Тэлэбиисэр сэрийээлигэр бэлииссийэ билиҥҥи үлэһиттэрин ньүдьүрэтэн да көрдөрөллөр. Саатар, оробуочай пуормалара да хобдоҕо бэрт, үкчү сэрии саҕанааҕы ньиэмэс саллаатын дуу, таҥнарыахсыт полицай таҥаһын дуу курдук буолан түһэн. Чалбахха, бадарааҥҥа булкулла сытар итирик дьону кытары сосуһарга, кырдьык, таҥастара онно оруобуна барсар. Оннук таҥнан-саптан, санныларыгар аптамаат сүгэһэрдэнэн тугу эмэ кыайа туппуттара саараама көстүбэт. Хата, туох да буруйа суох дьону дубинканан чокоойдууллар, харчыларын былдьыыллар. Аны туран, дьиҥнээх бүрүстүүпүнньүккэ түбэстэхтэринэ, сөптөөх харданы биэрбэккэ, түҥнэри бэрдэрэртэн соло булбаттар. Дьэ уонна киэбирии-хаабырыы! Ама, чахчы, итинник дьаабы дьон буоллахтара дуу?
70-с сылларга Дьокуускай куоракка милииссийэлээбит киһи – мин – аныгы бэлииссийэлэри хайдах эрэ сиргэнэ, сэнии, өссө ааһа баран, абааһы көрүөх санаам кэлэр. Тус бэйэбэр туох да куһаҕаны оҥорбуттара суох эрээри, оннук санаа иҥэн хаалбыт. Баҕар, сааһырбыт, кырдьа барбыт сорох киһи киэбинэн, тугу барытын сиилиир, сөбүлээбэт кэмим кэлбитэ дуу? Ол туһунан биирдэ эмэ атах тэпсэн олорон ыаһахтаһыаҕы бииргэ үлэлии сылдьыбыт табаарыстарым олох суолуттан тооронон да бүппүттэр быһыылаах, баҕар, эмиэ бэйэм курдук ханна эрэ суҥхара олороохтууллара буолуо.
Дьэ, араас дьону кытта милииссийэҕэ үлэлии сылдьыбытым. Аҕыйах сыл үлэлээбитим устатыгар куоракка 4-5 начаалынньык, биир оччо миниистир (солбуйааччыларын ааҕыллыбат даҕаны) уларыйбыта. Түргэнник да «көтөллөр» этэ. Ити гынан баран ол быыһыгар бэйэм курдук сержанынан сылдьыбыт эристииннэр 90-с сыллар эргин полковник буолан, дуоспуруннаах баҕайытык туттан лөкөрдөһөллөрө. Били, КПЗ-га суукканан дьуһуурунайдыы сылдьан, биирдии солкуобайы кыттыһан, буолары-буолбаты үссэнэ олорон араас баакаһы кэпсэтэн аралдьыйар табаарыстарым чыҥха атын буолан хаалбыттар. Оттон ол 70-с сылларга сорохторугар настаабынньык да курдук этим. Баҕар, мин даҕаны күөх оту тосту үктээбэккэ, үрбүт хоту сылдьыбытым буоллар, саатар, подполковник сыбаанньалаах биэнсийэҕэ тахсыам эбитэ буолуо. Ити курдук хас эмэ сыллааҕыны эргитэ санаан кэлэр кэмнээхпин уонна бүтэһигэр табаарыспын Килиим Кэрэмээһэби санаатахпына, туохтан эрэ иҥнибит курдук буолан хаалабын. Дьылҕа диэн кытаанах. Букатын анныбынан саныыр урукку кэллиэгэлэрим Пронырин, Шустриков курдуктар полковник буолан өөтөҥнөһөр буоллахтарына, Килиимим генерал да буолан сылдьыа этэ. «Дьылҕа, оҥоһуу диэн сымыйа, олоххун бэйэҥ оҥостоҕун, нууччалыы «каждый – кузнец своего счастья»» дииллэр да, хайдах оннук буолуой. Чэ, холобур, Килиим Кэрэмээһэби да ылан көрүөххэ.
