Иччитэх балаҕаҥҥа

 

   Мин уончалаах бэдик этим. Аҕам өрүс уҥуор оттуу сылдьара. Ийэбиниин холкуос пиэрмэтин сайылыгар хас да ыал буолан сайылаан олорор кэммит. Ийэм ыанньыксыттыыр. Холкуос сүөһүтүн кытта бэйэбит бэрт аҕыйах сүөһүлээх этибит.

   Арай биир киэһэ бэйэбит олус үүттээх ынахпыт кэлбэтэ. Ийэбиниин үлэ­битин үмүрүтүөхпүтүгэр диэри мэлигир. Хайыахпытый, түүннэри көрдүү барыахпыт дуо, «сарсыан кэлээ ини» диэн баран утуйдубут. Оту-маһы, ууну-хаары кытта букунаһа сылдьар дьон сылайбыппыт да бэрт. Сарсыныгар да ынахпыт суоҕун курдук суох буолла. Ийэм үүттээх ынаҕын аһыйан, санаа бөҕөҕө түстэ. Миигин күнүскү ыам кэнниттэн көрдүү барарга соруйда. Мин да син уончалаах киһи буоллаҕым, ас-таҥас кырыымчык кэмигэр бүтүн ынах сүтэрэ охсуулааҕын өйдүүр буоллаҕым. Үлэбин бүтэрээт, чэйдии охсон баран ынахпын көрдүү бардым.

   Бастакы омуммар-төлөммөр сүү­рүү-хаамыы былаастаан чугас эргин алаастары барытын кэрийдим да, көс­түбэтэ. Ол курдук хаама-сиимэ сырыттахпына, күнүм киэһэрэн барда. Ынахпын хайаан да буллахпына табыллар, ийэм эрэйдээх хомойоохтуо. Тэйиччи сытар алаастары кэрийэрдии бардым. Уһуннук хаамтым. Сылайдым, аччыктааһын да барда. Онуоха эбии үөн-көйүүр хойуутук түстэ. Сайыҥҥы күн киирдэ. Халлаан бороҥурда. Мин аат эрэ харата сүөдэҥнээн хаамар буоллум.

   Арай биир кыракый соҕус алааска ампаар дьиэ турарын көрдүм. Сырам-сылбам эстэн, ол дьиэҕэ киирэн, бэрт кыратык сынньана түһэн ыларга сананным. Борук-сорукка наара ороннор баалларын көрөн, хаҥас диэки бараат, сытынан кэбистим. Сылайбытым бэрт буолан, тоҥорбун да билбэккэ утуйан хааллым. Өр дуу, өтөр дуу буолан баран түүл эбитэ дуу, илэ эбитэ дуу, билбэт киһим саҥата бэрт улаханнык: «Нохоо, мантан тур! Атын сиргэ баран сыт!» – диэтэ. Итинник хаста да хатылаата. Мин түүл дии саныыбын, уубар балыйтаран улахаҥҥа уурбатым. Онтон эмискэ ким эрэ көтөҕөн ылла быһыылаах уонна атын сиргэ илдьэн, сытыаран кэбистэ. Өссө утуйа сытан иһиттэхпинэ, туох эрэ тыас иһиллэргэ дылы гыммыта.

   Олус кытаанахтык утуйан турдум. Күн үөһэ ойбута ырааппыт. Арай өй­дөөн көрбүтүм, бэҕэһээ киирэн сыппыт сирбиттэн букатын атын сиргэ сытар эбиппин. Онтон өйдөөн көрбүтүм – маҥнай сыппыт сирбэр сүрдээх улахан өһүө маһа сууллан түспүт.

 

 

 

   Саас. Муус устар ый саҥата. Күн чаҕылыччы тыган, киһи хараҕа саатар буолбут кэмэ. Куолубутунан, хас да буолан бибилэтиэкэҕэ мустан күннээҕини, буолары-буолбаты кэпсэтэ олордубут. Бибилэтиэкэ сыттык саҕа үс улахан киэҥ түннүктээх. Ол түннүгүнэн кириэстэрэ самныбыт былыргы дьон уҥуохтара барыһан көстөллөр. Көрө үөрэнэн хаалбычча дуу, учаастакпыт иһигэр турар буолан эбитэ дуу, тоҕо эрэ дьиксиммэппит. Арай ол олордохпутуна, арыый бэтэрээ сытар киһи уҥуоҕуттан күөхтүҥү маҥан төгүрүк уот тахсан кэллэ.

