Дьокуускай куорат Н.И. Шарин аатынан 39 №-дээх саҥа оскуолатыгар Прометей түөлбэ оҕолоро үөрэнэллэр. 1600 кэриҥэ оҕо. Уопсайа 45 кылаас баар, онтон саха тыллаах кылаас – 16. Нэдиэлэҕэ биирдэ сахалыы “разговорнайдаах” – 13 кылаас. Дьиҥэр, бу кылаастары “нууччалыы тыллаахтар” да диэххэ сөп. Тоҕо диэтэххэ, нэдиэлэҕэ биирдэ эрэ “кэл-бар, ыл-аҕал” диэн үөрэтэллэр. Саамай кыһыыта диэн, 16 саха кылааһа икки-үс эрэ биридимиэти саха тылынан үөрэтэр дьылҕаламмыттар(!). Ахсааны, тулалыыр эйгэни уо.д.а. биридимиэттэри барытын нуучча тылынан үөрэтэллэр. Орто сүһүөх уонна үрдүкү кылаастары этэ да барыллыбат. Бу – сыччах оскуола салалтата ылыммыт быһаарыыта. Дьэ, хайдаҕый?!
Салалта ону туох диэн быһаарарый?
Оскуола дириэктэрэ М.Л. ПРОКОПЬЕВАНЫ кытары сирэй көрсөн кэпсэттим. Тоҕо манныгын ыйыталаспыппар Мария Леонидовна маннык диэн быһаарда:
–Прометей түөлбэҕэ, 80-90 % саха ыала олорорунан сибээстээн, эрдэттэн бу оскуолаҕа сахалыы кылаастары арыйар былааннаах этибит. Уопсайа 45 кылаас аһылынна. Кылаас аайы 5-тии параллель баар. Ол биэстэн иккитэ – сахалыы кылаас. Ол аата, 1-тан 9 кылааска диэри иккилии саха тылынан үөрэнэр кылаастар. Балар төрөппүт сайабылыанньатынан арыллыбыттара. Кылаас аайы 30-тан тахсалыы оҕо баар. Уопсай үөрэхтээһин федеральнай бырагырааматынан сахалыы кылаастарбыт саха тылын уонна литэрэтиирэтин эрэ төрөөбүт тылынан үөрэтэллэр. Атын биридимиэттэрэ барыта – нуучча тылынан. ФГОС-ка олоҕуран, бу оҕолорго ахсааны, нуучча тылын уо.д.а. биридимиэттэри нуучча тылынан үөрэтэр эбээһинэстээхпит(!) Өскөтүн оҕо нууччалыы өйдөөбөт буоллаҕына, учуутал сахалыы быһааран биэрэр. Учуутал оҕолору кытта төһө баҕарар сахалыы кэпсэтэр. Тиэрмин нуучча эрэ тылынан барыахтаах. Федеральнай бырагыраамаҕа сурулла сылдьарынан, учуутал хайаан да оннук үөрэтиэхтээх. Бу – ФГОС ирдэбилэ(!) Бу боппуруоһунан, хата, эһиги Үөрэх министиэристибэтигэр тахса сылдьыаххытын сөп. Арассыыйа бары оскуолалара тутуһар бырагыраамалара. Саха тыллаах кылаастарга көннөрү кэпсэтиилэрэ, мунньахтара, кылаас чаастара – төрөөбүт тылынан. Мин санаабар, оҕо төрөөбүт тылын умнара, сахалыы саҥарбата дьиэтиттэн тахсар, төрөппүттэриттэн. Төрөппүттэр оҕолорун бэйэлэрэ сахалыы саҥардыахтаахтар.
Татьяна БАЛАГАНЧИКОВА, Үөрэх чааһыгар дириэктэри солбуйааччы:
–Учуобунньук барыта – нууччалыы. Ол иһин саха тылыттан, литэрэтиирэттэн ураты биридимиэт барыта (кыраларга – ахсаан, тулалыыр эйгэ), улахаттарга – математика, устуоруйа, география, химия, физика, биология, о.д.а. нуучча тылынан үөрэтиллэллэр. Оҕо нууччалыы өйдөөбөтөҕүнэ, учуутал төрөөбүт тылынан хос быһааран биэрэр.
Дьэ, аахпыккыт курдук, федеральнай бырагыраама ирдэбилинэн, онто да суох аҕыйах саха кылааһын төрүт даҕаны нууччалыыга кубулутан кэбиспиттэр.
Атын оскуолалар федеральнай бырагырааманы тутуспаттар дуо?
