Ааптар - Ираида Коркина-Чугдаара
Таҥараҕа итэҕэйии даҕаны араастаах буолар эбит. Ити туһунан олоххо буолбуту эһиэхэ кэпсиим.
****
- Таҥара туһугар тылгын биэр!
Хараҕа уоттааҕынан көрбүт нуучча-саха икки ардынан дьүһүннээх, киһиэхэ сирдэрбэт тас көстүүлээх эдэр эр киһи остуолга олорор эдэркээн дьахтарга ынан кэллэ.
- Тылбыт биэрэбин... – хара суһуоҕа самыытыгар диэри намылыйбыт, чох курдук чоҕулуйбут харахтаах, ыраас, номоҕон сэбэрэлээх ойоҕо тоҥкурууҥнук утары көрдө.
Бу курдук дьиибэ «тыл бэрсээһинэ» кинилэргэ күн аайы кэриэтэ буолар. Ол эрээри, кэнники күннэргэ кэргэнэ Гена нэһилиэккэ икки сыллааҕыта кэлбит биир дьиибэ итэҕэл сектатыгар киириэҕиттэн, сиэр-майгы тутуһуутун, барыта орун-оннугар буолуутун кытаанахтык ирдиир идэлэннэ. Омос көрдөххө, Айыы Таҥараҕа итэҕэйии киһини сырдык тыынныахтаах, ыраас ыра санаалыахтаах, уоскутуохтаах, наҕылытыахтаах этэ буоллаҕа... Бастаан утаа, арыгы иһэн баран дьиэтигэр кэлэн утуйан хаалар эр бэрдэ аһыы утахтан дьалты туттан, туох баар куһаҕан дьаллыгын суох гынан, дьиэ кэргэнигэр кыһанара элбээбит, үксээбит курдук буолбута. Гынан баран, билигин ол үтүө кэми аһардан, саҥа дьиибэ кэрдиискэ кэлбит курдук буолбуттар.
Гена хас аһылык ахсын мэлииппэ ааҕар, ханнык эрэ, били религиятыгар сыһыаннаах кинигэлэрин имэрийэ сылдьан арыйталыыр. Маҥнай утаа Сахаайа олохторугар кимэн киирбит уларыйыыны хайдах баарынан ылыммыта. Киһитэ үчүгэй өттүгэр уларыйан эрэр диэн иһигэр үөрэ санаабыта...
- Бүгүҥҥэттэн миэхэ пост, онон эти астаайаҕыҥ! – Гена ааны арыйаары туран боруоктан саҥарда.
- Сөп аһаа! – Сахаайа наһаа элбэхтэ хатылаан этэр тылын кыйахаммыттыы хардарбытын кулгааҕа эрэ истэн хаалла.
- Эн миэхэ итинник бардамнык хардарыма эрэ! Таҥара үтүө буолары ахсарар!.. ити баар, аны бэйэм бардамнаан эрэбин... бырастыы гын сыллыый, бырастыы гын... ити миигин дьыйаабал тургутан көрөр, ол иһин маннык буоллум... чэ, эттэ астаайаҕыҥ... мин киэһэ кэлиэм! – эр киһи алы гыннарар тылларын этэн-тыынан баран, ыксаабыттыы тахсан барда...
Сахаайа кэлиҥҥи кэмҥэ кэргэниттэн сүр баттатар буолла. Дьиҥинэн, эрдэ барыта наһаа даҕаны үчүгэй курдуга ээ. Гена арылхай хараҕынан эйэҕэстик көрөн, истиҥ сыһыанынан кыыһы абылаабыта. Оттон барыта хайдах саҕаламмытай? Буоларыныы, истиҥ иэйииттэн, билиниилээх тыллартан, уоттаах тапталтан...
Биир сайыҥҥы күн Гена доҕотторунаан улуу өрүс кытылыгар «шашлыктыы» тиийбитэ. Эриэккэс көстүүлээх кытылга эдэр сааһын күөгэйэр күннэригэр сылдьан ыччаттар бэркэ сэргэхсийбиттэр, сөтүө бөҕөтүн сөтүөлээбиттэр, аһаабыттар-сиэбиттэр, аһыы да утаҕы амсайбыттар. Ол эрээри, биһиги киһибит тоҕо эрэ элбэҕи испэккэ сылдьыбыт. Бу кэмҥэ кинилэртэн арыый тэйиччи кыргыттар сөтүөлүү кэлбиттэр, сытыы-хотуу уолаттара тиийэн билсиһэ охсон, соторунан олох даҕаны бодоруһан, биир хампаанньа буолбуттар.
Кыргыттар быыстарыгар, арай, биир олус сэмэй, уһун намылыйбыт суһуохтаах, чох курдук чоҕулуччу көрбүт, номоҕон сирэйдээх саха кыыһа Сахаайа баар эбит. Гена бу күн устата ити кыыһы харахтыын хайҕаан, сүрэхтиин сөбүлээн аттыттан арахпатаҕа. Дьэ, ити күнтэн ылата киһибит өйө-санаата барыта Сахаайа буолбута. Уоллаах кыыс тапталларын кутаа уота күүскэ умайбыта, киэһээҥҥи саҕахха көрсүһүү, улуу өрүс ураты көстүүлээх кытылын устун дьаарбайыы, бэлэх бэрсиһии долгутуулаах түгэннэрэ ааспыттара. Сыл аҥаарынан бииргэ олорорго санаммыттар, онтон өссө биир сылынан ыал буолбуттара, туспа, саҥа дьиэҕэ көһөн киирбиттэрэ.
