Саха норуотун биир чаҕылхай салайааччыта, Саха АССР ССКП обкуомун I сэкирэтээринэн үлэлээбит Гавриил Иосифович Чиряевы дьонугар-сэргэтигэр тугунан да суураллыбат үгүс үтүөлээх диэн өйдүү-саныы сылдьаллар.
Г. Чиряев аармыйаҕа сылдьан. 1948 с.
Билигин сааһырбыт көлүөнэ бу ааспыт кэм аатырбыт салайааччыта куруук мунньахтарга дакылааттыы, отчуоттуу турарын эбэтэр үлэҕэ-хамнаска эриллэ-мускулла, сүдү суолталаах боппуруостары быһаара сылдьарын эрэ билэр буолуохтаах. «Тыый!» – диэн сорохтор аатынан да ааттаабат буолуохтаахтар.
Оттон, холобур, кинини көннөрү «Гаанньа уол», «Хаабыы» диэн аатынан билээччилэр хайдах ахталларай? Биллиилээх суруналыыс, суруйааччы, РФ уонна СӨ култуураларын үтүөлээх үлэһитэ, РФ үөрэҕириитин туйгуна Нина Иннокентьевна Протопопова Гавриил Иосифович Чиряев «Олоҕун биир лоскуйун» туһунан ахтыытыттан кини олоҕун күүтүллүбэтэх өрүтүн арыйан, баҕар, үгүстэр соһуйуохтара...
Кэргэнэ Зинаидалыын
«Гавриил Иосифович мин биир дойдулааҕым этэ даҕаны, киһитэ улахана бэрт буолан, тылга-өскө тиийэн кэпсэтэ сатаабатым. Үксүн илии тутуһан, дорооболоһон эрэ ааһарым. Мин кини бииргэ төрөөбүт балта Прасковья Чиряеваны кытта бииргэ үөрэммитим. Пашалыын өлүөр диэри билсэрбит, Дьокуускайга биһиэхэ биирдэ эмэ таарыйара. Оттон Бүлүүгэ училищеҕа үөрэнэр кэммэр дьиэлэригэр үгүстүк сылдьарым, ийэтин үчүгэйдик билэрим», – диэн ахтар Нина Иннокентьевна. Онон Чиряевтары үчүгэйдик билэттиирин кини ахтыытыттан өссө ордук итэҕэйэҕин.
«Мантан өссө эрдэтээҥҥи кэмнэри эргийэн кэпсээтэхпинэ...» – диэн саҕалыыр ааптар. Ол биллэн турар, оскуола саҕанааҕы кэм, эдэр саас кэрэ кэмнэрэ... «Сэрии иннинэ аҕай биһиги начаалынай оскуоланы бүтэрэн, Бүлүү куоратын орто оскуолатыгар үөрэнэр буолбуппут. Үрдүкү кылааска үөрэнэр оҕолор бөлөх-бөлөх доҕордоһоллоро.
Лена Афанасьева баһылаан-көһүлээн сылдьар, куорат кыахтаах ыалларын кыргыттара бырааһынньык аайы бэйэлэрэ муода булан, саҥа таҥас тиктэн кэтэллэрэ, араас үҥкүүнү үөрэтэн, бырааһынньыктарга үҥкүүлүүллэрэ, ыһык аҕалан бэрэмиэнэҕэ бииргэ аһыыллара. Кинилэри кытта эҥээрдэһэн сылдьан, оскуола уопсастыбаннай үлэтин-хамнаһын эмиэ үрдүкү кылааска үөрэнэр Ганя Чиряев баһылаан-көһүлээн ыытара», – диэн сэһэргиир Нина Иннокентьевна.
Дьэ, хайдах эбитий оччолорго Ганя Чиряев? Нина Иннокентьевна ахтарынан, оччолорго даҕаны кини «таҥастыын-саптыын, дьүһүннүүн-бодолуун сиртэн-буортан тэйбит курдук ыраас этэ». Киһини кытта кэпсэтэригэр биир да сыыс тылы туттубатын, туох эрэ дьээбэлээх соҕуһу эттэҕинэ, мүчүк гына күлэн ыларын уонна бэйэтэ кытаран хааларын саныыр.
