Бу күннэргэ бассаапка бэрт элбэх киhини “күhүҥҥү ыыраахтаах дьиикэй кыыллары бултааhын көҥүлүн ылар иhин, сиэрэ суох булт болдьоҕун, быраабылатын кэhэн бултуур дьону үҥсэн биэрдэххинэ, эйиэхэ итинник көҥүлү биэрэллэр үhү” диэн үгүс сүпсүлгэн буола сылдьыбыта, элбэх киhи болҕомтотун тардан араас кэпсэтиилэр буолуталаабыттара.
Маны кыратык быhаара түhэр буоллахха маннык: былырыыҥҥыттан ыла анал лицензияннан бултанар кыылларга (киистэн уратыга) үс араас быhыылаахтык арааран үллэстии, тыырсыы барар. Ол курдук улууска быhыллыбыт квота быhыытынан үллэhиллэн бултанар кыылларбытын – 35 бырыhыанын Дьокуускай куоракка электроннай сайаапка оҥороҥҥун, ханнык кыылга бултуохтааххын ыйан тураҥҥын киирсэҕин. Иккис 35 бырыhыанын – улууска анал тэриллибит хамыыhыйа быhаарыытынан эмиэ электроннайдык ыытылларын дуу, эбэтэр атыннык ыыталларын (сэрэбиэйинэн) чуолкадыыллар, онон ол быhыытынан барыахтаах. Манна эрдэттэн булчуттар бэйэлэрин этиилэрин улуустааҕы судаарыстыбаннай айылҕа кэтэбилин иниспиэксийэтигэр киллэрдэхтэринэ, ону хамыыhыйа учуоттаан, ол сиэринэн ыытыллыан сөп. Онтон үhүс 30 бырыhыана – “чэпчэтиилээх” лицензиялар. Дьэ, итиннэ биирдиилээн, бултуон баҕалаах дьон инспекцияҕа тохсунньу ый 27 күнүгэр дылы ханнык ыытыллар үлэҕэ кыттыhарын туhунан сайабылыанньа киллэриэхтээх, ол кэннэ өссө “маннык үлэҕэ кыттыhабын” диэн дуогабар түhэрсиэхтээх. Чуолаан ханнык үлэлэргэ кыттыhарын туhунан билиhиннэрэр буоллахха, бастакытынан, “кулун тутар ый 5 күнүгэр дылы кыыл ахсаанын ааҕыытыгар кыттабын” диэн анал былааҥкаҕа толорон аҕалыахтаах. Иккиhинэн, кыhын кыылларга-көтөрдөргө ордук дьыл ыарахан кэмигэр “аhатыыга көмөлөhүөм” диэн сайаапка суруйан дуогабардаhар. Онтун эмиэ туох үлэ оҥорбутун толорон, хаартыскалаан аҕалан оччуоттуур. Маннык үлэлэр сылы быhа ыытыллыахтарын сөп, ол гынан баран, ити инники бэлиэтээн аhарбытым курдук, биhиги кыылларбыт-көтөрдөрбүт ордук кыhыҥҥы, уhун тымныы күннэргэ болҕомтоҕо наадыйаллар. Онон бу бириэмэлэргэ күүстээх үлэлэр барыахтарын наада, көрө-истэ сылдьан, саас хойукка дылы ыыттахха ордук көдьүүстээх, түмүктээх үлэннэн буолара саарбаҕа суох.
Маны таhынан, сайаапка киллэрбэккэ, дуогабар суруйсубакка эрэ ыытыллар көрүҥнэр диэннэр эмиэ бааллар. Онно бөрөнү, дьоҥҥо-сэргэҕэ, дьиэ кыылыгар суоhуур эhэни бултааhын, алдьархайга, ол-бу оhолго түбэспит кыылы быыhааhыҥҥа кыттыыны ылааhын уонна булчуттар болҕомтолорун тардыбыт көрүҥмүт – булт быраабылатын, болдьоҕун кэрээнэ суохтук кэhэн бултааhыҥҥа тыллабыр киллэрии буолаллар. Бу көрүҥнэр чахчы оҥоhулуннахтарына эрэ биирдэ анал бааллара ааҕыллар. Манна саамай элбэх баалы кыылы анал тутуулаах сир оҥорон аhатыы иһин бэриллэр. Онтубут 0,25 гааттан кыра буолуо суохтаах, ити иһин 50 баал ааҕыллар, онтон сэрэхтэммит эhэни бултааhын иhин – 30 баал, оттон атын көрүҥнэр бааллара мантан кыччаан иhэр.
Оттон ити дьон-сэргэ болҕомтотун тардыбыт көрүҥ, ол эбэтэр булт быраабылатын кэспит түбэлтэҕэ, биир тыллабыр иhин 5 баал, онтон улахан хоромньулаах булт сокуонун кэhэн бултааhыҥҥа (браконьерство) биир тыллабыр иhин 20 баал бэриллэр.
Улууспутугар тыырыллан кэлэр дьиикэй кыылы бултааhын квотатыттан 30 бырыhыана «чэпчэтиилээх, льготнай» диэн ааттанар. Бу этиллибит көрүҥнэринэн биhиги иниспиэксийэбитигэр барытын бэлиэтиибит уонна ону түмэн куоракка булт департаменыгар ыытабыт. Манна ханнык да сэрэбиэй оҥоhуллубат. Элбэх баалы ылбыттар биллэн туран тайаҕы ылаллара чуолкай, онтон кыра бааллаахтар таба, эhэ, туртас лицензиятын ылыахтара.
Маннык кыылга бултааhын көҥүлүн үллэрэн тыырыыны Ил Түмэн депутаттара саамай сөптөөхтүк дьаhанан ылыммытттар диибин. Тоҕо диэтэххэ, билигин бултуур сэппит-сэбиргэлбит, техникаларбыт, сири-дойдуну барытынан, дьыл хайа да кэмигэр, туохтан да иҥнибэт бултааhын аhара күүскэ сайданнар айылҕаҕа хоромньу да тахсара улаатта. Урукку кэмнэргэ нэhилиэктэн бэрт аҕыйах ахсааннаах киhи ытынан-атынан бултуур буоллахтарына, билигин бултуон баҕалаахтар аhара элбээтилэр, ол иhин биhиги дьокутааттарбыт маны табатык өйдөөтүлэр. Итинник эрэ дьаөаннахпатына биhиги кыылбытын-сүөлбүтүн, көтөрбүтүн харыстыыр, кинилэр ахсааннарын элбэтэр, дэлэтэр эрэ суолга үктэнэрбит чуолкай.
Үйэбит сайдан, сорох булчуттарбыт саатар туох да сиэрэ-майгыта суох, аhара бултаан баран, онтуларынан өҥнөнөн, киһиргэнэн, хаартыскаҕа түhэрэн баран киэҥ эйгэҕэ тарҕаталларын дьон үксэ өйдөөбөт, сиэргэ баппат быhыыннан ааҕар. Олохпут сайдан истэҕин аайы дьон өйө-санаата уларыйан, үгүспүт ити үөhэ ахтыллыбыт көрүҥнэргэ маассабайдык кыттыhан истэхпитинэ эрэ биирдэ айылҕабыт барахсан чэлгийэ көҕөрүө, чэчириэ, көтөрө-сүүрэрэ үксүү, дэлэйэ туруо, булда-алда бар дьоммутугар тииhимньилээх буолуо.
Үөhээ Бүлүүтээҕи Айылҕа кэтэбилин судаарыстыбаннай иниспиэксийэтин салайааччыта Василий Титов.
