэтэхтэринэ эрэ дьоно айманаллар. Аны Быыһыыр сулууспаҕа иһитиннэриэхтэрин иннинэ бэйэлэрин күүстэринэн көрдүүллэр. Инньэ гынан, күндү бириэмэни куоттаран кэбиһэбит. Бу күһүн Өлүөнэҕэ буолбут мотуордаах оҥочо эргийиитигэр да, Бүлүүгэ да буолбут түбэлтэҕэ, иһитиннэрии хойутаан киирбитэ. Маннык түбэлтэҕэ, хомойуох иһин, ууга түспүт киһи өлүгүн булар олус ыарахан. Күүстээх сүүрүк ыраахха диэри илдьэ барар. Иккиһинэн, дьон айанныыр хайысхаларын эппэттэр. Онон эбэни бүтүннүү сомсон көрдүү сатыыбыт. Дьон айаннаабыт сирдэрэ, хайысхалара чуолкай биллэр буоллаҕына булабыт.
Быыһыыр сулууспа көрдүүр-быыһыыр үлэтэ барыта болдьохтоох. Ол эрээри, дьон кыһалҕатын өйдөөммүт, олохтоох дьаһалта иһинэн ыстаап тэринэн ыйы-ыйдаан көрдүүбүт. Кыһыҥҥы кэмнэргэ ити боппуруостарга эмиэ хайаан да эргиллэбит. Эбэҕэ ууга түспүт дьон тиксэр сирдэрэ баар буолаллар, ханна буолуохтарын сөбүн үөрэтэн көрөбүт. Өскөтүн дьон түспүт сирэ чопчу биллэр буоллаҕына, водолазтар түһэн көрдүүллэр. Сороҕор эбэ уута кумаҕы төттөрү-таары хатайдаан, эбэтэр табыгаһа суох сиргэ иҥнэн, киһи өлүгэ көмүллэн хаалар. Ол кэннэ, икки-үс сыл ааспытын кэннэ, эбэ уута кумаҕы төттөрү эргитэн көстөн кэлээччилэр.
Быыһыыр сулууспа водолазтарын бөлөҕө 20-ччэ үлэһиттээх. Бу үлэ бэйэтэ регламеннаах. Ууга киирэргэ, бастатан туран, уу сүүрүгэ, түргэнэ кыра буолуохтаах. Ону тэҥэ, дириҥинэн эмиэ арахсар.
Бу ааспыт сылга водолазтарбыт сайыҥҥыттан саҕалаан муус тоҥуор диэри үлэлээтилэр. Муус анныгар барбыт дьону барытын буллубут. Мууһа суохха барбыт дьон чопчу түспүт сирдэрин билбэппит, онон водолаз киирэр кыаҕа суох. Көрдүүр эрэ үлэни ыытар кыахтаахпыт.
Водолазтарбыт кыһын түүҥҥү өттүгэр куорат бассыайыннарыгар эрчиллэллэр. Ол туһугар бассыайын арыандалыыбыт. Водолаз уу анныгар өр сытарга эрчиллэр, анал таҥастарын уу быыһылыырын-суоҕун бэрэбиэркэлиибит. Дириҥҥэ үлэлиир дьон “кессоннай ыарыынан” ыалдьыахтарын сөп. Биллэрин курдук, уу анныгар тыҥаҕа күүстээх баттааһын үөскүүр, онон таска аа-дьуо, сыыйа тахсыахтаахтар. Түөрт сыллааҕыта водолазтарга анаан стационарнай барокомплекс туруорбуппут. Сиэр быһыытынан, кинилэр күүстээх үлэ кэнниттэн тута барокомплекска киирэн, өссө ууга киириэхтэригэр диэри сынньана, күүс мунньуна түһүөхтээхтэр. Оччоҕо “кессоннай ыарыыга” ылларбаттар.
Водолаз, бастатан туран, кытаанах уйулҕалаах буолуохтаах. Онон анал психологтардаахпыт. Эбэҕэ, күөлгэ былдьаммыт дьон эмискэ көстөр: уу анныгар хайдах да ыраахтан көрбөккүн, бэйэҕин бэлэмнээбэккин. Күөлгэ былыыкка, үрэхтэргэ, кумахха, сүүрүктээх баҕайы сиргэ иҥнэ сытар өлүгү арааран, сүгэн-көтөҕөн таһаараллар. Төһө эмэ өр сытан дьүдьэйбит өлүгү. Инньэ гынан, итиннэ эбии төлөбүрдээхпит. Водолазтар бэйэлэрэ да “оннукка киһи бытааннык үөрэнэр” дииллэр.
