Эрэдээксийэбит бүгүҥҥү ыалдьыта – СӨ үтүөлээх артыыһа, РФ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, А.Е. Кулаковскай аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата, Дьокуускай куорат бочуоттаах олохтооҕо А.С. Федоров. Сир түннүгэ ытык киһибитин кытары наллаан, аа-дьуо олорон саха омук урукку, билиҥҥи олоҕун-дьаһаҕын, үгэстэрин, сиэрин-туомун, итэҕэлин, айылҕаттан айдарыылаах ытык дьоммут тустарынан бэрт дириҥ хорутуулаахтык кэпсэттибит. Кэпсиирин быһа түспэккэ, өйбөр-санаабар, эппэр-хааммар иҥэринэн, бэрт болҕомтолоохтук иһиттим. Алгысчыт, бөлүһүөк Афанасий Семёнович олоххо көрүүтүн, анаарыытын ааҕааччыларбар сыа-сым курдук тутан тиэртэҕим буоллун...
Киһи киһитэ буолуҥ!
Киһи диэн тыл суолтатын дириҥник, чуолкайдык, ыраастык өрө тутуохтаахпыт. Аан дойду айыллыаҕыттан Үөһээ Үрдүк Айыыларбыт киһини киһи буоллун, Орто туруу дойдуга олох олорон, дьоҥҥо-сэргэҕэ, айылҕаҕа үчүгэй сыһыаннаах дьон буолан иитиллэн-үөскээн тахсалларыгар олук уурбуттара. Ону биһиги “киһи” диэн тылы сатаан өйдөөбөппүт быһыылаах. Былыргы кырдьаҕастар “оо, ол – киһи киһитэ, кини эппит буоллаҕына, сүрдээх үчүгэй этиини оҥорбут буолуохтаах” эбэтэр “оо, ол баҕайы киһи буолуо дуо? Куһаҕан адьынаттаах абааһы хоммут киһитэ” диэн, киһини икки суолга араарар этилэр – “үчүгэй уонна абааһы сыстыбыт киһитэ” – диэн. Былыр сахалар итинник өйдөбүл туохтан тахсыбытын билэннэр, бу Орто туруу дойдуга аҥаардас абааһы эрэ баар буолбатах, киһи эмиэ баар, маны тэҥэ Аллараа дойдуга абааһы баар, абааһыларбыт үс сиргэ, Үөһээ дойдуга эмиэ бааллар. Инньэ гынан үс сиргэ абааһы баар буолан, киһини хайа баҕарар куһаҕан өттүгэр тардар ньымалаах харамайдар. Оттон ыт, сылгы, ынах сүөһү, хамныыр харамай барыта бэйэтэ туспа абааһылардаах буолар.
Киһи абааһыта дьоҥҥо-сэргэҕэ сүрдээх сыстымтыа. Дьон онтон тэптэрэн улаханнык оҕустараллар. “Абааһы иҥмит киһитэ” диэн дьону мэнээк ааттаабаттар. Холобура, билиҥҥи кэмҥэ дьон арыгыны иһэн баран охсуһаллар, өлөрсөллөр. Киһини киһи өлөрбүт буоллаҕына “абааһы иҥмит киһитэ” диэн ааттыыллар. Инньэ гынан сахаларга былыргы сиэр-туом, билиҥҥинэн эттэххэ, сиэр – майгы, өй-санаа култуурата диэн өйдөбүллээх, оттон туом – ону ситэрэн-хоторон биэрии. Биһиги, сахалар, айылҕа оҕолоробут дэнэбит. Итэҕэйэр-итэҕэйбэт барыта айылҕа оҕолоро. Киһи быһыытыттан тахсыбыт дьон, холобур, оптуобуска да баппат киэптээх, майгылаах дьон буола үүнэн, үөскээн тахсаллар. “Мин сахабын, ону эһиги хайаары гынаҕытый?” – диэн. Оннук буолбатах. Култуурунай киһи бэйэ бодотун тардынан, өйүн-санаатын, этин-хаанын айылҕаҕа чугас тутар буоллаҕына, ол киһи култууралаах, сиэрдээх-туомнаах буолар. “Сигилитэ үчүгэй. Майгыта киһи киэнэ. Оттон сороҕор “оо дьэ, икки муостаах киирбит ээ” диэн, куһаҕан киһитин ыарыыта киирбит дииллэр.
Киһини көрсүү култуурата
Киһини убаастыыр буоллаххына, хайдах көрсүөхтээххиний? Киниэхэ ытыктабылгын биллэрэн, тоҥхоҥноон көрсөҕүн. Былыр сахалар хара быардарыгар уҥа илиилэрин уурунан баран, төҥкөс гыналлара эбитэ үһү. Былыр да, бу билиҥҥи курдук дьаҥнар үөскүүллэр эбит – уоспалар, араас куһаҕан ыарыылар. Онон дьоҥҥо чугаһаабакка, ыраахтан чэс биэрэллэр эбит. Ол аата хаҥас илиилэрин аллара, уҥа илиилэрин үөһэ тутан баран, уҥа илиитин көхсүнэн чэс биэрэллэр. Бу манна култуурабыт, сыһыаммыт тахсан кэлэр.