Куорат атын оскуолаларын сахалыы кылаастара бары тоҕо эрэ нуучча тылынан үөрэммэттэр ээ. Биридимиэти барытын уу сахалыы үөрэтэллэр. Ол туһунан бу салалтаҕа эмиэ эттим. Ону кинилэр “федеральнай бырагыраамаларын” туһунан эппиттэрин курдук этэ олороллор.
Холобур, куорат 31 №-дээх оскуолата баһыйар аҥаара уруккуттан нуучча тыллаах. Биир-икки эрэ параллель кылаас саха тыллаах. Ол гынан баран Прометей оскуолатын курдук, ол сахалыы кылаастарын “федеральнай бырагырааманан” сылтаҕыран, нууччалыыга кубулуппаттар. Төттөрүтүн: “Сахалыы кылаас биридимиэтэ барыта булгуччу төрөөбүт тылынан ыытыллыахтаах!” – диэн кытаанах ирдэбиллээхтэр.
Марина СИВЦЕВА, 31 №-дээх оскуола алын сүһүөххэ эппиэттиир саабыһа:
–Федеральнай бырагыраама барыйааннарга арахсар. Биһиги оскуола бу бырагыраама 5 барыйаанын талан үөрэтэ сылдьабыт. Ол аата, төрөөбүт тылынан дириҥник үөрэтии. Ол иһин быйылгыттан саха кылаастарыгар оскуола бэйэтэ бас билэр чааһыттан икки чааһы саха тылыгар уонна литэрэтиирэҕэ биэрдибит. Ол аата, нэдиэлэҕэ 4 саха тыла, 2 ааҕыы буолар. Төрөөбүт тылы дириҥник үөрэтэр буоламмыт, өрөспүүбүлүкэ, куорат национальнай гимназияларын, оскуолаларын кытта тэбис-тэҥҥэ олимпиадаларга, күрэхтэргэ, ааҕыыларга барытыгар толору кыттабыт, өрүү миэстэлэһэбит. Саха кылаастарыгар биридимиэт барыта төрөөбүт тылынан үөрэтиллэр. Ол гынан баран, төрөппүттэр сайабылыанньаларынан, ахсаан учуобунньугар нууччалыыны талбыппыт. Билиҥҥи төрөппүттэр да, оҕолор да математика сахалыы тиэрминин өйдөөбөттөр. Ону кылааска учуутал бэйэтэ быһааран биэрэр.
Ольга СЕМЕНОВА, 31 №-дээх оскуола алын сүһүөх кылаастарын учуутала:
–Оскуолабытыгар урут-уруккуттан сахалыы кылаастар бааллар. Арыт биирдии, арыт иккилии параллель буолааччы. Мин алын сүһүөххэ саха кылааһын учууталабын, 2-с кылаастары үөрэтэ сылдьабын. Уруккуттан биридимиэттэрбитин барытын сахалыы үөрэтэр этибит, билигин даҕаны оннук. Учуобунньук нуучча тылынан сурулла сылдьар, ол гынан баран ону сахалыы тылбаастаан үөрэтэбит. Холобур, ахсааҥҥа суоппутун, садаачабытын барытын сахалыы быһааран биэрэбит. Саха тылынан ыытыллар олимпиадаларга, күрэхтэргэ барытыгар кыттабыт. Кэнникинэн төрөппүттэр оҕолорун сахалыы кылаастарга биэрэр буоллулар. Биһиэхэ былырыыҥҥыттан икки кылаас арыллыбыта. Аны туран, оскуола бэйэтэ бас билэр чааһын быйылгыттан саха тылын уонна ааҕыы биридимиэтигэр эбэн биэрдэ. Инньэ гынан саха тылыгар икки чаас эбилиннэ. Ол оннугар физкультураны көҕүрэттилэр.
Сааскылаана КЕРЕМЯСОВА, 17 №-дээх оскуола алын сүһүөҕүн оскуолата:
–Биһиги оскуолабытыгар параллель аайы иккилии саха кылааһа баар. Ол кылаастар бука бары туох баар биридимиэппитин барытын саха тылынан үөрэтэбит. Учуобунньуктарбыт эмиэ саха тыллаахтар. Министиэристибэ да, оскуола да ирдэбилэ оннук. Тэрээһиммит, бырааһынньыкпыт, мунньахпыт – барыта саха тылынан барар.