– Иннокентий Михайлович, Өлүөнэ муостата тутулуннаҕына, көмүөл мууһа устарыгар мэһэйдэри үөскэтиэ суоҕа дуо?
– Киһи эбэҕэ, өрүскэ киирдэ да, туох эрэ ойоҕоһуттан дьайыыны оҥорор. Ханна эрэ карьер оҥорон кумаҕы бас эбэтэр итинник туора тахсар эбийиэги тут – эбэ сигилитэ тута уларыйар. Ону кини билэр. Ол иһин баараҕай тутуулар иннилэригэр күүстээх үөрэтии барар. Өлүөнэ муостата бырайыактаммыта ыраатта, элбэх научнай таһымнаах эспэримиэннэр ыытыллан тураллар. Мин уу эйгэтигэр үлэлии сырыттахпына, Ленинградтааҕы гидрология института Өлүөнэ тумустарын, арыыларын үтүгүннэрэн макыат оҥорон, уу түргэнин сөптөөх гына ыытан, анал бэрэбиэркэни ыыппыттара. Биллэн турар, кыра да буоллар, дьайыы баар буолуоҕа. Ол эрээри, мууһу кэбирэтэр “зуборезтар” оҥоһулуннахтарына, барыта этэҥҥэ буолуо. Маннык муосталар элбэх сиргэ бааллар. Мин саныахпар, күргэ тутуллуор диэри өссө хас да уларытыы-тэлэритии, тупсарыы киирэрэ буолуо.
Эбэ түгэҕэр өрүһү туоруур икки гаас магистрала сытар. Бу сиринэн Хатас өттүгэр урут баржа тимирбит, онно кумах тохтоон кыра арыы үөскээбит этэ. Ол билигин турба утахтарын кытта мэһэйдэһэн, улахан баҕайы арыыга кубулуйда. Инньэ гынан, өрүс иэнэ аччаан хаалла. Көмүөл кэмигэр муус манна кыратык тохтоон, “толкуйдаан” ылар. Онон Өлүөнэ эбэ ити учаастага инники өттүгэр исписэлиистэр болҕомтолорун элбэхтик тардара буолуо. Бастатан, кэбирэтии үлэтэ эҥин элбэхтэ ыытыллыаҕа. Хаҥалас уу ылар нэһилиэктэригэр даамбалары бөҕөргөтүү үлэтэ эҥин барара буолуо. Муоста тутулуннаҕына, олохпут хаамыыта түргэтиэ, өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар улахан тирэх буолуо.
– Быыһыыр сулууспа үлэтин биир өрүтэ: “Восточнай” космодром ракеталарын сүһүөхтэрин хомуйуу...