«Боростуой тигии таҥастаах, мэлдьи туох эрэ түбүккэ сылдьар буолара. Үчүгэйдик үөрэнэрин иһин хайҕанарын истэрбит. Василий Иванович Жико диэн дириэктэрдээх этибит, ордук кини чомой оҥостор быһыылааҕа», – диир. Быһата, оскуола биир бастыҥ уола диэххэ сөп.
Оттон Н.И. Протопопова ахтыытыгар биир кэрэ кыыс уобараһа көстөр... «Үрдүкү кылаас кыргыттарыгар дьүһүнэ үчүгэйинэн, майгыта элэккэйинэн Шура Герасимова киһи хараҕар быраҕыллара».
Кырдьык, былыргы хаартыскаҕа тургутардыы көрбүт киэҥ харахтаах, хамсыыр хара хаастаах саха кырасаабыссата олорор... Уол эрэ хараҕа хатанар буолуохтаах маннык кыыска! Шура өссө ырыаһыт бэрдэ эбит. Нина Иннокентьевна «Шура биир биэчэргэ «Партизан Железняк» диэн ырыаны соҕотоҕун ыллаабыта. Санаабар, Шура олус да үчүгэйдик ыллаабыта», – диэн ахтар.
Шура Герасимова. 1948 с.
Онон ырыаһыт кэрэ кыысчаан уонна Хаабыы уол доҕордоһуулара өссө оскуола эрдэхтэн саҕаламмыт. Маҥнайгы таптал, атаарсыы, хаамсыы... Шуралаах Ганя Чиряев маҥнайгы тапталлара тугунан түмүктэммит эбитий?
«Сэрии буолан орто оскуолабыт үрдүкү кылаастара сабыллан, эмиэ сэттэ кылаастаммыта. Гавриил Чиряев 9 кылааһы бүтэрэн баран, оскуолатыгар военруктаабыта. Биһигини, сэттис кылаастары, байыаннай дьыалаҕа үөрэппитэ. Тэлигириэйкэлээх үөрэтэ турара харахпар бу баар. Устуруойга хаамтараары хаһыытаатаҕына, күөмэйэ бүтэн, үөһээ нуотаҕа быстан, чаҥкынаан хааллаҕына, күлсэн тоҕо барарбыт. Бэйэтэ күлэрэ, кытаран хаалара. Тэбэнэттэнэн, уруокка мэһэйдиэх оҕолор, учууталлара кыыһырбат, мөхпөт, тэҥнээх курдук туттар буолан, мэниктээбэт этилэр. Учууталбытын кытта тэбис-тэҥҥэ сүүрэрбит-көтөрбүт, байыаннай оонньуулары ыытарбыт.
Сэттиһи бүтэрдэхпит сайын Гавриил аармыйаҕа барбыта. Илиҥҥи фроҥҥа баарын туһунан балтыттан истэрим».
Дьэ, онтон... «Мин суруйаары гынар лоскуйум, баҕар, Гавриил Чиряев тус олоҕун биир үөрүүлээх түгэнэ да, санааҕа-онооҕо да киллэрбит, хоргутуннарбыт, санньыппыт-хомоппут ыарахан кэмэ да буолуон сөп», – диэбит Н.И. Протопопова.
Мантан салгыы эмиэ кини ахтыытыгар сигэнэбит. «1947 сыллаах сайын хомсомуолга үлэлии сылдьан, Дьокуускайга икки ыйдаах бырапагандыыстар куурустарыгар үөрэнэн баран, төнүннүм. Аэродромтан өрүһү туораан, Бүлүү түмэлин таһынан ааһан иһэбин. Арай, Гавриил Чиряев байыаннай пуормалаах, Шура Герасимованы кытта сөмөлүөт билиэтин атыылыыр дьиэ таһыгар ыскамыайкаҕа олороллор эбит.
