Ыам ыйын 22 күнүттэн саха халандаарынан сайыҥҥы күн ааҕыллар. Саха дьоно уһун кыһыны этэҥҥэ туораан, күөххэ үктэнэр Ньукуолун күнүгэр алаадьы астаан сири-уоту аһаталлар, Айыылартан өҥ дьыл буоларыгар көрдөһөллөр. Сайылык күөх хонуутугар көрүлээн улааппыт, үлэлээн-хамсаан ааспыт ол кэмнээҕи көлүөнэ “сибэккинэн симэммит сиэдэрэйкээн көрүҥнээх, күндү көмүс күөмэйдээх күөрэгэйдиир чыычаахтаах сайылыктарын” санааталлар эрэ сүргэлэрэ көтөҕүллэр. Оннук күндү, истиҥ иэйиини уһугуннарар сайылык барахсан...
2018 сыллаахха Ил Дархан Айсен Николаев ыам ыйын 22 күнүгэр Сайылык күнүн бэлиэтиир уураах таһаарбыта. Онон быйыл үһүс сылбытын Сайылык күнүн бэлиэтиибит. Сайылыктан тэйэ быһыытыйбыт кэмҥэ өбүгэлэрбит төрүт сирдэригэр-уоттарыгар тахсан сайылыыр, түптэ күөх буруотун унаарытар, ынах-сүөһү ииттэр дьон бааллар.
Сайылыкка тахсалларыгар туох сиэри-туому тутуһалларый? Урукку уонна билиҥҥи сайылыктар туох уратылаахтарый?
* * *
Мотрена Семеновна Кондратьева, үлэ бэтэрээнэ, Хайахсыт нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо, 83 саастаах, Чурапчы:
– Кэргэммин Прокопий Петровиһы кытта 60-ча сыл устата Дьоҥкудайга тахсан сайылыырбыт. Кэргэним сэттэ сыллааҕыта суох буолбута. Билигин да оҕолорбун кытта сайын аайы тахсан сайылыыбын. Алта оҕолоохпун, бары улахан, үлэһит дьон. Сайылык үчүгэй бөҕө буоллаҕа, доҕоор. Сопхуос эрдэҕинэ хас да кыстык сиртэн мустан сайылыырбыт. Оҕо бөҕө кэлэрэ, көр-нар көҕүлүттэн тутуллара, үлэ-хамнас тигинэччи оргуйара. Билигин биирдиилээн дьон оттуур сирдэригэр дьиэ-уот туттан сайылыыллар, сирдэрин оҥоһуннулар.
Ыһыахтаан баран бэс ыйын 20-тин кэннэ тахсабыт. Оттоон бүттэхпитинэ, төттөрү киирэбит. Онтон сир аһын үүнүүтэ күһүөрү эмиэ тахсабыт. Сайылыкпыт 5-6 дьиэлээх. Урут барыларыгар ыал олороро, 5-6 дайаарка ынах көрөн сайылыыра. Дьоҥкудай нэһилиэктэн 1,5 көстөөх сиргэ баар. Былыр бэс ыйын 11-12 күнүгэр сайылыкка тахсар буоларбыт. Оҕуһунан көһөрбүт. Билигин олох сайдан, көлөбүт – массыына. Сайылыкка тахсаат, сирбитин-уоппутун аһатабыт. Түптэ оҥорон буруо таһаарабыт. Урут титириктэргэ салама ыйыыр этибит. Сайылык оччотооҕу олоҕуттан өйдөөн хаалбытым – сайын аайы кыра оҕолоох буоларым. Сиһи көннөрөн көрбөккө, тура үлэ. Ыанньыксыттар күҥҥэ түөртэ ынах ыырбыт. Ол быыһыгар оттуурбут. Урут куобах, кус, балык дэлэй буолара. Төһө үүтү ыабыккынан хамнас аахсарыҥ. Үүтүнэн, хара үлэнэн хамнастанан олорбут дьоммут. Көлөһүн күнэ диэн баар буолара. Ол күн дохуотун оннугар арыы, эт ылаҕыҥ. Элбэх үлэһиттээх дьон элбэҕи, аҕыйах үлэһиттээхтэр кыраны ылаахтыыллара. Сайылык барахсан түптэтин сыта, дьэдьэнин амтана, кэбиһиллибит ото күндү да буолара. Бачча сааспар дылы сайылыкпар тахсарбыттан дьоллоохпун.