   Маҥнай сытыы-хотуу, кэпсээн-ипсээн баран кэлээр диэххэ айылаах элбэх саҥалаах уолбут Киэсэ Искирээбин көрдө. Киһибит көрөөт, «һуй-һай» бөҕө буола түстэ. Онуоха түннүк диэки эргиллэ биэрбиппит – илэ-чахчы уот! Чуолкайдык көстөр. Эбиэт кэмэ буолан, сааскы күн кэмчиэрийбэккэ чаҕылыччы тыгар. Ол иһин да буолуо, букатын куттамматыбыт. Салгыы туох буоларын кулгаах-харах иччитэ буолан кэтэһэн олордубут.

   Уоппут тохтообут сириттэн харыс да халбарыйбакка чочумча турда. Ол кэмҥэ аттыгар сытар киһи уҥуоҕуттан эмиэ оннук уот тахсан кэллэ. Быһа барыллаан ойбон айаҕын саҕа кээмэйдээх диэн этиэххэ сөбө дуу... Икки уот сэргэстэһэ туран баран, сыыр үрдүттэн оргууй устан түстүлэр. «Харах баайыыта, оҥорон көрүү» диэхпитин бары илэ көрөн олоробут. Уолаттар «уокка утары барыаххайыҥ» диэн өрөпөөннөнөн турдулар, бэргэһэлэрин, соннорун кэппитинэн бардылар. Биһиги, дьахтар өттө, «аньыыны оҥостумаҥ, сэттээх-сэлээннээх буолуо» диэн саба саҥаран, хата, тохтоттубут. Ити икки ардыгар уоттарбыт сүтэ оҕустулар. Билигин санаатахха, фосфорга маарынныыр уоттар эбит.

   Былыргы дьон уҥуоҕуттан итинник күөхтүҥү маҥан өҥнөөх уот тахсар үһү. Чугас хааман иһэр буоллаххына, салгыны хамсаппакка эрэ биир сиргэ хамсаабакка туруохтаах эбиккин. Уот кыратык устан баран, бэйэтэ сүтэн, салгыҥҥа суураллан хаалыахтаах. Өскөтүн салгыны хамсаттаххына, эн диэки салаллар. Ситтэҕинэ, куһаҕан тыын сыстар: улаханнык ыалдьаҕын эбэтэр чугас киһиҥ анараа дойдуга аттанар диэн өйдөбүл баар.

* * *

   Арааһа, «оннук уот буолуо» диэн кэлин кэпсэтэбит. Хата, уолаттарбыт барбатахтара үчүгэй эбит. Ити кэнниттэн эргэ кулуупка куруук мустар этибит да, биирдэ да түбэһэ түһэн көрбөтөхпүт.

 

 

 

* * *

   Cайылык. 1976 cыл. Сайын. Сэбиэскэй былаас үгэннээн турар кэмэ. От кэмэ буоллар эрэ ынахпытын, торбоспутун көһөрөн, турардыын-турбаттыын бары Сайылыкка оттуу тахсабыт. Сиэттиспитинэн сылдьан күргүөмүнэн үлэлиир бэрт бөҕө буоллаҕа. Сүрэҕэлдьээһин, үлэттэн куотунуу диэн букатын суох. Көр-нар, үөрүү-көтүү, дьэ, сайылыкка үксүүр.

   Биир күн тыраахтардара алдьанан хаалан, учаастактан үүтү, сүөгэйи хойутаан тута кэлэр буоллулар. Үүт былаанын туолуутугар эппиэттээх киһи буоларым быһыытынан миигин: «Хаал, үүккүн бэйэҥ ыйаан туттардаххына табыллар. Суоппар уолаттар сыыһа-халты ыйыы сылдьыахтара», – диэн хааллардылар. Инньэ гынан ходуһаҕа от харбаһа барсыбатым. Пиэрмэ ынаҕын үүтэ баһаам буоллаҕа.