Надежда МИХАЙЛОВА, Дьокуускай куорат 38 №-дээх оскуолатын алын сүһүөх кылаастарын учуутала:
–Оскуолабытыгар пуорт түөлбэтин оҕолоро үөрэнэллэр. 500 кэриҥэ оҕо. 22 кылаастаахпыт, сахалыы үөрэтэбит. Оскуола сахалыы тыыннаах, оҕо барыта кэриэтэ сахалыы саҥарар. Биирдиилээн оҕо нууччалыы саҥарар да, сыыйа-баайа үөрэниэхтэрэ. Биридимиэппитин барытын саха тылынан үөрэтэбит. Ахсаан тиэрминнэрин эрэ нууччалыы туттабыт. Учуобунньук барыта – нуучча тылынан, ону бэйэбит тылбаастаан оҕолорго быһаарабыт. Өрөспүүбүлүкэ, куорат бары олимпиадаларыгар, күрэхтэригэр, ааҕыыларга өрүү инники күөҥҥэ сылдьабыт диэн, киэн тутта кэпсиибит.
***
Саха политехническай лиссиэйгэ, национальнай гимназияларга, “Айыы кыһатыгар”, математиканы, физиканы дириҥэтэн үөрэтэр Өрөспүүбүлүкэ лиссиэйэ саха тылын өрө туталларын, сахалыы тыыннаахтарын кэпсии да барбаппыт. Кинилэр атын оскуолаларга холобур эрэ буолаллар. Сахалыы кылаастардаах куорат оскуолалара үксэ биридимиэти барытын сахалыы үөрэтэ олороллор. Ону сор-муҥ курдук ылымматтар эбит. Төттөрүтүн, “Арассыыйа, өрөспүүбүлүкэ, куорат олимпиадаларыгар, күрэхтэригэр толору кыттабыт, миэстэлэһэбит, оҕолорбут сахалыы саҥараллар” диэн киэн тутта кэпсииллэр. Хайҕаллаах дьыала. Инникини өтө көрөр, саха ыччатын, норуотун туһугар дьиҥ сүрэхтэринэн ыалдьар буолан, кинилэр маннык дьаһанан эрдэхтэрэ.
Арассыыйа үөрэҕин сокуона төрөөбүт тылынан үөрэтиини бобор дуо?
Аахпыккыт курдук, Дьокуускай куорат сахалыы кылаастардаах оскуолалара федеральнай бырагыраама 5-с барыйаанын тутуһан үлэлииллэр эбит. Маныаха оскуола салалтата ханнык барыйаанынан үөрэтэрин бэйэтэ билэр. Министиэристибэ кинилэртэн “саха тылыттан уратыны барытын нуучча тылынан үөрэтиҥ!” диэн ирдээбэт (!). Оччотугар Прометей түөлбэ оскуолата (39№-дээх) Арассыыйа үөрэҕин сокуонун нөҥүө түспүт буолан тахсар.
Бүтүн 16 кылааһы хараҕы баайан, сымыйанан “сахалыы кылаастар” диэн ааттаан арыйан баран, кэмпитиэнсийэ суоҕуттан дуу, саха тылын сөбүлээбэтиттэн дуу, саха тылыттан уонна саха литэрэтиирэтиттэн ураты биридимиэттэри барытын нуучча тылынан үөрэтэллэр. Оттон төрөппүт оҕотун “сахалыы кылааска үөрэннин” диэн сайабылыанньа суруйан биэрдэҕэ эбээт. Оччотугар оскуола төрөппүт баҕатын, сайабылыанньатын ситэри толорбот буолан тахсар. Маны хайдах өйдүөххэ сөбүй?! Оскуола балаһыанньатыгар: “Биридимиэти барытын нууччалыы тылынан үөрэтиэхтээхпит” диэн сурулла сылдьар. Оскуола маннык барыйааны балаһыанньаҕа киллэрэрэ сыыһа буолбатах дуо? Саха тылын оннук утарар, сөбүлээбэт буоллаҕына, тоҕо оҕолорун сахалыы үөрэттэриэн баҕалаах төрөппүттэртэн сайабылыанньа ылан 16 кылааһы арыйда? Маны хайдах өйдүөххэ сөбүй?! Дириэктэр Мария Леонидовна ”Үөрэх министиэристибэтиттэн ыйыталас” диир. Министиэристибэҕэ ону ирдии, бутуйа олороллоругар дылы.
СӨ Наукатын акадьыамыйатыгар тахсан, тустаах учуонайтан ыйыталастым.