Тиийэн дорооболостум. Дьонум сүөм түспүт, санньыар санааҕа ылларбыт көрүҥнээхтэр, саҥалара истэриттэн нэһиилэ тахсар. Гавриил уоппускаҕа кэлэ сылдьар эбит. Шураны кытта холбоспуттар, саахсаламмыттар. «Суруйсаллар үһү» диэн мин урут истэр этим. «Ийэлээх балта төһө эмэ утарсыбыттарын үрдүнэн, истибэккэ Шураны ылла диэн дьон кэпсэтэрэ», — диэн ахтар ааптар. Баҕар, уол ийэлээх балта тугу эрэ билэр-истэр буолан, сэрэтэ сатаабыттара буолуо? Ханныгын да иһин, уол ону истибэтэх. Бэйэтин сүрэҕин эрэ истибит, тапталынан эрэ салайтарбыт (Ол аата, дьиҥнээхтик таптаатаҕа! – РШ.).
«Уол уоппуската бүтэн, төннөөрү, арахсар тиһэх күннэрин санаарҕабылыгар ылларан олорор кэмнэригэр түбэһэ түспүппүн өйдөөтүм. Сүрэхтэрэ сэрэйээхтээтэҕэ, бу тиһэх күннэрэ буоларын, кинилэр ити кэнниттэн биирдэ эмэ көрсүбүттэрэ дуу, суоҕа дуу?» – диир ааптар...
«Шура тулаайах этэ, дьоно хаалларбыт дьиэлэригэр собус-соҕотоҕун кэриэтэ олороро. Тохсус кылааһы бүтэрэн баран салгыы үөрэммэтэҕэ, детдомҥа иитээччилээбитэ (Ити сылларга оскуола үөрэҕэ төлөбүрдээх буола сылдьыбыта, онон да тулаайах кыыс кыайан үөрэммэтэх буолуохтаах – РШ). Ол сырыттаҕына, хоту оҕолонобун диэн эдьиийэ өлөн хаалбыта. Ол оҕону аҕалан ииппитэ. Оҕо аҕата, Григорьев диэн киһи, «оҕобор чугаһыыбын» диэн ааттаан, Үөһэ Бүлүүгэ БСКБэ оройуоннааҕы салаатын начаалынньыгынан ананан кэлэн үлэлээбит. Онон Бүлүүгэ төттөрү-таары тиэстэрэ. Оттон оҕо 1947 сыл саас, Шура Гавриилы кытта холбоһуон аҕай иннинэ, ыалдьан өлөн хаалбыта.
Шура хомсомуол райкомун чилиэнэ этэ, онон биһиэхэ кэлэ-бара турара. Арай, кыыспыт кыһын оҕолонор чинчилэннэ. Оҕолонон тахсыбытын кэннэ мин дьиэтигэр тиийбитим, Шура санаа бөҕөҕө ылларан олорор эбит. Олоҕун трагедиятын онно кэпсээтэ. «Оҕом Гавриил оҕото буолбатах... Онон киниттэн аккаастанабын. Кини наһаа ыраас, онон мин кирбин-хахпын киниэхэ сыһыарбаппын», – диэбитэ. Гавриил харчы ыыппытын ылбатах этэ.
Гавриил Шураҕа бэйэтигэр да, табаарыһа Варя Ивановаҕа да «Мин оҕону атыҥырыам суоҕа, баран аҕалтыыбын», – диэн суруйтуу сатаабытын Шура чугаһаппатаҕа. Кыыһы атаҕастаабыт күтүөтэ Григорьев даҕаны Шураны кэргэн ылбатаҕа. Соҕурууттан кэлбит быраас дьахтары кэргэн ылбыт этэ.
«Мин олоҕум кыраммыт курдук», – диэхтиирэ кэлин Шура. Өлүөхүмэҕэ, Дьокуускайга олоро сылдьыбыта, дьиэтэ-уота суох, арыгыһыт кэргэни кытта олорон эрэйи эҥээринэн тэлбитэ. Ол эрээри бэйэтин ыарахан олоҕун Гавриил Иосифовичка хаһан даҕаны биллэрэ да, соҥнуу да сатаабатаҕа. Өлүөхүмэҕэ олордоҕуна, Гавриил Иосифович «Загсаны эн араартар, оҕолорум атын фамилиянан сылдьаллар», – диэн көрдөһөн суруйбутун, Шура толорбут этэ.
