Арыгы иһэн баран уруулга олорор киһи бэйэтигэр, уопсайынан, суолга сылдьар дьоҥҥо улахан кутталы үөскэтэр. Хомойуох иһин, төһө да “арыгы иһэн баран уруулга олорумаҥ” диэн сэрэттэллэр, ону ылынар, өйдүүр киһи ахсааннаах. Ол түмүгэр туох да буруйа суох дьон күн сириттэн букатыннаахтык күрэнэллэр... Кэнникинэн Саха сиригэр итирик суоппар дьалаҕайыттан балачча киһи өллө.Кистэл буолбатах, итирэн баран уруулга олорон, киһини суорума суоллаабыт буруйдаахтары суут олус сымнаҕастык бириигэбэрдиирэ баар суол.
“Суобас диэн суох киһитэ...”
2016 сыллаахха Хаҥалас (Кангалассы) оскуолатын урукку дириэктэрэ, куорат Уопсастыбаннай палаататын чилиэнэ Алексей Юрченко “Мерседес” массыынатынан итирик сылдьан, икки эдэркээн киһи тыыныгар турбутун туһунан урут суруйан турабыт. 2017 сыллаахха Дьокуускай куораттааҕы суута Алексей Юрченконы 5 сыл 6 ый поселение-холуонньаҕа бириигэбэрдээбитэ. Ону кытары сөпсөспөккө, сууттанааччы өрүт тохсунньуга Саха сирин Үрдүкү суутугар ааһыммыта. Апелляция суута Юрченко көмүскэһээччитин этиитин ылынан, болдьоҕун 3 сыл 11 ыйга диэри аччатан биэрбитэ. Быйыл кулун тутарга Дьокуускай куораттааҕы суута Юрченко болдьоҕун иннинэ усулуобунайдык таһааралларыгар түһэрбит хадатаайыстыбатын көрбүтэ. Онуоха СӨ Үрдүкү суута бэс ыйыгар суут бастакы инстанцията босхолообут бириигэбэрин көтүрбүтэ уонна оннунан хаалларбыта. Ону кытары сөпсөспөккө, сууттанааччы ааһынарга сайабылыанньа биэрбит. Ол дьыаланы алтынньы 26 күнүгэр көрүөхтэрэ. Ол эбэтэр, итирик сылдьан икки киһи тыыныгар турбут киһи болдьоҕун иннинэ босхолоноору талаһар.
Санатар буоллахха, бу суол быһылааныгар баара-суоҕа 24 саастаах Василий Федоров уонна киниэхэ олорсон испит 22 саастаах Кристина Ефимова суорума суолламмыттара. Биллэн турар, сүтүктээхтэр Алексей Юрченко болдьоҕун иннинэ холуонньаттан тахса сатыырын ылымматтар, тоҕо оннук талаһарын сатаан өйдөөбөттөр. Кинилэр буруйдаах Алексей Юрченко оннооҕор киһилии бырастыы гыныҥ диэн көрдөспөтөҕүттэн абараллар.
Василий элиэктрик идэтин баһылаары үөрэнэ сылдьыбыта, дьиэ кэргэнин иитээри киэһэтин Индрайверынан таксыылыыра. Василий Федоровтар дьиэ кэргэҥҥэ соҕотох уол этэ. Бииргэ төрөөбүт эдьиийэ Юрченко суут кэмигэр итирик олорбутун кэмсинэрин, оҥорбут буруйун билинэрин туһунан эппитэ ис сүрэҕиттэн тахсыбатаҕын, ону ылымматын этэр. “Бу икки киһи тыыныгар турбут Юрченко онто да суох кылгас болдьоххо бириигэбэрдэммитэ, саатар, онтун боруостуон баҕарбат, суобас диэн төрүкү суох киһитэ эбит”, -- диир.
Ити быһылааҥҥа таксыыга олорсон испит Кристина кыыһа тулаайах хаалбыта. Оҕо билигин 3 саастаах. Сүтүктээхтэр этэллэринэн, буруйдаах Юрченко биирдэ да бырастыы гыныҥ диэн көрдөспөтөҕүн, тулаайах кыысчаан туох-ханнык дьылҕаламмытын интэриэһиргээбэтэҕин ыйаллар.