Аны туран, саҥарар саҥаҕа эмиэ баар. Ол эбэтэр күргүйдээн, ньымааттаһан эбэтэр олох убаастаан, ытыктаан саҥарыыны саха киһитэ олох өйдүүр. Ол курдук, бу киһи кинини кытта хайдах таһымнаах кэпсэппитин ырытар – сэнээн, убаастаан эбэтэр олох аахайбакка кэпсэтэрин. Дьэ, былыр ыалдьыт кэлэр. Дьиэҕэ киирээт, ыалдьыт тас таҥаһын устар, этэрбэһин тэбэнэр, оһоххо кэлэн, илиитин сарас гына уунан туран ыйытар: “Ыаллар, кэпсээҥҥит?” Ону кэтэҕириин ороҥҥо сытар оҕонньор биир тылынан “Суо-ох. Эн кэпсээниҥ”, – диэн аа-дьуо, бытаан куолаһынан хардары ыйытар. Онуоха тастан киирбит киһи: “Ээ, миэхэ туох кэлиэй, туох да суох”, – диир. Инньэ гынан, туох да кэпсээнэ суох оҕонньоттор бастаан көрсүбүт курдук буолаллар да, дьэ, кэпсэтэн, айахтара өһүллэн, аны түүнү супту сэлэһэ хоноллор. Ол курдук, саха ыксаабат киэҥ көҕүстээх, барытын көрөр-истэр, анаарар, бэйэтэ туһунан уйулҕаһыт буоллаҕа.
Дьиэлээх хаһаайка ыалдьытын кимин-тугун, “үчүгэй ыалдьыт быһыылаах” диэн сыаналаатаҕына, илиитин иһинэн чэйин кутан биэрэр. Оттон ыалдьыта улаатымсык курдук буоллаҕына, “мантан түргэнник бардын” диэн санааттан илиитин таһынан чэйин кутар. Ол аата абааһы ньыматынан туттуу диэн буолар. Онон илии иһинэн, илии таһынан аһатыы суолтата улахан. Үгэс быһыытынан, ийэ оҕотун эмиийдэтэр буоллаҕына, илии иһинэн харыстаан кууһан олорон эмиийдэтэр, хааһы сиэтэригэр илии иһинэн биэрэн аһатар. Оҕону илии таһынан аһатар буоллахха, доруобуйатыгар охсуута сүрдээх күүстээх буолар. Онон билиҥҥи ийэлэр онно болҕомтолорун ууруохтарын наада. Аҥаардас аһылыктан сиэр-туом саҕаланыыта итинник.
Аал уоттуун алтыһыы
Саха омук сиэрин-туомун аан бастаан аал уотуттан саҕалаабыт буолуохтаах диэн тус бэйэм толкуйдуубун. Уот көмөтүнэн иччилэргэ, айыыларга тиийэҕин. Холобура: “Аал уот нөҥүө алаһа дьиэм иччитигэр тиийэммин ааттаһан-көрдөһөн эрэбин. Сырдык ыра санаабытыгар, олохпут үтүө күнүгэр атын омук киһитэ кэлэн аймаары гыннаҕына, анараа өттүнэн айанната тур, туспа киһи кэлэн туора сотон бараары гыннаҕына, туспа тыанан дугуйдатан ыыта тур”, – диэн алҕаан, алаһа дьиэтиттэн көрдөһөр.
Былыргылар көмүлүөк оһоххо чугуун иһиккэ ас буһараллара. Хаһаайка күөс буһарарыгар оһоҕун кытта мэлдьи кэпсэтэ, саҥара-иҥэрэ сылдьар. Ас саамай сыалаах үрдүн холбуйан оһоҕун аһатар. Инньэ гынан Аал уот иччитин кытта дьиэлээх хаһаайка мэлдьи кэпсэтэр, аһатар-сиэтэр, онон олохторо чэпчэки буолар. Биһиги, билиҥҥи сахалар, оһохпутун олох аһаппаппыт, дэҥ кэриэтэ эрэ. Олохпут тубуста диибит даҕаны, бэйэбит эппит-сииммит онтон тупсан кэлэрин билбит суох.