Маҥнай утаа, Сахаайа дьол уйатын дьэ дьиҥнээхтии булбуттуу санаммыта. Кини оҕо эрдэҕиттэн дьиҥнээх дьиэ кэргэн диэн хайдаҕын соччо билбэтэҕэ. Ийэтэ ыарахан олохтооҕо. Кини аҕата адьас кыра эрдэҕинэ өлбүтэ, онтон ийэтэ, Сахаайа эбэтэ тоҕус оҕону атаҕар бэйэтэ туруораары олох бары ыарахаттарын көрсүбүтэ. Онон, адьас быстар дьадаҥы дьоҥҥо төрөөбүт буолан кыыс ийэтэ араас кыһалҕаны билэ улааппыта. Бэйэтэ буоллаҕына, уол аймахха сирдэрбэт толуу мааны дьүһүннээх, кэрэ куо буолан тахсыбыта. Кыра эрдэҕиттэн үлэ арааһыгар миккиллэн, оскуоланы бүтэрээт фермаҕа үлэлии сылдьан, бэйэтиттэн аҕа саастаах киһилиин билсибитэ. Ол эр бэрдэ умсугутуулаах тылларынан кыыс кутун абылаан кээспитэ... ити түмүгэр Сахаайа бу олоххо кэлэр дьылҕата быһаарыллыбыта. Эдэр кыыс хат буолбутун билээт, анараа киһи атахха биллэрбиттии, атын улууска куоппута. Инньэ гынан, Сахаайа дьиҥнээх аҕатын харахтаан даҕаны көрбөтөҕө. Кэлин кыыс ийэтэ атын киһиэхэ кэргэн тахсан, өссө үс уол оҕолонон олоҕун оҥосто сатаабыта даҕаны, эмиэ Дьылҕа Хаан сыыһа дьаһайбытыныы, табыллыбатаҕа. Онон, дьахтар оҕолорун илдьэ Дьокуускай куоракка олоҕун саҥаттан оҥостордуу көспүтэ. Оттон Сахаайа, орто үөрэҕи бүтэрэн, төрөөбүт улууһун киинигэр син үчүгэй үлэни булан, кыргыттары кытта дьиэ куортамнаһан этэҥҥэ олорбута. Дьэ, ити кэмҥэ кини Геналыын билсибитэ.
****
Үлэ нэдиэлэтин түмүктүүр бээтинсэ үүнэ оҕуста. Бүгүн Гена дьиэтигэр арыый эрдэ кэлиэхтээх. Сахаайа, хайдах эрэ, улахан иэйиитэ суох, мааннай курууппаттан бөрүөк астыы турда. Кэргэнин итэҕэлинэн, туох эрэ улахан пост эбит, онон, эти сиэбэт. Ол иһин, эдэр дьахтар, сиэн баҕарбыт этин күнүскү аһылыгар үссэммитэ... ону, дьиҥинэн, Гена олох сөбүлээбэт. Таҥараны ытыктаабаккын көрдөрөҕүн, эти сиигин диэн сирэй-харах анньар. Оттон Сахаайа, төһө даҕаны Таҥара баарыгар итэҕэйдэр, тоҕо эрэ, кыра эрдэҕиттэн аһыы үөрэммит аһын сиир, арай, биирдэ эмит алаадьы астаан сиргэ уурар, эбэтэр аал уотугар бэрсэр. Ону эрэ эмиэ ахсарбат. Хайыах баарай? Икки атын-атын, утарылаһар өйдөөх-санаалаах дьон биир кырыыһа анныгар олордохторо... Сахаайа, кэлин, куруутун мөҕүттэр, ботугуруу, сэмэлии сылдьар Генаттан адьас сөп буолла. Ыраах Дьокуускай куоракка көһөн барбыт ийэтин, бииргэ төрөөбүттэрин ахтар. Онон, бу төрөөбүт дойдута киниэхэ тыйыһырбыт, тоҥкуруун буолан биэрбиккэ дылы. Дьиҥинэн, аймах дьонноох эрээри, кинилэри кытта ыкса ситим суох курдук.
Сахаайа астыы үөрэммэтэх илиитигэр тиэстэ сыбанар, оттон хоско сэттэ ыйдаах оҕото уһуктан бэбээрэр. Бу курдук, ыксал-тиэтэл быыһынан аһын астыыр, остуолун тардар. Саатарын, кини айылҕаттан олус наҕыл, бытаан туттунуулаах. Бэл, урут, туораттан көрдөххө, уу долгунун курдук аргыый устан хаамар кыыс этэ. Оччоҕо, уһун суһуоҕун намылытан, чох хараҕынан тэрбэччи көрөн аастаҕына, эдэр уолан барыта долгуйан, саҥаларыттан матан хаалаллара баар суол. Ити курдук кыыс нарын-намчы бэйэтинэн умсугутара. Олоҕо барыта иннигэр этэ. Дьэ, билигин булуон булбут киһитэ баар ээ! Төһөлөөх элбэх уол киниэхэ суруйан, суолугар муммута, аккаас бөҕөтүн ылбыта буолуой? Оттон билигин хайдаҕый? Эдэр ийэ буолан, барытын ситиһэ сатаан ыксаан ыгылыйар, оҕотун көрөр, дьиэһиттиир, мэлдьи сулуйан, мөҕүттэн тахсар кэргэнин тулуйар.