Юрченко албакаата Дмитрий Логинов “көмүскээччим сокуоннай быраабын туруорсан усулуобунайдык босхолоно сатыыр” диир. “Биллэн турар, ээтикэ, сиэр-майгы нуормата диэн баар. Ол гынан баран, биир өттүттэн ыллахха, көмүскээччим холуонньаттан тахсан, көҥүлгэ сылдьан, үлэлээн-хамсаан моральнай хоромньутун төлүөх этэ буоллаҕа”, — диэн быһаарар.
“Аанньал курдук”
Соторутааҕыта эрэдээксийэҕэ быйыл бэс ыйын 8 күнүгэр тапталлаах кэргэнин, икки оҕотун амарах аҕатын суол быһылааныгар сүтэрбит Наталья Михайлова-Негреску кэлэ сырытта. Ол быһылаан туһунан урут эмиэ суруйан турабыт. Санатар буоллахха, бэс ыйын 8 күнүгэр, Дьокуускай куорат килбэйэр киинигэр, Киров-Горькай уулуссаларын быһа охсуһуутугар, киэһэ 20 ч. саҕана киһи өлүүлээх улахан суол быһылаана тахсыбыта. Бу күннэргэ ити дьыала силиэстийэлэнэн бүтэн, суукка көрүллүөхтээх. Наталия туох да буруйа суох кэргэнин түҥнэри көтүтэн өлөрбүт итирик суоппар сиэрдээх накаастабылы ылыа суоҕа диэн долгуйар.
“Кэм-кэрдии төһө да бэйэтин хаамыытынан соһуллан истэр, бу сайын кэргэммин букатыннаахтык, олус кыһыылаахтык сүтэриэхпиттэн ыла, миэхэ бириэмэ тохтоон хаалбыт курдук. Кэргэним Анатолий туохха да тэҥнэммэт олус күндү, үтүө киһи этэ. Сиргэ түспүт аанньал курдуга. Сэгэрим кимиэхэ да, хаһан даҕаны куһаҕаны оҥорботох киһи. Кини куруук дьоҥҥо үчүгэйи эрэ ис сүрэҕиттэн баҕарара. Билбэт да дьонугар күүс-көмө буолара, оннооҕор туора дьон көрдөстөхтөрүнэ, хаһан да аккаастааччыта суоҕа. Сүрдээх хаһаайыстыбаннай этэ: аһы-үөлү, таҥаһы-сабы барытын көрөн, эрдэттэн ылан кэбиспитэ эрэ баар буолара. Оннооҕор таксыыга айанын иһин ордук-хос харчы биэрэрэ уонна “кинини эмиэ дьоно кэтэһэн олороохтуллара буолуо” диэн кэбиһэрэ. Күн сиригэр туохтааҕар даҕаны ордук оҕолорун таптыыра. Улахан уолун путбуоллуу барарыгар куруук илдьэ сылдьара, тиэннистииргэ үөрэтэн испитэ. Билигин уолбут Аурел “аҕам баара буоллар, путбуоллуу барыа этибит” эбэтэр ыарахан таһаҕастаах буоллахпытына, “аҕабыт баара буоллар, хайаан да көмөлөһүө этэ” диэхтиир. Куруук “паапабын кытта онно сылдьыбыппыт, манна сылдьыбыппыт, наһаа да үчүгэй буолара” диэн санаан кэлэр. Аҕатын кытары “ким түргэнник таҥнар эбэтэр сыгыньахтанар эбитий?” диэн