* * *
Христина, Томпо Кириэс Халдьаайытыттан төрүттээх:
– Оо, сайылык барахсан... Ынах маҥырааһына, түптэ буруота, оҕо үөрүүтэ-көтүүтэ!.. Томпо Кириэс Халдьаайытын Ичигэс сайылыгар улааппытым. Уот отторго амынньыар хомуйарбын өйдүүбүн. Ынах хомуйарбыт. От бөҕөтүн оттуурбут. Сирбит олус дулҕалаах этэ. Биһиэхэ көнө сири биэрбэттэрэ. Аҕабын кытта кистээн ойуурга от кэбиһэрбит. Бэйэҕэ оттууру көҥүллээбэттэрэ, уопсайга тутан ылаллара. Кэбиспит оппутун тыа быыһыгар, талахтаах сиргэ ол-бу отунан-маһынан бүрүйэн кистиирбит. Кыһын атынан тиэйэрбит. Аҕам, уус киһи, тэлиэгэ оҥороро. Бэйэтэ иннигэр, мин кэннигэр турарым. Ураҕаһы долгучуоктуурбут. Мин кэнниттэн тардан биэрэрим. Кини баайара. Билбиттэрэ буоллар, оппутун сопхуоска тутан ылыа этилэр. Үс ынахтаах этибит. Онтуларбытын аһатаары, кыстатаары сордонор буоллахпыт.
* * *
Галина Сосина, 31 саастаах, Мэҥэ Хаҥалас олохтооҕо, эдэр ыал ийэтэ:
– Мин быйыл 26-с сылбын Мэҥэ Хаҥалас Моорук Суолатыгар баар Киис Тиэрбит сайылыкка бараары сылдьабын. Үлэлээх-хамнастаах дьон буоларбыт быһыытынан, бэс ыйын саҥатыгар көһүөхпүт. 2000 сс. диэри тэриллиилээх хаһаайыстыба – “Суола” ТПКХ – пиэрмэтэ көһөн тахсара. Элбэх ыал буолан тахсарбыт. Биһиги, Сосиннар ыал, бэйэбит эрэ тахсан сайылыыр буолбуппут уонча сыл буолла. Саха төрүт үгэһин, итэҕэлин ытыктыыр, өрө тутар дьон буоларбыт быһыытынан сайылыкка көһүү сиэрин-туомун, барытын да буолбатар, бэйэбит күүспүтүнэн, кыахпытынан толоробут. Сир-дойду, титиикпит, тиэргэммит иччилэрин аһатан, айах тутабыт, күндүлүүбүт. Ийэлээх аҕам балаҕаҥҥа олороллор. Биһиги, эдэр ыал, тэлгэһэҕэ саҥа дьиэ туттан туспа олоробут. Сайылыкпыт тула нэһилиэкпит төрдө буолбут улахан дьон көмүллэн сытар. Сирдээҕи дьон буоларбыт быһыытынан, айах тутан, көрдөһөн сайылыкпытыгар киирэбит. 13 ыанар ынахтаахпыт. Сайыҥҥы ыйдарга ортотунан 5-6 туонна үүтү туттарабыт. Аҕам Артем Анисимов суол кураанах кэмигэр массыынанан, уу таҕыстаҕына, атынан үүтүн таһар. Тыа ыала дохуоттанар салаабыт – ол. Сылгы, сибиинньэ, куурусса ииттэбит. Аҕыйах кустаахпыт. Үүнээйи, оҕуруот аһын олордобут. Ылсан, дьарыгыран эрэбит. Кыралаан отонноох үүнээйилэри олордобут. Оттуубут, сир астыыбыт. Сир аһа өлгөмнүк үүнэр. Саха сиригэр үүнэр сир аһыттан моруоска эрэ суох.
Алаас ааттаах, дойду сурахтаах. Сайылык туттан, көй салгыны дуоһуйа тыынан, эт-сиин үлэтигэр буһан-хатан, айылҕаттан күүс-уох ылан кылгас сайыммытын туһалаахтык атаарарга кыһаллабыт. Сайылыкка олоруу киһиэхэ туох да куһаҕанынан дьайбат. Биһиэхэ дьон буоларбытыгар сайылык үтүөнэн эрэ сабыдыаллаабыта. Ийэм Марфа Дмитриевна – педагогическай үлэ бэтэрээнэ, Арассыыйа үөрэхтээһинин бочуоттаах үлэһитэ. Сайылыкка оҕону иитии суолтатын туһунан үлэ суруйбута. Дойдубар Суолаҕа сайылыктаах дьон элбэх. Бэйэм саастыыта ыччат дьону өбүгэлэрбит сайылыктарын сөргүтэн «сайылыктаах сахалар буолуоҕуҥ» диэн ыҥырабын.