– Бырабыыталыстыбабыт “Роскосмоһы” кытта сөбүлэһии түһэрсэн турар. Ол Сөбүлэҥҥэ “түспүт эттик барыта хомуллара уонна төттөрү ыытыллара” этиллэр. Көтүү буоллаҕына, Экология министиэристибэтэ анаалыстары ылар. Быйыл олунньу бүтүүтүнээҕи көтүү тобохторо түстэхтэринэ, икки сиргэ – Экология министиэристибэтин лабаратыарыйатыгар уонна Хабаровскайга – анаалыс оҥоһуллуохтаах. Биһиги, быыһааччылар, сорукпут – “Роскосмос” уонна бырабыыталыстыба сөбүлэһиитин чэрчитинэн үлэ. “Центр эксплуатации наземных космических аппаратов” диэн “Роскосмос” тэрилтэтин кытта үлэлиибит, көрдүүр, хомуйар үлэни толоробут. Ракета тобоҕо ханан түһэрэ, түспүтэ биллэр, 50–60 км-дээх эргимтэҕэ көрдүүбүт. Онно көтөр тырааныспарынан хааччыйаллар уонна “манан түстэ” диэн быһа барыллаан этэллэр. Хаардаахха, аппарааттара маҥан дьүһүннээх буолан, дэбигис көстөөччүтэ суох. Ракета түспүт сүһүөҕүн көрдөөн булан, анал контейнерга уган биэрэбит. Бүлүү өттүн барытын буллубут, Түҥ өрүс тардыытын арыый да туора түһэр. Кэннинээҕи уматык сүһүөхтэрэ 20 м тиийэ уһуннаах буолаллар, ону контейнерга уган илдьэ бараллар. Ракета тобоҕо түһэр иккис сирэ – Дьааҥы хайаларын саамай үрдүк сиригэр, Дянышка үрэх баһыгар. Хайа быыһыгар түбэстэҕинэ – буларга күчүмэҕэй соҕус. Сороҕор киһи дэбигис көрбөт хайа хапчааннарыгар түбэһэр. Билиҥҥитэ икки тобох уустук баҕайы сиргэ, хайа хапчааныгар түһэн сытар. Онон дуогабарбытын уһатан, аны сайын ортотуттан саҕалаан үлэбитин сөргүтэн, олору ыла сатыахпыт. Бу үлэҕэ күүстээх бөртөлүөт наада. Бөртөлүөттэн быыһааччы түһэн, сүһүөх улахан буоллаҕына – эрбээн-кыччатан, ол кэннэ бөртөлүөт иккистээн кэлэн торуоһунан тардан ылан, табыгастаах сиргэ илдьиэхтээхпит. Алдан өттүгэр маҥнайгы сүһүөх түһэр. Тыаҕа бөртөлүөт түһэр былаһааккатын бэлэмнээн, суоттаан үлэлээн ылабыт. Үлэбит биир хайысхата: булчуттар, балыксыттар ону эрдэ билэллэрин курдук сэрэтии үлэтэ. Ону бары билэллэр, тутуһаллар.
– Быыһыыр сулууспа үлэһиттэрэ бырааһынньыгы, өрөбүлү аахсыбакка, суукка ханнык баҕарар кэмигэр көмөҕө кэлэллэр. Дьиэҕэ-уокка, дьиэ кэргэҥҥэ өйүүр, өйдүүр дьонноох эрэ киһи маннык усулуобуйаҕа үлэлиирэ буолуо...
– Быйыл Арассыыйаҕа – Дьиэ кэргэн, өрөспүүбүлүкэҕэ – Оҕо саас сыла. Онон дьиэ кэргэннэрбитигэр анаммыт тэрээһиннэри бэлэмнии сылдьабыт. Бу тэрээһиҥҥэ сылдьан дьиэлээхтэр аҕалара хайдах тэрилтэҕэ, тугу үлэлиирин билсиэхтэрэ, бииргэ үлэлиир доҕотторун кытта алтыһыахтара.
Зодиакпынан Күрүлгэн бэлиэлээх буоламмын да буолуо, наар командировкаларга, айаҥҥа сылдьабын. Оҕо эрдэхпиттэн төрөөбүт Баайаҕам алгыһынан, төрөппүттэрим такайбыт үөрүйэхтэринэн, үлэҕэ эппиэттээх сыһыан туһунан өйдөбүллээхпин. Кэргэним Надежда Петровна – 40-тан тахса сылы быһа өйөөн-өйдөөн кэлбит эрэллээх эркиним. Бэйэтэ “Айар” кыһаҕа, “бэкээринэҕэ килиэби буһарар курдук”, кинигэ оҥорон таһаарар түбүктээх үлэлээх.
Кыргыттарым өйүүллэр. Онон, дьиэ кэргэним өйөбүлүнэн, 1989 сылтан 30-тан тахса сыл устата наар салайар үлэҕэ үлэлээтим. Ил Дархан, Бырабыыталыстыбам, миниистирим Д.Лепчиков “бу киһи маннык үлэҕэ сөп түбэһэр, эппиэттэһэр” диэн эрэнэннэр, итэҕэйэннэр үлэлии олоробун. Эдэр дьону кытта үлэлиирбин дьолунан ааҕабын.
– Иннокентий Михайлович, үгүс сыралаах, эппиэттээх үлэҕэр этэҥҥэ буолууну баҕарабын. Ыйытыыларбар хоруйдаабытыҥ иһин махтанабын.