Эмискэ, сирэйэ-хараҕа өрө турбут, тиэтэйбит-саарайбыт Гена киирэн кэллэ: «Хайа? Ас бэлэм дуо? Эт буһарбатыҥ ини?».
Сахаайа оҕотун эмиийдии-эмиийдии көтөхпүтүнэн хостон оргууй тахсан кэллэ: «Ас бэлэм, олорон аһаа. Мин оҕобун аһатан баран олорсуом», – диэтэ.
- Хайдах бэйэҥ аһаа диэн?! Оттон, ойох ааттааххын оcтуолга олорсон чэйдэспэккин дуо?
- Эттим дии, оҕобун аһатан баран диэн.
- Эмиэ боруогурсан эрэр! Аһас диэтим буолбатах дуо?! Билигин мин мэлииппэ ааҕыам! Ол кэнниттэн аһыахпыт! Кэл, олор!
Сахаайа, бас бэринэн, улахан айдаан таһаарымаары олоппоско кэлэн олордо, салгыы оҕотун эмиийдээтэ. Бу кэмҥэ Гена ботугураан мэлииппэ аахта.
- Билигин аһаан баран иккис этээспит муостатын ыраастыахпыт уонна сууйуохпут.
- Тоҕо бүгүн? Сарсын диэбэтэхпит дуо?
- Бүгүн диэтим дии!!
Гена аһыы олорон хаһыытаабытыгар, оччугуй уолчаан соһуйан, ытаан тоҕу барда. Оттон ийэтэ барахсан саҥата суох остуолтан ойон туран, оҕотун илдьэ хоско киирдэ уонна салгыы онно эмиийдэттэ... ол олорон, хомойбута бэрдиттэн, хараҕын уута кэллэ, бөтө бэрдэрдэ. Көмүскэтин уута тугу даҕаны билбэт оччугуйкаан оҕотун оройугар көмүскэтин уута чоккураата. Аччыгый уолчаан маныаха соһуйан, эмиийдиирин тохтотон, ийэтин диэки төгүрүктүк харахтарынан көрдө.
- Ии, оҕом сыыһа, тугу даҕаны өйдөөхтөөбөт буоллаҕа дии. Чукуруок, ийэҥ күн аайы ытыыр. Биирдэ эмит эн оройгор хараҕым уута таммалаан соһутаахтыыр ээ... Хата, оччоҕуна, эн наһаа минньигэстик мин диэки көрөн кээстэххинэ ийэҥ уоскуйбукка дылы буолар... – диэн Сахаайа оҕотун имэрийдэ.
«Эн, өссө итиннэ тугу ботугуруугунуй? Кэлэн аһаа дуу, хайаа дуу!» – Гена куухунаттан бардамнык дьаһайар куолаһа иһилиннэ...
Үөдүйбүт уустук балаһыанньаны кытта дьиэ иһэ, бэл, хараҥарбыкка дылы буолла. Онуоха, эр киһи ыараханнык үктэнэн, сымыйалаан уоскуйбуттуу дьүһүн кубулунан, чуумпутук ытыы олорор кэргэнигэр чугаһаата. Бастаан, өрө хантайан мэлииппэ аахта уонна Сахаайаны төбөтүттэн имэрийдэ.
- Чэ, бырастыы гын доҕоор, ити миигин үөдэн түгэҕэр баар дьыйаабал тургутан көрөр... Эйиэхэ кыыһырыа суохтаах этим! Абааһы тургутуутун кыайан ааспатым, ол иһин итинник бардьыгынаатым. Чэ, алы гын, тапталым сыыһа! Эйиигин таптыыбын ээ, мин! Оҕобун эмиэ таптыыбын! Дьыйаабал миигинэн «оонньуур»! Бырастыы, гын, бырастыы гын, бырастыы гын!
Сахаайа тугу даҕаны саҥарбата, оҕотун оргууй кууста уонна биир сири тобулу көрдө. Гена куруутун маннык этэр саҥатын хайдах ылыныаҕын билбэтэ.
- Эмиэ саҥата суох олороҕун! Этэбин дии, бырастыы гын диэн! Хайдах истибэккин! Таҥара үөрэҕэ этэринэн, эн миигин бырастыы гынан иһиэхтээххин! Таҥара эмиэ бырастыы гынар! Эн эмиэ, мин ис сүрэхпиттэн этэр бырастыы гын диэн көрдөһүүбүн ылыныахтааххын.
- Сөп.. бүттүбүт чэ. Тахсан муостабытын ыраастыах, сууйуох, дьыалабытын оҥоруох!
- Ол аата бырастыы гынныҥ?!
- Чэ, тахсыах...