* * *
Биир сайын, 70-с сыллар саҕаланыыларыгар, быстах кэмҥэ Дьокуускайдааҕы өрүс пуордугар баар милииссийэ отделениетыгар анаатылар. Суукка устата баксаалга, ол тас да өттүгэр бэрээдэги көрөөччү иккиэбит. Бээтинсэ икки баскыһыанньа икки быыһыгар дьуһуурустубаҥ түбэһэр буоллаҕына – улахан түбүк. Өрүс уҥуор-маҥаар барааччы, Өлүөнэ Остуолбаларынан айаннааччы хара баһаам, ону таһынан хаамаайы, бырадьаага илэ мэнээк. Ол саҕана өрүс пуордугар үлэ күөстүү оргуйара, үлэһитэ да элбэҕэ, араас тиэхиньикэ күнүстэри-түүннэри субуллан олороро.
21 саастаах эрдьигэн көрүүбэр, бу пуорка дьуһуурустубалыырдааҕар куоракка ботурууллуур быдан ордук курдуга. Сороҕор – массыынанан, сороҕор – матасыыкылынан, үксүгэр икки буолан сатыы араас морсуруукка, холобур, мэлдьи охсуһуулаах пааркаҕа дьуһуурунайдыыр ордук тартарыылаах диэн санаа баара. Онон өрүс пуордун ончу сөбүлээбэтэҕим эрээри, хайыаххыный, ким эрэ үлэлиэхтээх буоллаҕа. Хата, үчүгэйэ диэн, ити түөлбэҕэ баар уопсай дьиэҕэ олохтообуттара. Хоспутугар маҥнай иккиэ этибит: 40-гар чугаһаабыт ыстаарсай лейтенант Александр Волосенков уонна мин. Киһим сүрдээх интэлигиэн, үксүн гражданскай таҥаһынан сылдьар. Смоленскай куораттан хантараагынан кэлбит эбит. Өрүс пуордугар ОБХСС (отдел борьбы с хищениями социалистической собственности) ыстаарсай иниспиэктэрэ.
Биир күн киһим хатыҥыр кыра баҕайы уҥуохтаах, ол эрээри сытыы сирэйдээх-харахтаах, бэйэбиттэн үс хас сыл аҕа ыччаты батыһыннаран аҕалла. Хабаровскайдааҕы милииссийэ орто анал оскуолатын силиэстийэлиир салаатын бүтэрбит лейтенант буолан биэрдэ. Эмиэ өрүс пуордугар ОБХСС иниспиэктэринэн анаабыттар. Бу – Килиим Кэрэмээһэп этэ.
Олорор дьиэбит өрүс пуордугар үлэлиир кыргыттар уопсайдара буолан, сыбыытыыр ыччат элбэх этэ. Ордук түүн 11 чаас ааспытын кэннэ баахтаҕа олорор эмээхситтэр айдааны тардаллара: холуочук уолаттар кыргыттарга хонон хаалаары гыналлар, үөхсэллэр диэн. Килиим кэлиэн иннинэ итинник ыҥырыыга наар мин тахсарым. Истибэт, эбиитин өрөлөһөр буоллахтарына, балаһыанньатыттан көрөн, дьуһуурунай чааска биитэр вытрезвительгэ төлөпүөннээн түргэнник оннуларын булларарым. Ол иһин вахтёрдар миигин сөбүлүүллэрэ, оттон Волосенкову сылааска сыламныыр куоскаттан атыннык ааттаабат этилэр. Оттон саҥардыыттан бэттэх Килиим миигин кытта тэҥҥэ тиийэн тыл-өс буолара, ол эрээри дьарамайа бэрдиттэн пуорт куруусчут уолаттара, өрүс училищетын курсааннара сэнииллэрэ. Табаарыһым, ону ол диэбэккэ, холку баҕайытык уонна уһуннук кэпсэтэн, дьыаланы эйэлээхтик быһаарара. Миигин «олус хабыргын, эдэр дьону өйдүү сатаабаккын» диэн мэлдьи сэмэлиирэ. Милииссийэ, туох-ханнык иннинэ холку буолуохтаах, омуннуруо суохтаах диэн үөрэтэрэ.
