Хас да сыллааҕыта ыраах айанныы сылдьан, биир тыа ыалыгар уһун күнү быһа олорон массыына күүппүттээҕим. Урут билсибэтэх, аймахтыы да, туох да буолбатах ыалбар, нэһилиэк дьаһалтатын аттыгар олороллорун эрэ иһин, улуус кииниттэн кэлиэхтээх массыынаны күүппүтүм.
Дьиэлээхтэр бары үлэлии сылдьаллара. Инньэ гынан, кырдьаҕас, ыарыһах оҕонньору күнү быһа ыаһахтаһан күммүн атаарбытым. Оҕонньорум «быйылгы хаары туораабат буоллум» диэн бүк эрэллээх олороро, «түүл-бит куһаҕанын» туһунан субу-субу төннөн кэлэн санатара. Дьиэлээхтэр кырдьан моорук буолбут оҕонньор ыаһаҕыттан хал буолан, бука, истибэттэрэ эбитэ буолуо. Онон туга да гынара суох туос иллэҥ, истэр киһи кэлбитин кырдьаҕас лаппа «туһанан» хаалбыта.
Бу маны «кырдьаҕаас, «түүл-бит куһаҕан» диэн тугу этэҕин?» диэн таах олоруохтааҕар көлдьүргээн ыйыппыппар кэпсээбитэ. Кини кэпсээниттэн тугу өйдөөн хаалбыппын суруйдум (кини аатыттан)...
* * *
...Сэрии сылларын биһиги нэһилиэкпит элбэх күөллээх, соболоох, бултаах эрэ буолан этэҥҥэ мүччү түспүтэ быһыылааҕа. Улахан хоргуйуу буолбатаҕа, биирдиилээн өлүү-сүтүү, биллэн турар, ханна барыай.
...Биһиги өтөхпүтүттэн икки килэмиэтирдээх Тар Укпут диэн сиргэ Чиэстэрдэр диэн ыаллар олороллоро. Олорго Арапыай диэн аймахтара, удаҕан-ичээн аҥаардаах эмээхсин дьукаах кыбыллан олорбута. Арапыайы бэйэтин төрөппүт уола, холкуос туох эрэ дуоһунастаах киһитэ, удаҕамсыйарын иһин дьиэтиттэн үүрэн кэбиспит. Былаас киһитигэр удаҕан ийэлээҕэ, бука, табыгаһа суоҕа буолуо.
Оччолорго мин 7-8 саастаахпын. Тар Укпукка Чобуоха диэн бэйэбин кытта саастыы уоллуун оонньуу тиийэ сылдьан эмээхсини мэлдьи көрөбүн... Ол тиийдэхпинэ Арапыай миигин наһаа таптаан, ымманыйан көрсөр. Наһаа үтүө майгылаах эмээхсин этэ эрээри, дьиэлээхтэр кинини олус атаҕастыыллар. Аһаппаттар эҥин быһыылаах, наар хам аччык буолар. Ол иһин мин барарбар наар лэппиэскэ тоһоҕоһун, үтүллүбүт собону, хаппыт лыыба бытархайын кэһии гынан илдьэбин. Арапыай ону олус долгуйан, тула өттүн көрүнэ-көрүнэ, сап-салҕалас буолбут илиитинэн харбаан ылан хап-сабар хоонньугар кистэнэн кэбиһэр...
Биирдэ киэһэ Тар Укпукка оонньуу тиийэн баран, дьиэлээх тойон наһаа улаханнык үөхсэн хаһыытыы-хаһыытыы Арапыайы тиэргэҥҥэ баттаҕыттан соһо сылдьан тэбиэлиирин, түптэ оннугар аҕалан үҥкүрүтэрин, кырбыырын көрөн, кутум ыстаныар диэри куттаммыппын өйдүүбүн.
