Бөртөлүөтүнэн кэлбит дьону саҥардыы туруорбут балааккаларыгар аҕалан ас-үөл тартылар. Бүлүүдэлэрэ хотулуу: бэҕэһээ киэһэ бултаабыт кустарын этэ, туустаах, ыһаарыламмыт уонна сиикэй балыктара (чыыр). Кыргыттар (дайды барахсаттара) бастаан кус этигэр саба түстүлэр, онтон бэркэ тартаран, туустаах балыгы сиэн сапсырыстылар. Бордоро диэн сүрдээх, «илиигитин манан соттуҥ» диэн, Өлөксөй ууммут эргэ хаһыатын лоскуйугар кымаардаан да көрбөтүлэр.
– Хайа, оттон сиикэй балыкпытыгар «норкуоммут нуорматын» тоҕо таһаарбаккыт? – диэн айахтатааччы буолан, Ньукууһа настаабынньык биригэдьиир кырыы хараҕынан кынчарыллан хаалла.
Тото-хана аһаан баран, кэнсиэргэ бэлэмнэнии саҕаланна, эр дьон балааккаттан тахсан биэрдилэр. Ол икки ардыгар Улуу Күөл диэкиттэн бырысыаптаах икки бөлөрүүс бирилэтэн кэллэ да, отуу таһа тобус-толору киһи буола түстэ. Биир кэм үөмэхтэһии, кэпсэл-ипсэл. Кэнсиэр буолуон иннинэ оройуон кииниттэн кэлбит кэрэспэдьиэн балаакка иннинээҕи ырааһыйаҕа тахсан окко хайа биригээдэ бастаан иһэрин иһитиннэрдэ. Күрэхтэһии усулуобуйатын бары да билэр буолан, хайа нэһилиэккэ кимнээх бастыах курдуктарын билиэх-көрүөх баҕа баһаам. Буолумуна даҕаны – бастаабыт биригээдэҕэ бураан биэриэхтээхтэр. Миэстэлэспит биригээдэлэр «Урал» матасыыкылга, уу мотуоругар, о.д.а. наадалаах тиэхиньикэҕэ тиксиэхтээхтэр. Хоту дойду дьонугар балартан ордук бураан наада. Күһүн муус турда да балыкка ыраата барарга бу көлөтө суох сатаммаккын. Хайа уонна араас наадаҕа, холобур, оттук мас кэрдэ тахсаргар, бэл, тыраахтар суоҕар чугас эргинтэн кыра-кыралаан от аҕаларгар наадата ханна барыай. Биригээдэ дьоно бары да кэриэтэ ити тиэхиньикэҕэ наадыйаллар. Ол эрээри ахсыыларынан бурааны биэрбэттэрэ чахчы. Өлөксөйдөөх биригээдэлэригэр «туохха эмэ тиксэр түбэлтэбитигэр сэрэбиэй тардыахпыт» диэн сүбэлэспиттэрэ.
Кэрэспэдьиэн кэпсээн-ипсээн кэҕиҥнэтэрэ сүрдээх, дьэ, тыл баҕас баар киһитэ быһыылаах: биир кэм субурут да субурут. Кини этэринэн, бу нэһилиэк атыттартан ырааҕынан чорбойон иһэр эбит. Кэбиһиилээх отторо да, охсуллубут, мунньуллубут сирдэрэ да барыларыттан таһыччы буолан тахсыбыт. Ударнай биригээдэлэргэ туспа түмүк тахсар, ол иһин Улуу Күөл уҥуор-маҥаар сытар биригээдэлэр Өлөксөйдөөх бөлөхтөрүгэр киирбэттэр. Отчуттар оройуон бэрэстэбиитэлэ уоттаах-күөстээх кэпсээнин истэн, күө-дьаа буолан эрдэхтэринэ, саҥа балааккаттан агит-биригээдэ кыргыттара кылбаҥнаһан таҕыстылар. Оок-сиэ ньии, оҕолоор! Тугун кэрэлэрэй, кырасыабайдарай! Ыраахтан-чугастан кэлбит отчут уолаттар, били, омуннуран өрөҥкөлөспүттэрэ мэлис гынна, бэл, табах ытырыылаах бөтөстөр онтуларын сиргэ хаһыйа охсон кэбиһээт, харахтара кыргыттарга хатанна. Сылаас балааккаҕа таҥастарын уларыттан, чарааһаттан, былаачыйалаах, түүппүлэлээх барахсаттар сотолоро кылбаһан, түөстэрэ мөтөһөн, бу кэчигирэһэн тураллара үчүгэйин эриэхсит! Туохтан эрэ кыбыстыбыт дуу, долгуйбут дуу курдук, иэдэстэрэ кытарбытын! Бу туран, ырааһыйаҕа кэккэлээн олорор эр бэртэрин ымсыырбыт-баҕарбыт курдук харахтарынан суптурута «ытыалаан», элбэх эрэти бэлиэр «хойобуун» гыннылар.