Биирдэ отделениебыт начаалынньыга майор Слепцов ыйыы-кэрдии биэрэр сарсыардааҥҥы мунньахха «пуорка олус уораллар да, хомойуох иһин, бэйэбит мөлтөхпүтүттэн биир да уоруйаҕы тута иликпит» диэн сэмэлээбитэ. Ол иһин дьуһуурунайдар сэрэтэр-бохсор соруктаах таһаҕас сүөкүүр-тиэйэр былаһааккаҕа көстүөхтээх үһүбүт. «Милииссийэ баара көстүбэт, ол иһин үлэһиттэр көрдөрбүтүнэн туран араас хомпуоту, сакалаат кэмпиэти, ыыһаммыт халбаһыны, о.д.а. аһаҕастык уораллар» диэн үҥсүү киирбит. Симиэнэм ыстаарсайа старшина Янковтуун олбу-солбу былаһааккаҕа тиэстэбит, бириһиэн бүрүөһүннээх дьааһыктар быыстарынан кэрийэн, балай эмэ алдьаммыт таараны булабыт. Онно хайаан да хас эмэ бааҥка хомпуот чөкө ууруллубут буолар. ОБХСС иниспиэктэрдэрэ, дьон хараҕын аалбат курдук, гражданскай таҥастаах эмиэ ити курдук сылдьар буолуохтаахтар.
Биирдэ хас да дьааһык эт кэнсиэрбэ ууруммуттарын буламмын Янковпар эппиппэр сэмээр баран бэрэбиэркэлээ диэбитигэр «эбиэт кэмэ чугаһаата, баччанан «хаһаастарыгар» кэлиэхтэрэ» диэн, түргэн-түргэнник сургулдьуйан истим. Ол истэхпинэ ким эрэ киитэлим сиэҕиттэн тарта. Көрбүтүм – Килиим! Сөмүйэтинэн «сэрэн!» диэн бэлиэ биэрэр. «Туох буоллаҕай?» диэн бириһиэн сабыылаах үрдүк баҕайы туох эрэ таһаҕас дьаарыстаммытыгар сыстан турар уолбар хардыылаабыппар ойоҕоһун диэки ыйда. Көрдөхпүнэ, погрузчик биир кэнтиэйнэри атыттартан тэйиччи туруорда.
«Бу – бөлүүн кэлбит таһаҕас, иһигэр ыы-быччары хоруолук бэргэһэ буолуохтаах», – диэн Килиим миэхэ быһаарар. Табаарыһым ону хайдах билбитин оччолорго билбэтэҕим, бука, хайа эрэ ааҕына сибис гыммыт буолуохтаах. Мин, пуормалаах киһи, ол кэнтиэйнэр таһынан сүрэҕэлдьээбиттии хаамыталаан, туораттан көрдөххө, эбээһинэһин аат харата толорооччу оруолун толорбутум. Уоруйахтары хайдах туппуттарын көрбөтөҕүм. Сарсыныгар бүтүн биригээдэ (саайка) кыттыгастааҕа биллибитэ.
Килиим ити бастакы «булда» этэ. Миэхэ эмиэ булчут хаана оонньоон, «хаһаастарын» сии олорор хас да ыччаты, ону таһынан биир вахтёр эмээхсини былаһааккаҕа туппутум. Балар дьыалаларын Килиим силиэстийэлээбитэ уонна тэрилтэ табаарыстыы суутун көрүүтүгэр ыыппыта. Мин маҥнай утаа «итиччэ уоруйахтары туппутум кэннэ холуобунай дьыаланы көбүппэтиҥ» диэн табаарыспар хом санаабын эппитим. Онуоха уолум: «Эн уора турдахтарына туппутуҥ буоллар, кырдьык, холуобунай буруй диэххэ сөбө. Куруусчут уолаттар икки киилэ халбаһылара, вахтёр эмээхсин киилэ аҥаара сакалаата диэхтээн. Онто да суох ыксаан, хайыахтарын да булбат турукка киирдилэр», – диэн уоскуппута. Дьэ, холку киһи этэ табаарыһым барахсан.
Биирдэ ботуруулга иккиэн бииргэ түбэстибит. Туох эрэ улахан тэрээһин (быыбар эҥин) буолаары гыннаҕына, ботуруулга эписиэрдэри эмиэ таһаараллара. Морсурууппут – куорат кытыыта. Хараҥарыыта уулуссаҕа ыт да охсор киһини көрбөккүн. Ыйыы-кэрдии быһыытынан 30 мүн. буола-буола аптамаат-төлөпүөнтэн дьуһуурунай чааска биллэрэ туруохтааххын. Инньэ гынан букатын чуҥкуйан өлүөх дьону хас да аадырыска «сылдьан быһаарсыҥ» диэн сорудахтаатылар. Онтубут наар дьиэ иһинээҕи иирсээн эбит. Айдаарсыбыт төрүөттэрэ барыта биир – арыгыттан. Килиим, олуттаҕастык да буоллар, нууччалыы тото кэпсэтэр уонна үгэһинэн иллэһиннэртээн тэйэр, онон кими да дьуһуурунай чааска утаарбатыбыт.