Сахаайа, эрэ эмиэ буоларын курдук эппитин этэ, саҥарбытын саҥара туруо диэн уоскуйбут курдук тутунна, ол эрээри, куолайын хам ылбыт бөтө бэрдэриитэ ааспакка сырытта...
Уолларын оҕо оонньуур манеһыгар олордон баран, иккис этээстэригэр таҕыстылар. Эдэр дьахтар күнү быһа дьиэһиттээн, оҕотун көрөн, эбиитин эриттэн үөҕүллэн, саҥарыллан, куруутун «мэлииппэ ааҕа-ааҕа» таҥара үөрэҕин дойҕохтуур, мөҕө-мөҕө бырастыы көрдөһөр, талбытынан буолары-буолбаты дьаһайар киһиттэн олох сүр баттатар! Ылаат даҕаны, ойон туран, оҕотун туппутунан, бу дьиэттэн куотан тахсыан саныыр. Оннук ырыҥалаабыта ыраатта. Ол эрээри, эрэ буолуохсут, талбытынан кубулуйа, күргүйдүү, абара охсоро олус түргэн!
Ардыгар, кинини, били, «өйдөрүнэн» тиийиммэттэр дьиэлэригэр угалларын курдук сайаапка суруйуон саныыр. Гынан баран, ити табыллыбат дьыала. Эмиэ даҕаны, үрдүк үөрэхтээх, дьон көрөрүгэр барыны-барытын сатыыр, дьиэһит, Таҥараҕа итэҕэйэр, үчүгэй үлэлээх, хаһаайыстыбаннай киһи курдук көстөр. Ким билиэй, кини дьиэ аанын арыйаат, ойоҕун иннигэр дьүһүн кубулуйа түһээт, араастаан, талбытынан бардьыгыныырын, онтон, тохтуу түһэн баран, дьыйаабал тургуттаҕа аатыран, элэ-была тылларын этэ-этэ бырастыы гыннарарын? Суох, Сахаайа маннык олохтон олус сылайда. Эбиитин эбии, кини күнү быһа дьиэҕэ олорор, оҕотун көрөр, биирдэ эмит дьүөгэтигэр, ырааҕынан аймах кыыһыгар сылдьан кэлэрэ ахсааннаах. Бу нэһилиэккэ уонна кимэ даҕаны суох. Дьиҥинэн, ырааҕынан аймахтара олус элбэхтэр даҕаны, кинини эрэ бары умнубуттарын курдук тэйиччилэр, ыраахтар...
Сахаайа санааҕа-онооҕо баттатан, үчүгэйдик киэһээҥҥитин аһаабатаҕа биллэрэн, сэниэтэ суохтук муостаны суокканан ыраастыы сырытта. Гена буоллаҕына, хантан кэлбит эниэргийэтэ эбитэ буолла, түргэнник туттар-хаптар.
- Дыа, туох ааттаах бытааҥҥыный! Билигин оҕоҥ ытыа дии! Хамсанан иһиэххиний!
- Ээ... сылайдым.
- Туохтан сылайдыҥ ол? Күнү быһа дьиэҕэ олороҕуҥ бытта! Үлэлээн кэлбит киһи мин сылайыахтаах этим буоллаҕа дии!
- Сылайбакка, дьиэҕэ түбүгүттэн киһи эмиэ сылайар! – Сахаайа эмискэ төлө барда.
- Дыа, туох буолан турдуҥ бу?! Аргыый баргыйдаа эрэ, эн!!
Бу түгэҥҥэ аллараа кыра уоллара, аҕата суон куолаһын истэн дуу, хайдах дуу, маккыраччы ытаата. Ийэ киһи, суоккатын уураат, кирилиэс диэки хааман истэҕинэ, Гена харытыттан харбаан ылла.
– Тохтоо! Оҕо буолан баран, ытыахтаах буоллаҕа дии! Бэйэтэ уоскуйуо, эн үлэҕин бүтэр!
Сахаайа, оҕотун аһынан, хайдах буолуоҕун билбэккэ айманыах, утарылаһыах санаата кэллэ. Ама да буолбутун иһин, кини бу сиргэ маннык «тэпсиллээри», күргүйдэнээри, куруутун саҥарыллаары, мөҕүллээри күн сирин көрбөтөҕө. Били, нууччалыы этэллэрин курдук, «кини бэйэтин бөхтөн булбатаҕа», туох да диэбит иһин, бу сырыыга утарылаһар, этиһэр санаата баһыйда.
– Сөп буолуо эрэ, эн! Куруутун талбыккынан бардьыгынаан түһэҥҥин! Мин эйиэхэ кулут буолбатахпын, эйиэхэ бу чахчы аллараа ааккыттан дьыйаабалын арахсыбакка букатыннаахтык олорсубут быһыылаах! Миигин сөп оҥордун. Ыыт миигин!