* * *
Егор Егоров “Туймаада” эко-пиэрмэ ХЭУо салайааччыта:
– Тэрилтэбит Дьокуускайга уонна Нөмүгүгэ икки салаалаах. Хаһаайыстыба Дьокуускайдааҕы салаатын 236 субан сүөһүтүн – Уулаах учаастагар, Нөмүгүтээҕи салаа 136 сүөһүтүн Тэппэнэҕэ сайылата таһаарбыттара. Ыанар ынаҕы эттэххэ, Дьокуускайдааҕы салааттан 240-ча сүөһүнү – “Зерновая”, “Киллэм” учаастактарга, Нөмүгүттэн 260 сүөһүнү Хараанайга таһаараары бэлэмнэнэ сылдьаллар. Түөрт ый түмүгүнэн былырыын ыанар ынахпыт 477 эбит буоллаҕына, быйыл – 404. Биир ыанар ынахтан үүт кэлэр кээмэйэ улаатта. Былырыын биир ынахтан ортотунан 834 к. ыабыт эбит буоллахпытына, быйыл 1 281 к., ол эбэтэр 447 к. элбэҕи, ылан олоробут. Сүөһүгэ эбии аһылыгы (сиилэһи, сенаһы) оттооҕор элбэҕи биэрэммит уонна Красноярскайтан 58 боруода ынаҕы аҕалан, көрдөрүүбүтүн тупсардыбыт.
Ааспыт сыл түмүгүнэн киилэ үүт себестоимоһа – 63 солк. Былырыын оҥорон таһаарааччы киилэ үүтү 21,50 солк. тутара, онно 35 солк. субсидия харчыта эбиллэрэ (өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн көрүллэр харчы). Иккиэннэрин холбоотоххо – 56,50 солк. Быйыл субсидия харчытын 50 солк. диэри улаатыннаран, хаһаайыстыбаларга улахан көмөнү оҥордулар. Оҥорон таһаарааччы 2 солк. үрдэтэн, 23,50 солк. тутар буолла. Онон быйыл киилэ үүтү 73,50 солк. туттарабыт.
* * *
Сайылык күнэ – сахаларга бэлиэ күн. Илгэ Айылҕабыт күөх уйгу быйаҥыттан күндүлээтин, Үрүҥ Илгэни үрүлүттүн, хороҕор муостааҕы, сыспай сиэллээҕи ииттэн олорор тыа дьонугар мичик гыннын!
Саха сиригэр хас сайылык баарый?
Олорго быйыл төһө сүөһү сайылыай?
Ыам ыйын 30 күнүгэр диэри сайылыкка 41 954 сүөһү (өрөспүүбүлүкэҕэ баар ынах сүөһү уопсай ахсааныттан 22,8 %-на) сайылыы тахсыахтаах диэн былааҥҥа баар. Бу көрдөрүү былырыыҥҥыттан 4026 сүөһүнэн элбэх. Ыанар ынаҕа – 18981 (ааспыт сыллааҕыттан 1623-нэн элбэх).
Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн билигин үлэлии турар 355 сайылык баар. Ынах ыыр сайыҥҥы дьиэ – 339, сүөһү аһатар сир – 16. Ынах ыыр аппарааттаах, мэхэньисээссийэлээх дьиэ – 255. Олортон 195-һэ тэриллиилээх хаһаайыстыбаларга баар.
Хас сайылык уокка-күөскэ холбонон олороруй? ЛЭП уот ситимэ 257 сайылыкка баар. Диисэлинэн – 48, күнтэн иитиллэр батарыайанан – 5, моно-генераторынан – 7 сайылык уоттанан олорор. 18 сайылыкка уот-күөс суох.
Сайыҥҥы пиэрмэлэргэ уопсайа 1651 үлэһит баар: ыанньыксыта – 760, үүтү ааҕааччы, суокка-учуокка түһэрээччи – 150, тиэхиньик-осеменатор – 237, торбос көрөөччү – 111, бостуук – 393.
Суһал дааннайынан, ыам ыйын 18 күнүгэр 33678 сүөһүнү, ол иһигэр 15047 ыанар ынаҕы, сайылыкка таһаарбыттар.
Бэлэмнээтэ
Диана КЛЕПАНДИНА.