Светлана СЕМЕНОВА, СӨ Наукатын акадьыамыйата, Төрөөбүт тылы чинчийэр киин сүрүн научнай үлэһитэ:
“Нууччалыы ыарыҕатабыт, ситэ өйдөөбөппүт”, – дэһэллэр оҕолор
Прометей оскуолатын бүтүннүү кэрийэн көрдүм. Салалтаттан ураты сахалыы кылаастар учууталларын, үөрэнээччилэрин көрсөн кэпсэттим. Биллэн турар, тутуутунан аныгы ирдэбилгэ толору эппиэттиир оскуола иһэ даҕаны оҕо үөрэниэн эрэ курдук, киэҥ-куоҥ, ыраас, сырдык, тупсаҕай. Ол гынан баран, ис-иһигэр киирдэххэ, сахалыы кылаастар үөрэхтэригэр “доҕолоҥноон” эрэллэр эбит. Дьиҥэ, сабыс-саҥа талыллан үлэлээн эрэр кэлэктиип. Манна даҕатан эттэххэ, кэлэктиип сүүс бырыһыан саха, саха тыллаах, оҕо 90 бырыһыана – саха. Нууччалыы кылаастарга бэрт аҕыйах нуучча оҕото көстөр. Көрүдүөргэ сахалыы кылаастан 7-с кылаас уолаттарын көрсөн, үөрэхтэрин ыйыталастым. Уолаттар: “Биһиги саха тылыттан уонна литэрэтиирэттэн ураты биридимиэттэрбит барыта нуучча тылынан бараллар. Математиканы нууччалыы үөрэтэбит, киһи сороҕор өйдөөбөт, онон ыарырҕатабыт”, – дэстилэр. Чахчы даҕаны, саха оҕото сахалыы толкуйдуур буоллаҕа. Математикаларыгар нууччалыы быһааралларын ыарырҕата сырыттахтара ити дии. Сахалыы кылаастары нууччалыы үөрэтии мөлтөх көрдөрүүнү, хаачыстыбаны биэрэрэ – дакаастабылы эрэйбэт!
Дьиҥэ, сахалыы тыыҥҥа баҕараллар эбит ээ... эбэтэр түмүк оннугар
Варвара ХАТЫЛЫКОВА диэн иитэр үлэҕэ дириэктэри солбуйааччы кэпсииринэн, оскуола инникитин сахалыы тыыны тутуһарга бэлэм үһү. Сахалыы, нууччалыы тылынан оскуола гимнин суруйтарбыттар. Онтуларын оҕолор хас тэрээһин аайы ыллыахтаахтар. Аны туран, иккис этээскэ саха киэн туттар норуодунай учууталларын быыстапкатын аныгы истиилинэн тэрийбиттэр. Оҕолор да, учууталлар, төрөппүттэр даҕаны саха улуу учууталларын көрөллөрүгэр-билэллэригэр анаан. Сахалыы кылаастар бука бары сахалыы таҥас тиктэрэ сылдьаллар, сакаастаабыттар. “Инникитин сахалыы тэрээһинннэри, Хомус, Олоҥхо нэдиэлэлэрин, Ийэ тыл күннэрин ыытар буолуохпут” дииллэр. Ыһыах ыытар сири көрдүү сылдьаллар эбит.
Эбии үөрэхтээһиҥҥэ киирдэххэ, “сахалыы хоһооннору ааҕар уолаттар ансаамбылларын, төрүт дорҕооҥҥо уһуйар куруһуогу тэрийиэхпит, сахалыы фольклорга, олоҥхоҕо, чабырҕахха, хабылыкка, хаамыскаҕа үөрэтэр куруһуоктар баар буолуохтара” диэн кэпсиир. Быһата, былааннара киэҥ уонна эрэннэриилээх. “Сахалыы тыын баар буолуох курдук” диэн эрэниэххэ сөп эрээри... Быһата, үөрэх чааһыгар, дьэ, атыннык ылыстахтарына сатаныыһы. Санаан көрүҥ, 1600 оҕоттон 16 кылаас оҕото (кылаас аайы 30-тан тахса оҕо буоллаҕына, быһа холоон 500 оҕо) сымыйанан “сахалыы” диэн ааттанар кылааска киирэн баран, эмиэ нуучча тылынан үөрэнэр. Мантан сылтаан (учууталлара нууччалыы үөрэтэллэриттэн, быһааралларыттан) бу оҕолор үөрэхтэрин ситэри өйдөөмүнэ хаачыстыбалара түһүөн сөп эбит. Хайа уонна Төрүт сокуонунан мэктиэлэнэр төрөөбүт тылынан үөрэниэхтээх бырааптара күөмчүлэммит. Ол эбэтэр, төрөппүттэр “оҕобутун сахалыы кылааска биэрдибит” диэн албыҥҥа киирэн биэрбиттэр. Ол барыта оскуола салалтатын “көмөтүнэн” оҥоһуллубут.
“Прометей” түөлбэ төрөппүттэрэ, ону билэҕит дуо? Туруорсуҥ!