Гена оччолооҕу истэн баран, бэйэтэ даҕаны билбэтинэн, эдэр дьахтары баттаҕыттан харбаан ылла уонна муостаны биир гына соспутунан барда. Аҕыс айдаан таҕыста, аллараа оҕо ытыыр, манна Сахаайа хатан часкыыра, ытыыр энэлгэнэ дьиэни биир гына тилийдэ. Соһуллан иһэр киһи хараҕыттан уу-хаар баһан, ыарахан илииттэн босхолоно сатаан, түөрт атаҕар туран, өндөйөн, эр киһини быарын диэки тоҥолоҕунан саайда. Онуоха анарааҥҥыта илиитин ыһыктан кэбистэ. Ол кэмҥэ Сахаайа аллараа этээскэ сүүрэн түстэ, оҕотун харбаан ылан уоскутта уонна хоһугар киирэн, хатанан кэбистэ, төлөпүөнүнэн өрөһүлтэ буолуон сөптөөх киһини көрдөөбүтэ буола олордо. Ытаан маккыраабыт оҕотун быыһыгар эмиийдэттэ. Кини, бииргэ төрөөбүт бырааттарын дьиэ кэргэнин олоҕор орооһуттарыан баҕарбат. Онон, хайдах даҕаны буолбутун иһин, син-биир ийэтигэр эбэтэр бу нэһилиэккэ олорор аймах кыыһыгар эрийэр идэлээх... аны, түргэнник төлөпүөнү хасыһан ааты булуоҕун илиитэ сап-салыбырас. Саатарын бу кэмҥэ Гена хоско чугаһыыр ыарахан атаҕын тыаһа иһилиннэ... дьэ, арыйдарбын эрэ, тутан сиэҕим диэбиттии ааны добдугуратта, быыһыгар, үөхсэ-үөхсэ саанар саҥата иһилиннэ.
Сахаайа кимиэхэ даҕаны кыайан эрийбэккэ олордоҕуна, дьиэ аанын ким эрэ тоҥсуйар саҥата иһилиннэ... Гена, киһи эрэ буолуох, уоскуйда.
- Сахаайа, чэ, бүтүөх, арба ийэм кэлиэхтээх этэ. Уоскуйабыт. Эн итиннэ оҕоҕун аһата сыт, сотору, уоскуйан баран тахсаар.
Кыыс бу кэмҥэ, дьэ «һуу» диэбиттии, чэпчии түстэ, оҕотунаан ороҥҥо сытта...
Гена буоллаҕына ийэтин сыа курдук сымнаан көрүстэ.
- Ийээ, дорообо, киир, аас. Сахаайа оҕотун аһата сытар. Сотору тахсыаҕа, билигин мин эйиэхэ чээй бэлэмниэм.
- Хайа, туох айдаанын тоҕу тартыгыт? Ыраахха диэри иһиллэр, – дии-дии аҕам дьахтар дьиэҕэ киирэн кэллэ.
- Ээ... ити оҕобут ытаата, Сахаайа онуоха кыратык айманан ылла. Чэ, ити хааллын. Эн туох сонун?..
Гена ийэтиттэн толлор этэ. Дьахтар кытаанах майгылаах. Уолун кыра эрдэҕиттэн олус чэнчис буоларга, үлэлии-хамныы сылдьарга үөрэтэн улаатыннарбыта. Көрөрө-истэрэ даҕаны тыйыс. Онон, дьиэлээх хаһаайын ийэтин олус бэрээдэктээхтик, киһи сиэринэн олорордуу, кур бэйэтэ кубулуйан, эйэҕэстик сыһыаннаста. Иккиэн чэйдии олордохторуна, сотору кэминэн, туох даҕаны буолбатаҕын курдук, Сахаайа уолун илдьэ хостон таҕыста...
Бары бэйэ-бэйэлэригэр эйэлээх сыһыаннаах дьон курдук, кэпсэтии үөдүйдэ. Субу курдук, кыыс ийэ кынныттан дьиэ иһигэр туох айдаан тахсыбытын кистиир, этиммэт идэлээх. Бэйэтэ даҕаны улахан саҥата-иҥэтэ суох буолан, барытын сүрэҕинэн чугастык ылынан, ыарыытын, аһыытын иҥэрэн, аһарынан кэбиһэр идэлээх. Оттон төһөлөөх элбэхтэ эрэ киниэхэ «таҥаратын» туһуттан сирэй-харах анньыбытын, айбыт Таҥара бэйэтэ эрэ билэн эрдэҕэ...
****
Сарсыҥҥы күнүгэр Гена муннукка туран, Таҥараҕа анаан мэлииппэ ааҕан баран, Сахаайа астаабыт хааһытын сиэтэ.
- Сахаайа, эн наһаа даҕаны «киртийэн» эрэҕиҥ, тоҕо наар мэлииппэни куоттараҕыный? Аһаары даҕаны олорон, Таҥара бүгүҥҥү күннээххэ ууммут килиэбэр махтаммаккын?
- Гена, мин испэр махтанабын...
- Чэ, киэһэ кэллэхпинэ кэпсэтиэхпит...