   Кыырпах да саҕа былыт суох. Дьэ, чаҕылыйан күн да күн! «Хаарыан күнү куоттардым» диэн, испэр күммүн харыһыйа-харыһыйа, дьиэ ис-тас үлэтин бүтэрэ-оһоро сырыттым. Арай ол үлэлээн-хамсаан букунаһа сырыттахпына, уонча тураах бэрт чугас, алта-сэттэ хаамыылаах сиргэ турар хаппыт эргэ тииккэ көтөн кэлэн олорунан кэбистилэр. Маҥнай улахаҥҥа уурбатым, «ардах түһээри гыннаҕа дуу?» диэн сибикилээн ыллым. Дьиэбэр киирэн ходуһаттан кэлбит иһити-хомуоһу бэрийбитэ буоллум. Тураахтарым саҥалара-иҥэлэрэ хойдон барда. Биир кэм тохтоло суох дааҕырҕаһаллар. «Туох айылаах буоллахтарай? Били, оҕонньор балыктаан кэлэн баран, соболорун умуһахха укпакка умнан бардаҕа, онно саантаан олорор бэйэлэрэ буоллаҕа» диэн, балык ылардыы таһырдьа таҕыстым. Сүүрбэччэ-отучча тураах ыаллыы олорор холкуос бэрэссэдээтэлин охсуу дьиэтин үрдүнэн көтө сылдьаллар. Сорохтор били тииккэ олорбуттарын курдук олороллор. Бу улахаттарын, бөдөҥнөрүн! Омуннаан эттэххэ, халлааны сабардаан, хараҥардыбыкка дылы буоллулар. Чугас эргин балык баара көстүбэт, умуһаҕы аһан көрбүтүм – оҕонньор уурбут.

 

* * *

   Тураахтар дааҕырҕаһар саҥалара улааттар улаатан, иччилэнэн барда. Киһи куйахата күүрүөх, кута көтүөх айылаах буолла. Хайдах гыныах баҕайыбыный?! Бачча анаан-минээн «саҥарардыы» оҥостон кэлбит тураахтары үүрдэххэ, сэттээх-сэлээннээх буолаарай? Дьиэбэр киирэн, ааммын ыга саптан, түннүгүм сабыытын түһэрэн баран остуолум аттыгар олордум. Тыраахтар тыаһын иһиллии сатыыбын да, кулгааҕым биир кэм чуҥкунас. Этим сааһа аһыллан хаалбыкка дылы буолла. Тураахтарым чаһыны көрөн олорор курдук, оруобуна чаас аҥаара мунньахтаан баран тохтоотулар. Оргууй ааммын аһан көрбүтүм – биир да тураах көстүбэт, суоллара сойо охсубут.

   Ыаллыы олорор Алааппыйа эмээхсиҥҥэ таҕыстым. Бука, доҕор гынан кэпсэтээри буолуо. Эмээхсин кэри-куру туттан олорор. «Отучча тураах кэлэн дааҕырҕаһан барбыттарын иһиттиҥ дуо?» – диибин. Алааппыйа: «Истиминэбин, кулгаахтаахпын дии... – диир. – Ити баҕайылар аанньаҕа мунньахтаабатахтара буолуо. Түүйүүлээх көтөрдөр. Холкуос оҕонньоро эбэтэр мин...» – диэн иһэн ситэ саҥарбакка, бөтө бэрдэрдэ. Тугу эрэ ботугураан ылла.

* * *

 

 

 

* * *

   Абаҕам Гаврильев Николай Михайлович Кубайык оҕонньор Бугачаат күөлтэн ардьаахтаан, мин көрөрбөр, үс чарт тымтай бочооҕу аҕалан Тэлкэй суолун төрдүгэр үс салаалаах салама ыйыыр дьоһуннаах хатыҥ аннынан Айаҕалыыр күөл түөлбэтигэр куппута. Сорохторо ууга дагдайан хаалбыттара, оттон сорохторо тимирэн көстүбэт буолбуттара. «Соболору тоҕо күөлгэ кутаҕыный?» диэн ыйытарбын өйдүүбүн. Онуоха абаҕам этэр этэ: «Кэнэҕэски ыччат бу мин курдук ыраах сиртэн кумаарга, куйааска эрэйдэммэтин диэн».

Билигин Айаҕалыыр эбэ бөдөҥ, эмис собото дэлэй. Баҕадьа олохтоохторо Айаҕалыырга сайыны быһа илимнииллэр. Ити собо 1938 с. кутуллубута. Чэ, халыйан хаалаары гынным ээ, быһыыта.

* * *

   Аҕам Бүлүү куоратыгар барбыта ыраатта. Ол иһин киэһэ таһырдьа тахсан аҕам атын туйаҕын тыаһын иһиллиибин да – уу чуумпу. Атын туйаҕын тыаһа чып-чыбырҕас, букатын бэлиэ буолара. Биһигиттэн 60-70 м. сиргэ киһи уҥуоҕа кэчигирээн турара ыйдаҥаҕа субу көстөрө. Арай биирдэ иһиллии тахсыбытым, киһи уҥуоҕун үөс диэки уһугар уот бөҕө умайан күүдэпчилэнэн эрэр эбит. Мин: «Абааһы!» – диэн хаһыытаан бытарытаат, дьиэм диэки төттөрү ыстанным. Дьэ, кутум көтүөр диэри улаханнык куттанным. Салламмын, ол киэһэ иһиллии тахсыбатым.

* * *