куоталаһаллара. Аҕабыт, төһө да 8-с этээскэ олордорбут, хаһан да лиибинэн сылдьыбата, наар сатыы тахсара. Хата, киһиҥ ким-хайа иннинэ тахса охсон, биһигини лиипкэ кэтэһэн турар буолара. Билигин уолбут Аурел аҕатын курдук эмиэ сатыы сылдьар уонна “паапам мин аттыбар хаамсар ээ” диир. Аҕатын көмөрбүтүгэр сирэйин көрбөтөх буолан, сир анныгар кистээбиппитин билигин да итэҕэйбэт, “хоруопка, баҕар, атын киһи сыппыта буолуо, паапа биһиэхэ розыгрыш оҥорбут” диир. Биир үтүө күн “маа, прихожкаҕа паапаны көрдүм ээ, кини тыыннаах” диэн соһуппуттаах. Кыра уолбут Слава аҕатын түннүгүнэн одуулаан, куруук кэтэһэр, аҕатын массыынатын курдук мааркалаах массыына кэллэ да “ураа, паапам кэллэ” диэн үөрэн, ыстаҥалыы түһэр уонна миигин аан диэки сиэтэн илдьэр. Кини, төһө да кырачаан буоллар, барытын өйдүүр, сэрэйэр ээ... Уолаттарым аҕаларын хаартыскаларын санаатахтарын ахсын ылан сыллыы сылдьаллар. Аурел миигиттэн наар “ийээ, эн туох баҕа санаалааххыный?” диэн ыйытар. Биллэн турар, биһиги баҕа санаабыт биир: аттыбытыгар аҕабыт баар буолара буоллар диэн, саатар, кыл түгэҥҥэ күүскэ-күүскэ кууһан ылбыт киһи баар ини... Саатар, 5 мүнүүтэ, саатар, биир сөкүүндэ уруккуга төннөн ылбыт киһи баар ини...”
“Биһиги тапталбыт хаһан да уостуо суоҕа...”
Эдэр ыал инники былаана улахан, киэҥ этэ. Анатолий баантан кирэдьиит ылан Хатаска учаастак атыыласпыт. Учаастагын күрүөлээри матырыйаалын эҥин атыыласпыт, үс күннээх өрөбүллэргэ тахсан, күрүөлүөх буолан болдьоспуттар. Бааҥҥа дьиэ тутуутугар иккис кирэдьиити биэрэргэ быһаарбыттар, ону ыла охсон, чааһынай дьиэ туттуох буолбуттар... Номнуо учаастактарыгар ыаллыы олорор дьоннорун кытары билсибиттэр. Бэс ыйын 4 күнүгэр ыал аҕата МФЦга тиийэн дьиэ туттарга көҥүлү ыларга докумуонун туттарбыт. Кэргэниниин ыра санаа гыммыт дьиэлэрин былаанын бэйэлэрэ оҥорбуттар... Быйыл хайаан да малааһынныырга быһаарыммыттар. Бэс ыйын 9 күнүгэр күрүөлэрин остуолбаларын хатырыктыы, субуотунньуктуу барыахтаахтара... Ол эрээри ити ыра санаа туолар кыаҕа суох. Бэс ыйын 8 күнүгэр буолбут суол быһылаана эдэр ыал олоҕун туора сотон кэбиспитэ... Хайа эрэ итирик суоппар дьалаҕайыттан тапталлаах кэргэн, аҕа, быраат, уол олоҕо быһыннаҕа. Дьылҕа Хаан тыйыс даҕаны...