Гена таһырдьа тахсан бараатын кытта, бэл, дьиэ иһэр сырдаабыкка, салгын элбээбиккэ дылы буолла. Эдэр дьахтар этэ-сиинэ күүрэн, тыҥаан сылдьара наҕылыйда... Ол олорон бэҕэһээҥҥи буолбут быһылаантан ситэ тахсыбатах хараҕын уута кэллэ. Кини эдэр ийэ аатын сүгүөҕүттэн, сирдээҕи дьолу булан, этэҥҥэ олоруом дии санаабыта ханна баарый? Өйө-санаата ыһыллан, Таҥараны итэҕэйэр дьиибэ түмсүүгэ киирэн баран, Гената уларыйан, бу олохторун таҥнары «соһон» эрэр. Урут даҕаны кэргэнэ син кыыһыран-тымтан турар этэ даҕаны, бу билиҥҥитин курдук «манияланан» дьонун сордообот этэ ээ. Хата, биирдэ эмит иккиэн Православнай церковька сылдьан кэлэллэр этэ. Кыыс, хаһан даҕаны үктэммэтэх итэҕэлин дьиэтигэр киирэн, хайдах үҥэргэ, кириэстэнэргэ үөрэммитэ. Ол эрээри, нууччалар курдук наһаа сотору-сотору итиннэ тиийбэт этэ. Кини, дьиҥинэр, санаатынан-оноотунан Таҥара баарыгар итэҕэйэрэ. Киһи сиэринэн этэҥҥэ даҕаны сырыттахпына, Кини миэхэ кыыһырбат буолуохтаах дии саныыра. Кыыс билигин даҕаны оннук ырыҥалыыр...
Сахаайа билиҥҥи олоҕор үөскээбит уустук быһыыттан-майгыттан наһаа хомойор, курутуйар... Куруутун сирэй-харах анньар, Таҥара туһунан кэпсии туран истибэтэххэ кыыһыран тымтар, куолаһын сонотор, хаһыытаан бардьааттыыр, ардыгар, илиитин көтөҕөр эриттэн наһаа даҕаны сылайда. Суох, кини маннык олоҕу төрүт баҕарбатаҕа... Урут, кэргэн тахсыан иннинэ, ийэтинээн уонна бииргэ төрөөбүттэрин кытта наһаа даҕаны үчүгэйдик олорбуттара ээ. Төһө даҕаны Таҥара үөрэҕин оччолорго билбэтэр, ийэтэ этэринэн, тулалыыр эйгэҕэ ытыктабыллаах сыһыаннаах буолууга, дьоҥҥо-сэргэҕэ эйэҕэстик хардарыыга, куһаҕаны үчүгэйтэн араара үөрэммитэ. Баҕар, сахалар урукку итэҕэллэрэ күннээҕи олоххо соччо көстүбэт даҕаны курдук буоллар, Сахаайа дьонунаан айылҕаҕа таҕыстахтарына алаадьы уурар, мээнэ ыһыытаабакка-хаһыытаабакка, куһаҕан быһыынан-майгынан киэбирбэккэ, сиэрдээхтик сылдьыы туһунан билэр. Биирдэ эмит, долгуйбут, ыксаабыт түгэнигэр Таҥараттан көрдөһөр идэлээҕэ. Оччолорго, улахан туох даҕаны быраабылаҕа кинини үөрэппэтэхтэрэ. Арай, биирдэ эмит буолар ыһыахтарга сылдьан, син төрүт үгэстэрин билбэхтиирэ...
- Оо, Айыым Таҥарам, мин баҕар, сыыһа үҥэрим буолуо. Ол-бу быраабылалары билбэппин эрээри, сүрэхпинэн үҥэбин, сэмэйдик итэҕэйэбин. Баһаалыста, Гена итинник гынан, биһигини сордоон бүтэрин көрдөһөбүн... – дии-дии Сахаайа утуйбут оҕотун көтөхпүтүнэн ытыы, сыҥсыйа олордо...
****
Киэһээҥҥи аһылык бириэмэтигэр Гена эмиэ буоларын курдук кэргэнин сүгүн аһаппата. Эмиэ биир соччото суох киэһэ Сахаайа олоҕор үүммүтэ. Барыта итэҕэл туһунан кэпсэтииттэн саҕаламмыта. Эр киһи итии чэйин сыпсырыйа олорон, эмиэ Таҥара туһунан үөрэҕин этэн-тыынан барбыта.
- Адьас итэҕэлэ суоххун эн! Аньыы бөҕөтүн оҥорбутун иһин бырастыы даҕаны көрдөспөккүн.
- Наһаа улахан аньыылаах курдук санаммаппын. Чэ, арай, оскуолаҕа үөрэнэр кэммэр миигин кыраттан сылтаан үөхпүт, саҥарбыт оҕолору тулуйбакка утары саҥарбыттааҕым баара...
«Ити баар дии!! Аньыылааххын. Онтукайгын ыраастанан, куруутун бырастыы көрдөһө, ааттаһа, мэлииппэ ааҕа сылдьыахтааххын!! Таҥараҕа куруутун махтана сылдьыахтааххын, бу сирдээҕи олоххо дьыйаабал кэлэн, киһини дэлби тургутар! Бэл, миигин алыстык тургутар... Сахаайка-аа, доҕорум сыыһа, чыычааҕым сыыһа, мин эйиигин наһаа таптыыбын ээ, бэҕэһээ дьаабыламмыппын бырастыы гын! Бэл, Таҥара киһини бырастыы гынар, эн миигин эмиэ бырастыы гын! Ити дьыйаабал миигин тургутан көрөр, ол иһин, кыйаханан кэлэбин, хаһыытыыбын, арыт, бэҕэһээҥҥи курдук, охсобун, оттон Таҥарабын санаан кэлэн, уоскуйабын... ама мин эйиигин кырбаабыт үһүбүөн?! Чэ, кып-кыратык баттахтаан, охторон түһэрбитим доруобуйаҥ улахан охсууну ылбатаҕа буолуо»... – Гена Cахаайа утары тобуктаан олорон көрдөстө-ааттаста, итэҕэтэн, хараҕын утары аһыннарбыттыы көрдө.