Өлөксөй бу турааччылартан Киристиинэ диэн балыыһаҕа сиэстэрэлиир кыыһы биллэ. Номоҕон дьүһүннээх, уурбут-туппут курдук курбалдьыгас таһаалаах, уҥуоҕунан санаа эрэ курдук бэйэтиттэн арыый намыһах. Быһаас оскуоланы бүтэрээччилэр ачыстаат ылбыт үөрүүлээх бырааһынньыктарын кэнниттэн дойдулаары былаһааккаҕа бөртөлүөт кэлэрин кэтэһэ сырыттаҕына «ыһыах кэнниттэн барыаҥ этэ буоллаҕа дии» диэн сайыспыттыы эппитин Өлөксөй умнубат. Бачча кырасыабай кыыһы олохтоох уолаттар тоҕо эрэ кэргэн ылбаттар, баҕар, ырааҕынан-чугаһынан хаан аймахтара эбитэ буолуо. Бу эргин наар оннук быһыылаах: уол да, кыыс да кырыы-кырыытынан эрээри, аймахтыы буолан хаалаллар.
Киристиинэ Жатайга дуу, Алдаҥҥа дуу сиэстэрэ суһал кууруһун бүтэрэн кэлэн төрөөбүт бөһүөлэгэр үлэлээбитэ хаһыс эмэ сыла. Оскуола үлэһиттэрэ күһүн аайы балыыһаҕа кэлэн диспансеризация диэни барааччылар. Дьэ, онно бүгүһүн бу кыыс Өлөксөйү төҥкөтөн, кэнниттэн испиискэ маһынан анаалыс ылбыттаах. Уол «бэйэм-бэйэм» дии сатаабытын истэ да барбатаҕа, үөрүйэх баҕайытык хаҥас илиитин уол самыытыгар ууран баран, уҥатынан эргичиҥнэтэн кэбиспитэ. Өлөксөй онно олус кыбыстыбыттаах.
Дьэ, ити курдук арааһы бары саныы-саныы, агит-биригээдэ бииртэн биир ырыатын, үҥкүүтүн көрө олорбута. Отчуттар бары даҕаны иһийбиттэрэ сүрдээх этэ. Кэнсиэр бүтэн, аны үҥкүү саҕаламмыта. Оробуочай уолаттар мотуору үлэлэтэ охсон, муусука сонно кэриэтэ ньиргийбитэ. Кырдьаҕас өттө олорбохтуу түһэн баран, балааккаларын диэки үнүөхтэспиттэрэ, оттон эдэр өттө тугу барытын умнан, муусука ньиргиэрдээх тыаһыгар эриллии-буруллуу кытаанаҕа буолбута. Дьокуускай диэкиттэн кэлбит кыргыттар ууларыгар-хаардарыгар киирэн үҥкүү-битии сүрдэммитэ, олохтоох уолаттар даҕаны «биһиги да бэрпит» диэбиттии, илиилэрэ-атахтара босхо баран, биир кэм күөрэҥнэс буолбуттара. Борук-сорукка бары даҕаны муусука ньиргиэригэр өй-мэй барбыт курдук, ким хайдах сатыырынан мускуллаҥнаһан барбыттара, туох барыта умнуллуох да быһыытыйбыта. Киһи өйө көтөр бу үлүгэрдээх күйгүөрүгэр Өлөксөй Киристиинэлиин ардыгар сэниэлээхтик имиллэҥнээн, ардыгар сыстыһан туран, биир сиргэ тэпсэҥнээн, быһата, магнитофоҥҥа муусука хайдах тыаһыырыттан көрөн үҥкүүлээбиттэрэ. Тугу эмэ кэпсэтиэхтэрин тыас-уус тугу эмэ иһитиннэриэх буолбатах этэ, ол эрээри эдэр дьон, төһө да саҥата суох сырытталлар, балай эмэни кэпсэппит, өйдөспүт курдуктара.