Эмээхсин эрэйдээх ону-маны тыллаһар, киһи көрбөтөҕүн көрөр идэлээх эбит. Кэлин улаатан баран билбитим, ити кэмҥэ кимнээх эрэ холкуос сылгытын уоран сиэбиттэрин көрүүлэнэн билбит уонна дьон баарыгар мээнэ тылласпыт. «Дьиэрэҥнээх сиһин хоту саҕатыгар, Чоҥолох тумуһаҕар түүн Тарайар Баасканы кытта Киргил уола Киппирийээҥҥэ дылы дьүһүннээх дьон сылгы астыы сылдьарга дылылар... Ураанньыктаах саадьаҕай кукаакы буолан олоп-чолоп көрөн умналаһа тиийбиппэр, маһынан эпчиргэлээн ыыттылар...» эҥин дэтэлээбит. Онтон сылтаан нэһилиэккэ улахан айдаан, иирсээн, уорбалаһыы, кыраһыы-таныйсыы буолбут. Силиэстийэҕэ табаарыһым Чобуоха аҕата Чиэстэр эмиэ туоһу буолан ыҥырыллыбыт («сылгыны уоран сиэбиттэрин эйигинниин дьукаах олорор эдьиийгит Арапыай эмээхсин хантан биллэ? Эн эмиэ кыттыгастааҕыҥ буолуо» диэн). Бука, мин ол айдаан саҕана сырыттаҕым буолуо. Киһи киһини итинник кыыллыы кырбыырын аан бастаан көрбүт, уҥа тэбэ-тэбэ ытыы сылдьар киһи дьиэбэр куотан кэлэн ийэбэр ону барытын олоччу кэпсээн биэрдим.
Оччолорго аҕам холкуос бырабылыанньатыгар суотчутунан үлэлиирэ. Киэһэ аҕам кэлбитигэр, ийэм ону барытын кэпсээбит. Ол түмүгэр, аҕам туруорсуутунан, холкуос салалтатыгар мунньахтаан баран, «эмээхсини батаран олордоллоруттан ааспыттар, аһара атаҕастыыллар-баттыыллар, кырбыыллар эбит, хоргуйан-ыалдьан өлөрө буолбут» диэн бөһүөлэк балыыһатыгар илдьэргэ быһаарбыттар этэ.
Кыаммат буолбут эмээхсини сыарҕа оҕуһунан көһөрө кэлэллэрэ буолбутугар, Арапыай хара күүһүнэн миигин кытта бырастыылаһа барарга быһаарыммыт. Сытар эмээхсин хантан сэниэ-күүс булунан турбутун ким да билбэт. Ол күн, тоҕо эрэ, ийэбин кытта таайым дьиэлэригэр бааллара. Тиэргэҥҥэ сырыттахпытына, сирэйин былаатынан тууна бааммыт Арапыай эмээхсин кинилэри «дьон баар» диэн хайыһан да көрбөккө, тайаҕынан нэһиилэ бакаалаан, миэхэ супту хааман кэлбитэ. Ол кэннэ, ибис-инчэҕэй сирэйинэн, (бука, хараҕын уута буолуо) мин иэдэспин ньиккэрийэ-ньиккэрийэ кууһан олорон өр да өр алҕаабыта. «Оҕом барахсан, чыычааҕым оҕото, киһи-хара буолуоҥ... Иэгэйэр икки атахтаахтан миигин аһыммыт-харыһыйбыт чороҥ соҕотох... Өлөр үйэбэр үрүҥ тыыммын өллөйдөөн-өрүһүйэн кэлбит... Алҕаатаҕым-арчылаатаҕым буоллун» эҥин диэн өрүһүспүттүү сибигинэйэр этэ. Ол быыһыгар кириэс охсоро. Урут эмээхсин алгыһын барытын нойосуус өйдүүр этим, билигин умнан кэбиспиппин...
Эмээхсин ол баран тута кэриэтэ өлбүт этэ.
* * *
Оҕонньор: «Дьэ, бу аҕыйах хонуктааҕыта түүн утуйа сыттахпытына, Арапыай эмээхсин илэ кэлэн барда. Түүн ити халадыынньык ойоҕоһугар хараҥаҕа ким эрэ барыаран турарын көрөн, дэлби куттанан уһугуннум. Сирэйин аҥаарын саба баана сылдьар да буоллар, Арапыай эмээхсин буоларын тута биллим. Саҥата суох турбахтаан баран, тахсан барда. Арааһа, «аны көмүскээн-арчылаан бүттүм, бардым» диэтэ быһыылаах. Онон... Быйылгы күөххэ тиийиллибэт буолла. Чэ, ол мин, куһаҕан киһи өлбүтүм диэхтээн, оннооҕор буолуох үчүгэй дьон бараллар-кэлэллэр...» – диэн кэпсии хаалбыта.
Мин массыынам кэлэн, барбытым.
Кэлин анаан туоһулаһан билбитим, оҕонньор, кырдьык, мин кэлэн ааспытым кэннэ уһаабатах эбит этэ.
Бытаһыт Чэчээтэ,
Дьокуускай.