- Гена, чэ бүтүүй! Мин, дьиҥинэн, Таҥараҕа итэҕэйэбин ээ. Ол эрээри, мин саха буоламмын дуу, хайдах дуу, олох аһаҕастык кыайан барытын этинэ, саҥара-иҥэрэ сылдьыбаппын. Атын да киһи буоллаҕым. Мин итэҕэлим чуумпу итэҕэл курдук. Испэр баар эрээри, таспар таһаарбаппын.
- Суох, хайдах оннук буолуоҕай?
- Оттон, испэр итэҕэйэбин, бырастыы көрдөһөбүн... арай, биирдэ эмит церьковка баран чүмэчи ууран, чуумпутук испэр көрдөһөн кэлэбин. Эбэтэр, биирдэ эмит халлаан диэки төбөбүн хантатан баран...
- Сыыһа гынаҕыҥ! Арба даҕаны, эн сатаан кириэстэммэккин даҕаны дии. Ити Православнай Христианство сыыһалардаах, ол эрээри үтүө итэҕэл. Биһиэнэ саамай дьиҥнээх. Эн биһиэхэ киириэххин наада.
- Чэ, мин санаабын эттим, бүтүөх.
- Эмиэ киһини бүтэрэн эрэр!! Эн барытын сыыһа гынаҕыҥ! Таах даҕаны, эн олох даҕаны язычниккын бытта!
- Мин этэбин дии, биир соҕотох Таҥараҕа итэҕэйэбин. Биһиги Айыы итэҕэлбитин язычество, элбэх таҥаралаах, ол-бу тотемнарга үҥэллэр эҥин диэн, дьиҥинэн, сыыһа этэллэр ээ. Биһиги бары Айыы Тойон Таҥараҕа итэҕэйэбит. Оннук сүүнэ Таҥара биир эрэ баар, ону биһиги дьон-сэргэ бу араастаан уларытан, туһунан көрүүбүтүнэн эрэ араастаһабыт.
- Саҥарыма!! Аньыыны саҥаран эрэҕин!..
- Чэ, эйиэхэ быһааран да диэн, ким даҕаны буол, сүрүнэ, киһи сиэр-майгы өттүнэн үтүө, ыраас санаалаах буолуохтаах.
«Тугуй?! Миигин сирэй-харах анньаҕыҥ дуо ити?! Киһилии сыһыаннаахпын буолбатах дуо мин? Дьиэҕиҥ-уоккун барытын оҥорон биэрдим, харчы аҕалабын! Өссө туох нааданый эйиэхэ?!» – Гена эмиэ cирэйэ-хараҕа уларыйда, төттөрү-таары хаамыталаата.
Сахаайа туох баар сүргэтэ тостон, туох диэн саҥарыаҕын билбэтэ, быһата, салҕыы мөккүһэри наадата суоҕунан аахта. Онтон, оччугуй олоппоско олорор оҕотун илиитигэр ылан иһэн, алҕаска кини иннигэр турар миин тэриэлкэтин сиргэ суулларан кэбистэ.
Маныаха, эр киһи эбии кыйаханна. Чахчы, абааһыта киирбиттии, ойон тураат, эдэр дьахтары сирэйгэ сырбаппытын бэйэтэ даҕаны билбэккэ хаалла.
Кыыс ыарахан сутуруктан умса баран түстэ. Тулата барыта хараҥаран ылбыкка дылы буолла. Маннык үлүгэртэн, бэл, оҕо ытаан тоҕу барда. Дьиэ иһигэр аҕыс айдаан таҕыста. Геннадий киһи эрэ буоллар, оҕотун көтөхтө уонна сирэйин бүрүнэн ытыы турар Сахаайаҕа чугаһаата.
- Ити баар!.. Барытыгар бэйэҥ буруйдааххын! Сыыһа саҥараҕыҥ диэн эйиэхэ эппитим дии, итинник гынан киһиэхэ дьыйаабалбын киллэрэҕиҥ.
Онуоха, эдэр дьахтар туох баар абарбыт санаата мунньуллан, ис иһиттэн хатаннык часкыйда.
Эр киһи уолун оронугар сытыаран баран: «Аны эйиэхэ абааһы киирбит! Кэл эрэ, манна!» - диэт, кэргэнин үрдүгэр саба түстэ, өссө биирдэ охсоору сутуругун күөрэҥнэппитигэр, Сахаайа кыл мүччү куотан, ыксал быыһыгар таһырдьаны былдьаста...
****
Кулун тутар кубулҕаттаах тымныытын аахсыбакка, Сахаайа чугастааҕы ыалларыгар аҥаардас халааттаах эрэ хайдах сүүрэн тиийбитин билбэккэ даҕаны хаалла. Киирбит киһи сап-салыбырас буолбутун көрөн, дьиэлээхтэр куухунаҕа аһардылар, халыҥ сибиитэрэ аҕалан кэтэртилэр.