Түүн 11 чаас саҕана уулуссаны биир гына киэптээн уонтан тахса уол иһэрин көрөн, табаарыһым «тохтотон бэрэбиэркэлиэххэ» диэтэ. Дьоммут холуочуктар, саҥаларын быыһыгар маат-муут бөҕөтө. Ол да буоллар тохтоотулар, «быһахпыт да, туохпут да суох» диэн, хадьардаспакка туран биэрээччи буоллулар. Манна даҕаны Килиим сиэргэ-майгыга үөрэтэ түһэрин умнубата, уолаттар, күлүү-салыы дьон, салгыы бара турдулар.
Чэ, баччанан сөп буолуо, отделбытыгар барыахха диэн, лейтенант киһи – Килиим – дьаһайааччы буолла. Уһаабатыбыт – хараҥа муннуктан маатыра-куутура бөҕөтүн түһэрбит биир урдус тэмтээкэйдээн таҕыста. Банаарыгынан тыктарбытым – миэтэрэ холобурдаах арматуура тутуурдаах. Уолум, үгэһинэн, уоскутардыы тугу эрэ саҥара-саҥара утары тиийбитигэр сырбаппат дуо?! Хата, сыыһа охсон, эбиитин халтарыйан, тас иэнинэн барда. Мин оччо түгэни мүччү туппакка, ойон тиийэн үрдүгэр түстүм. Нэһиилэ хам баттаатыбыт: күүһэ диэн баабый. Киһибит утарылаһар кыаҕа суоҕун өйдөөн уонна милииссийэ эбиппитин билэн, уоскуйа быһыытыйда. Мин чугас эргин төлөпүөн-аптамаат суоҕуттан, абаккарбычча, киһибин илгиэлиибин. Испэр вытрезвитель уолаттара биир «хоноһолонор» буолбуттар дии саныыбын. Арай Килиимим холку, аа-дьуо кэпсэтэр, аатын, ханна олорорун ыйытар. Онтон миэхэ эргиллэн «дьиэтэ мантан соччо ырааҕа суох эбит, илдьэн биэриэххэ» диэн турда. Мин, мадьыктаһарбар тимэхпин туура тартарбыт киһи, хайаан да вытрезвительгэ ыытар санаалаах этим да, уолум син биир тылыгар киллэрдэ, онон аны дьиэтигэр соһустубут. Табаарыһым «милииссийэ туһунан дьон куһаҕан өйдөбүллээхтэр, онон вытрезвительгэ буолбакка, дьиэтигэр илтэххэ, дьоно эрэйдээхтэр үөрүөхтэрэ» диирин кубулуппат. Дьиэтигэр аҕалбыппытыгар ойоҕо кытта холуочук эбит «мильтоннар, эрбин кырбаабыккыт, өссө харчытын халаабыккыт быһыылаах, күн сарсын борокуруорга үҥсүөм!» диэн айдаара хаалла.
* * *
Мин үс сыл милииссийэлээн, ол быыһыгар үнүбэрсиэти кэтэхтэн үөрэнэн бүтэрэн, хоту учууталлыы барбытым. Уоппускабар Дьокуускайга кэлэ сылдьан табаарыспын туоһуласпыппар «истэ илик эбиккин дуу?» диэн хомоппуттара.
Биирдэ эмиэ ботуруулга тахсыбыттар. «Эрдии-ойохтуулар иирсибиттэр, тиийэн быһаарсыҥ» диэн аадырыһы эппиттэр. Табаарыһым, куолутунан, дьиэҕэ урут киирээччи буолан, быһахтаах күлүгээн сиэртибэтэ буолбут. Бүттэҕэ ол. Саатар, кэргэн, оҕо кэлииһи дуо, дьөрү табаарыс кыыһа да суох этэ. Килиимим суох буолбутун хас эмэ сыл устата билбэккэ сылдьыбыппын, өссө күлэ-үөрэ турарын түһээн көрөрүм. Билигин даҕаны итэҕэйбэппин, санаабар, субу киирэн кэлиэх курдук.
БУТУКАЙ.