“Биһиги харахпытынан хайҕаһан, сүрэхпитинэн сөбүлэһэн, истиҥ тапталынан ыал буолбуппут. Сир үрдүгэр биһигиннээҕэр дьоллоох дьон суох курдуга... Биһиги хайаан даҕаны ыраламмыт дьиэбитин туттуохпут, саамай көстөр сиргэ эркини биир гына бары турар хаартыскабытын туруоран үйэтитиэхпит. Эн малгын, таҥаскын бырахпакка саҥа дьиэбитигэр илдьэ барыахпыт. Ол дойдуга атын олох баарын-суоҕун билбэппин, ол эрээри эн биһигини куруук араҥаччылыы, арчылыы, үөһэттэн көрө сылдьаргын билэбин, курдаттыы сэрэйэбин... Кыра уолбут Слава түүн утуйа сытан, ытаан уһугуннаҕына, Эн кэлбиккин биллэҕин дии саныыбын. Эн ханна бааргыный? Эн биһиэхэ тугу эрэ этэ сатыыргын кыайан өйдөөбөппүттэн олус да абарабын... Эн биһигини илэ көрөҕүн, ол гынан баран хайдах да кууһар, сыллыыр кыаҕа суоххуттан кыһыйаргын санаатахпына, ытаан ылабын... Хара санаалаах, наар арыгы, күүлэй эрэ ыралаах киһи Эн биһикки тапталбытын ким биэрбит быраабынан быһа сотон кэбистэ? Итинник дьону сир ийэ хайдах уйан сылдьарын сатаан санаабаппын... Олус да абалаах, кыһыылаах... Олох диэн уустук даҕаны ... Аҕыйах ый хаайыыга сытан “кэһэйбит, иэдэйбит, тахсарым аны кыра хаалла” диэн саныыр киһиттэн тугу булан ылыах баҕайыбыный? Бастакы суукка туох эрэ иэдээни оҥордум диэн санаабат, кимнэҕэр холкутук туттан турар киһи сирэйин утары көрөр олус да ыарахан этэ... Буолуохтаах буолбутун курдук, буруйданааччы ийэтэ судьуйа ыйытыытыгар күлэн ылбытын санаатахпына, хайдах да буолуохпун билбэппин. Итинник иитиилээх дьон хаһан да көммөттөр, бэйэлэрин инникилэрин эрэ саныыллар. Сэгэриэм, эн оннугар ким баҕарар түбэһиэн сөп этэ ээ, ону итинник дьон өйдөөбөттөр... Суоппардыыр бырааба быһыллыбыт, эбиитин итирик харах быччайарынан көтүтэн, эн сырдык тыыҥҥын быспыта соруйан өлөрүү буолбакка тугуй? Эспэртиисэ “следов торможения нет” диэн быһаарбыт ээ. Ол аата бу киһи, саатар, быһылааны таһаарбат буола сатаабатах, собус-соруйан массыынаҕа кэлэн кэтиллибит! Сокуоммут олус да сымнаҕас эбит, кэргэммин суох гынан баран, бу киһи баара-суоҕа 9 эрэ сылга барыан сөп... Ону даҕаны...”
Аһыы утах үтүөҕэ тиэрдибэт...
Суут матырыйаалыгар көстөрүнэн, суол быһылаанын таһаарбыт буруйдааҕынан 1996 сыллаах төрүөх, ХИФУ иккис кууруһун устудьуона Айаал В. буолар. Кинини суут атырдьах ыйын 7 күнүгэр диэри СИЗОҕа хаайда. Бу быһаарыыны кытары уорбаланааччы сөбүлэспэтэх уонна дьиэ хаайыытыгар олордоллоругар эппит. Биллэн турар, СИЗОтааҕар дьиэҕэ сытар ордук бөҕө буоллаҕа...
Бастакы суут кэмигэр уорбаланааччы арыгы иһэн баран уруулга олорбутун билиммит. Кини: “Мин кыыспын кытары этиһэн баран, кыһыыбыттан арыгы испитим. Онно топпокко, өссө эбинээри, маҕаһыыҥҥа арыгы ыла бараары уруулга олорбутум”, -- диэн суут кэмигэр эппит.
Арыгы иһэн баран уруулга олоруу өлөрүөхсүккэ тэҥин бары билэбит. Холуобунай дьыала матырыйаалыгар сурулларынан, буруйданааччы Айаал В., урут арыгы иһэн баран, уруулга олорон административнай миэрэҕэ тардылла сылдьыбыттардаах эбит. 2016 сыллаахха атырдьах ыйыгар итирэн баран, уруулга олорбутун иһин суоппардыыр быраабын быспыттар уонна 30 тыһ. солк. ыстарааптаабыттар. Аны быйыл муус устарга эмиэ арыгы иһэн баран, уруулга олорон тутуллубут, онуоха ыам ыйыгар холуобунай дьыала көбүтүллүбүт. Ону ол диэбэккэ, бэс ыйын 8 күнүгэр эмиэ итирэн баран уруулга олорбут... Маны силиэстийэ, суут хайаан да болҕомтоҕо ылыах тустаах, буруйдаах сокуон иннигэр толору эппиэттиэхтээх.
Дмитрий ИВАНОВ.