Отчуттар, ордук тэйиччи сиртэн кэлбит хоодуоттар кэмниэ кэнэҕэс уоскуйан, сылаалара да таайдаҕа – сарсын эмиэ хара сарсыардаттан окко түһүнүөхтэрэ баар – тохтуурга быһаарыммыттара. Кырдьыга да, күн манан эрэ бүппэт: агит-биригээдэ уонча хонукка үлэлэһиэхтээх.
Хамаанда бэриллэрин кытары икки бөлөрүүс тыраахтар собуоттаммыта уонна биирдэрэ – Улуу Күөл арҕаа баһын, иккистэрэ илин баһын диэки бирдьигинэтэ турбуттара, бырысыап үрдүгэр турар уолаттар далбаатаһаллара, үөрбүт-көппүт дьон сиэринэн туох эрэ диэн хаһыытаһаллара. Олохтоохтор, Арыылаах биригээдэтин чилиэннэрэ, күө-дьаа буолан балааккаларыгар тарҕаспыттара.
* * *
Агит-биригээдэ кэлэн, Улуу Күөл уолаттара сүргэлэрэ көтөҕүллэн, үлэлэрэ күөстүү оргуйбута. Кураан күннэр туран биэрбиттэригэр бары бииргэ от кэбиһэр буолбуттара. Дьэ, онно сакалааттаһан баран, арҕаа биригээдэ эрэттэрэ биир чаас иһигэр тыраахтары хаамтара сылдьан, иккиттэн тахсалыы туонналаах икки оту туруоран күннээбиттэрэ. Илин биригээдэ уолаттара да хаалсыбатахтара, арай отторо убаҕас буолан, кыранан сабырыйтарбыттара.
Манна барытыгар агит-биригээдэ кыргыттара бугуллаһан, тэбис-тэҥҥэ үлэлэспиттэрэ. Ырыа-тойук ырааппыта: эдэр ыччат элбэх буолан, үлэлииргэ олус тартарыылаах этэ. Омурҕаҥҥа тырахтарыыс уолаттар кыргыттары хатааһылаталлара, тыраахтар ыытарга үөрэтэбит диэн, харах ылбат сиригэр элээрдэн хаалаллара. Окусуорка Ольга Барыыс тыраахтарыттан түспэт буолбута, оттон кулууп дириэктэринэн кэлбит Света Өлөксөөндүр «таратаайкатыттан» арахсар санаата суоҕа. ДТ-75 тыраахтардаах атын уолаттар кистии-саба тиэхиньикэлэрин сууйа-сото сатаабыттара да, ол ньирилэс тыастаах тиэхиньикэлэригэр олорсуох кыыс соччо суох быһыылааҕа.
Кэлии кыргыттар кыраабылларын тииһэ тоһуннаҕына, чугаһырҕатан, Өлөксөйгө кэлэллэрэ, дьэ, онуоха мэхэньисээтэр эрдьигэннэр күнүүлээбитинэн бараллара: оҕунуох өлүү тутан сиэбит молуой быһахтарын таһааран «биһиги да бэркэ уһанар эр бэртэрэбит» диэбиттии, бу баар буола түһэллэрэ.
Биир киэһэ Улуу Күөл илин биригээдэтин отчуттарыгар бөһүөлэктэн киинэ мэхээнньигэ Ородьумаан икки сиэрийэлээх ииндийэ киинэтин көрдөрө кэлбит сураҕа иһилиннэ. Инньэ гынан ол биригээдэ эрэттэрэ ыкса киэһэ бөлөрүүстэринэн Арыылаахха сахсылыннаран кэллилэр. Кыргыттар да, уолаттар да үөрүүлэрэ-көтүүлэрэ сүрдэннэ, көрүөх бэтэрээ өттүгэр хомуна охсон, эдэрдэр айанната турдулар.