- Кэргэним биһигини сүгүн олордоруттан ааста... – Сахаайа нэһиилэ саҥа таһаарда уонна туох буолбутун ытыы-ытыы кылгастык кэпсээтэ.
Ыал ийэтэ кыыска итии чэй кутан биэрбитин кыайан испэтэ, биир кэм дьиэҕэ хаалларбыт оҕотун туһунан санаата.
- Чэ, төттөрү барыыһыкпын...
Төһө даҕаны дьиэлээх дьон кинини тохтото сатааталлар, Сахаайа эр санаатын ылынан, били биэрбит сибиитэрэлэрин кэтэн, дьиэтигэр төттөрү сүүрдэ.
Гена оҕотун көтөхпүтүнэн төттөрү-таары хаама сылдьар. Уолчаан утуйбута ырааппыт. Хата, ол иһин эр киһи туох даҕаны диэн саҥарбата. Бэйэтэ даҕаны уоскуйбут, налыйбыт көрүҥнээх.
- Киирэн утуй эрэ... – диэтэ.
Сахаайа маны кэтэспиттии, хоһугар киирдэ уонна оҕоккотун кууспутунан ороҥҥо сытынан кэбистэ. Бу олоххо күндү киһитин, чыычааҕын, баар суох биэбэйигин сыллыы сытан арааһы барытын санаата. Хайдах гыныаҕын, салгыы хайдах буолуоҕун толкуйдуу сытта... оттон наһаа сылайбытын биллэ, тохтоло суох чоккураан кэлэр хараҕын уутунан сууна сытан, утуйан хаалла.
Били киһийдэх, таҥаратын иннигэр эмиэ куһаҕан дьайыытын оҥорбутуттан сылтаан, кэмсиммитэ буолан, үөһэ көрө-көрө үҥтэ, ботугураан мэлииппэ арааһын аахта быһыылаах.
****
Сарсыныгар Гена утуйа сытар кэргэнин уонна оҕотун сыллаата. Буоларын курдук, бырастыы гыналларын көрдөстө... Кыыс барытын истэ сытар да буоллар, уһуктубатаҕа уонна истибэтэҕэ буолла.
Эр киһи ааны ыараханнык сабан тахсан бараатын кытары, Сахаайа ойон турда. Маннык ыксаллаах кэмҥэ, биир даҕаны сөкүүндэ элбэҕи быһаарыахтааҕын билэр. Суһаллык төлөпүөнүн ылан, 11 чааска Дьокуускайга диэри айанныыр таксины сакаастаата. Уолчаанын эмиийдии охсон, бэйэтэ эмиэ кыратык даҕаны буоллар хабыалаат, улахан икки суумкаҕа оҕотун малын-салын уонна бэйэтин киэнин төһө батарынан симтэ. Төһө даҕаны элбэҕи хомуммут курдук буоллар, үгүс туһалыан сөптөөх мала, сабыс-саҥа иһитэ-хомуоһа, кинигэлэрэ, аҕыйах таҥаһа, бэл, биир халыҥ соно баппакка хааллылар.
- Чэ, ити хааллын... Сүрүнэ – бу дьиэттэн тахсан, бу киһиттэн тэскилиирим, куотарым ордук, – дии санаата.
Ыйыллыбыт чааһыгар Дьокуускайга тиийэр массыыната кэллэ.
...Такси иһигэр ыы-быччары киһи... Сахаайа кыра оҕолоох буолан, суоппартан көрдөһөн, оҕотун эмиийдииригэр табыгастаах сири булла. Тоҕо эрэ биллэрдик уоскуйбут уолчаанын бигии-бигии, түннүк аттынан сурулаан ааһар ойууру көрө олордо. Хайдах эрэ, саннытыттан олус ыарахан сүгэһэр түһэн, чэпчээбиккэ, наҕылыйбыкка дылы буолла.
«Нохоо, кыраныыссабыт аартыгар тохтоор эрэ», – диэн сааһырбыт дьахтар куолаһа түгэхтэн иһилиннэ.
Син айанныы түһэн баран, массыына тохтоото. Олорсон иһээччилэртэн сорохторо таһырдьа таҕыстылар. Сахаайа эмиэ оҕотун көтөхпүтүнэн кинилэри батыста. Күндүл халлааҥҥа сандал саас чаҕыл күнэ ымманыйа тыган, хараҕы саататар, чэбдик салгын курдат сайан, тыынарга наһаа даҕаны үчүгэй буолбуут!
-Этэҥҥэ айанныырбыт туһугар айаммыт аартыгын алаадьынан күндүлээтэҕим буоллун... – дии-дии, биир сааһыра барбыт дьахтар алаадьылары төгүрүччү уурталаата.
Сахаайа Айыы Таҥара кинилэри үөһэттэн көрөн үөрүө дии санаабыттыы, үрдүк халлааны одуулаамахтаата...
Сотору кэминэн тимир көлө уп-уһун суол устун иннин хоту айанныы турда. Оттон, аартык сэргэтин үрдүгэр бөдөҥ сурук айан дьонун алҕыы хаалбыкка дылы туран хаалла: «Айаҥҥыт алгыстаах буоллун!»...
Ираида Коркина-Чугдаара, 2021-2022 с.