Шураны сэмэлээччилэр да бааллара. Мин кинини аһынарым. Бу Гавриил Чиряев курдук улахан киһи олоҕор кыратык да киирэ сылдьыбытын аҕынным. Олоҕо табыллыбакка кэлин дьүһүннүүн-бодолуун кубулуйбут, били кэрэ дьүһүнэ умуллубут этэ... Биирдэ лааппыга көрсөн «киһини кытта кэпсэтиэхпин, дьону көрүөхпүн да саатабын, куорат таһыгар буудкаҕа харабыллыыбын, онно олоробун», – диэхтээбитэ. Онтон сотору өлбүт сураҕа иһиллибитэ. Киһи олоҕо түөрэккэй тэлээриккэ олоро сылдьар курдук, хайа диэки иҥнэйэр да, ол хоту бара турар...
Киһиэхэ куһаҕаны оҥоруу, киһи олоҕун алдьатыы курдук ыар буруй сэттээх-сэмэлээх буоларыгар мин итэҕэйэбин. Шура олоҕун алдьаппыт Григорьев, сураҕа, киһилии олоҕу олорботоҕо. Кэргэнэ атын киһиэхэ иирэн, кинини бырахпыта, бэйэтэ оһолго түбэспитэ, ыарыһах буолбута. Киһини сэтэрээн буолбакка, атыттарга, баҕар, үөрүйэх буоллун диэн суруйабын.
Оттон Гавриил Иосифович иккис тапталын булан, үтүөкэннээх Зинаида Андреевнаны кытта дьоллоохтук олорбутун саарбаҕалаабаппын.
... Кимиэхэ эрэ күлүк түһэрэр куһаҕан санааттан суруйбатым. Икки үтүө киһи түбэсиһэн, олохторун уустук кэмин бэйэ-бэйэлэригэр куһаҕаны санаспакка, хорсуннук туораабыттарын аҕынным», – диэн түмүктээбит ааптар.
Онон улахан киһи «олоҕун кыра лоскуйа» даҕаны кини хайдах киһитин туоһулуурга дылы.
Улахан дьон олохторун «солотуулаах» эрэ өттүн ахтар идэлээхпит. Бу дьон муунтуйууларын, эриирдээх-мускуурдаах кэмнэрин туһунан туох да суоҕун кэриэтэ. Эгэ кэлэн, тус олохторун кистэлэҥин туһунан ахтыллыа дуо!
Онон саха биир чаҕылхай салайааччытын туһунан маннык аһаҕас уонна истиҥ ахтыыны суруйан хаалларбытын иһин Нина Иннокентьевнаҕа махтана саныахха эрэ сөп. Киэн туттар киһибит боруонса пааматынньык дуу, ыраахха угуйар идийээл дуу эрэ буолбатах, кини даҕаны таптал эрэйин, таҥнарыы ыарыытын билбит, адьас бэйэбит курдук эдэр буола сылдьыбыт тыыннаах киһи эбит диэн хайдах эрэ ордук чугастык санаатахпыт. Оннук буолбатах дуо?
Н.И. Протопопова «Олоҕун биир лоскуйун кэпсии таарыйа» ахтыытыттан («Гавриил Иосифович Чиряев» кинигэттэн. Дьокуускай, 1995 с.)
Роман Ш бэлэмнээтэ.
Сэҥээриилэр
The cartoon is attractive, your authored material
stylish. nonetheless, you command get got an impatience over
that you would like be delivering the following.
sick definitely come more until now once more as exactly the similar just about very often inside of case you protect this increase.
Also visit my site :: اشتراك شوب اند شيب مجاني: http://www.0sex.com/profile/CarolRcw777629004232/