Ородьумаан «оройуон бастыҥ отчуттарыгар – эһиэхэ – былдьаһыкка сылдьар киинэни киһитэ мин буолан аҕаллым» диэн өҥнөрүттэн соло буолбат, кыргыттарга мичээрдээн бытыга саһарыҥныыр. Өлөксөй Киристиинэни кытта хайаларын эрэ таба тэллэҕин олбох оҥоһуннулар. Киинэ саҕаланна... Кыыстаах уол улахан тапталлара көстөр, энэлгэннээх ырыалара, омуннаах үҥкүүлэрэ-битиилэрэ... Ол эрээри, дьиктиргиэх иһин, Өлөксөй да, Киристиинэ да көрбүт киинэлэрэ эбит. Балайда көрбөхтөөн баран, Киристиинэ уолу балааккаттан ыҥыран таһаарда уонна быһаччы:
– Отуубутугар барбаппыт дуо, манан быһа түстэххэ, чугас, – диэтэ. Кырдьык, икки сиэрийэлээх киинэни итии балааккаҕа көрөр салгымтыалаах буолсу уонна борук-сорукка сөбүлүүр кыыскын кытта киэҥ дуолга хаамар биир туспа арамаантыка буоллаҕа. Киристиинэ дьүөгэлэрин сэрэппитин кэннэ уоллаах кыыс Арыылаах диэки түһүнэн кэбистилэр.
Үөл-дьүөлгэ балай эмэ хаамтылар, эмиэ да талах быыһынан, эмиэ да ырааһыйанан бардылар, ол эрээри Арыылаахха чугаһаабыт чинчилэрэ биллибэтэ. Киристиинэ, олохтоох кыыс буолан, бу сири балачча билбэхтэһэр быһыылаах: бэрт эрэллээх баҕайытык туттар-хаптар. Салгыы син добуочча барбахтыы түспүттэрин кэннэ талах саҕатыгар үүтээн боруоран турара көһүннэ. Арыылаахха маннык үүтээн суоҕун Өлөксөй чуолкайдык билэр. Муннахтара дуу?!
Үүтээҥҥэ тыынар тыыннаах баара биллибэт, им-дьим. Иһирдьэ киирдилэр. Хараҥаҕа харбыаласпахтаан, Киристиинэ испиискэ булан уматта. Көр, өссө чүмэчи баар! Дьиэ дьиэнэн эбит, дьоҕус баҕайы оһохтоох. Наарата диэн, остуола диэн! Оһох таһыгар мас өрөһөлүү кыстаммыт. Үөрэ-көтө тигинэччи оттон кэбистилэр, сонно итиитэ биллэн барда...
Наараҕа таба тэллэҕэ, ол-бу таҥас көстөрө. Киристиинэ чүмэчини саба үрэн кэбиспитэ уонна Өлөксөйгө сыста түһэн, моонньуттан кууһан ылаат, уураабытынан-сыллаабытынан барбыта. Онтон «бэйи, бу туох буоллубут?» диэбиттии, утарыта көрсөн ылбыттара уонна, дьэ, бүтэһиктээхтик быһаарыммыт киэбинэн сыгынньахтанар үлүскэнигэр түспүттэрэ. Хардарыта имэрийсии, алҕаска даҕайсыы... ол быыһыгар уйан сирдэрин – кистэлэҥнээх нарын «туочукаларын» таарыйтаран, дьигиргээн ылыы. Маннык түгэҥҥэ туох элбэх саҥата наада буолуой – онто да суох биллэр суол буоллаҕа эбээт. Эдэр дьон тугу барытын умнубуттара... арай дөрүн-дөрүн оһох тыһыргыыра, хараҥа муннукка кутуйах тугу эрэ сиэн хачыгыратара...
... Сарсыарда эрдэлик турбуттара. Мантан арыы талаҕы туораатахха, Арыылаахха баар балааккалара субу турара.
* * *
Өлөксөй ол кэмнээҕини бу баар курдук саныыр. Уу сут дьыл да буоллар, ол сахтарга биригээдэлэрэ оройуоҥҥа бастаабыта. Били, бары да ымсыырбыт-баҕарбыт бурааннарын Өктөөп бырааһынньыгар тоҕооһуннаран туттарбыттара. Биригээдэ чилиэннэрэ сэрэбиэй тарда сатаабатахтара: «биригэдьиир киһиэхэ – Сэмэн Ньукулаайабыска биэриэххэ» диэн, биир санаанан быһаарбыттара.
БУТУКАЙ.
Сэҥээриилэр