Саха омук эстибэт дьылҕалаах
Хас биирдии дьиэ мала-сала иччилээх – уҥа орон, хаҥас орон, төгүрүк остуол, холумтан иччилээхтэр, оннооҕор өһүөҕэ, таҥас ыйыыр көхөҕө тиийэ барыта иччилээхтэр. Ол курдук, дьиэ хаһаайынын тойон көхөтүгэр атын туора киһи таҥаһын ыйаабат. Аны дьиэ, тэлгэһэ, хотон, күкүр, үгэх, дьиэ иһинээҕи иччилэр, маны сэргэ күөл, сир, булт иччитэ – туох да баһаам элбэх. Ону чинчийээччилэр Ричард Маак “Вилюйский округ”, Вацлав Серошевскай “Якуты” суруйууларыгар көрөҕүн. Бэйэбит дьоммутуттан саамай ытыктыыр киһим учуонай, фольклорист Иван Худяков буолар. Кини Үөһээ Дьааҥыга баран сүрдээх элбэх, интэриэһинэй суруйуулары, чинчийиилэри суруйан хаалларбыта.
Кинилэр Саха сирин култууратын, фольклорун, этнографиятын сиһилии суруйан хаалларбыттара билигин архыыпка хараллан сытар. Ону хостоон таһааран, билиҥҥи ыччакка хайдах үөрэтэри толкуйдууллара, тиэрдэллэрэ буоллар диэн баҕа санаалаахпын.
Элбэх сиэр-туом баар. 1730-с сылларга Камчаткатааҕы 2-с эспэдииссийэ чилиэннэрэ кэлэннэр, Саха сирин улаханнык чинчийэн барбыттар. Олортон Гимелин, Миллер Саха ыһыаҕын, сиэрин-туомун туһунан суруйуулара интэриэһинэйдэр. Онно ыйыппыттар: “Эһиэхэ тоҕо эдэр оҕолор кымыһынан айах тутан биэрэллэрий?” – диэн. Онуоха: “Эдэр киһи ыраас, ол эбэтэр дьахтар уонна эр киһи сыһыаннаһыытыгар киирбэтэх, өлбүт киһини көмпөтөх, бокуонньукка сылдьыбатах буолуохтаах”, – дииллэр эбит. Ол иһин былыр оҕолору итинник сиэргэ-туомҥа чугаһаппаттар этэ.
Бэйэм сиэри-туому 1989 сылтан үөрэтэн, дьарыктанан, барбытым. 1985 сыллаахтан архыыбы хасыһар буолбутум. Архыыпка сылдьаммын, чинчийээччилэр, учуонайдар үлэлэрин кичэйэн хаһыспытым, сиһилии аахпытым. Онон саамай сыаналыырым – этнографтар, фольклористар.
Кинилэр сүрдээх элбэх үлэни хаалларбыттара, билигин да үлэлии сылдьаллар. Биһиги, саха омук, эстэн-быстан биэрбэт дьылҕабытыгар, бу учуонайдар үлэлэрэ, хойутун хойут син биир тахсыаҕа, биллиэҕэ дии саныыбын.
Сис мэйии күүстээх туругун түмүгэ
Былыр оҕо турбат ыалыттан оҕону күрэтии, Айыыһыты атаарыы, оҕо иитиитин, төрөөһүнүн тустарынан сиэр-туом элбэх. Уолу, кыыһы арааран: уолу – булка, кыыһы иискэ, ас астыырга үөрэтэллэрэ. Кыыс оҕо төрөөтүн төрөппүттэрэ энньэтин – көмүһүн-симэҕин, таҥаһын-сабын бэлэмнээбитинэн бараллара. Ол курдук сааһын ситэн, эргэ тахсан, сүктэн барарыгар хас эмэ дьааһык, бэрэмэдэй муҥунан энньэтин илдьэ барар эбит. Онтон уол, булчут киһи буоларын быһыытынан, ох саатыттан батаһыгар, кылыһыгар тиийэ барытын оҥорторор сиэр-туом тутуһуллара.
Киһини хайдах киһи оҥороллоруй? Киһи өйө-санаата, толкуйа, этэ-хаана барыта биир тэҥник үлэлиир. Саха дьоно сис мэйиибитинэн үлэлиибит. Маны билиҥҥи эдэр ыччат ситэ өйдүү илик. Сис мэйииҥ күүстээх турукка киирдэҕинэ, тугу баҕарар айыаххын, уһаныаххын сөп. Хараххар көрбүтүҥ барыта сис мэйиигинэн барар. Билигин биирдиилээн ыччат аатыран, өрөгөйдөөн тахсаллар. Соторутааҕыта эһиги хаһыаккытыгар Нам улууһун Бөтүҥ нэһилиэгиттэн төрүттээх Хаарчаана Иванова Ньургун Боотур абааһы уолун кытта охсуһа турар туордун оҥорбутун көрөммүн, сүрдээҕин үөрдүм. Дьэ, сүрдээх талаан. Киһи сиир аһыгар, туордугар хайдах маннык оҥоһуктары кыбытан оҥорон, айан таһаарыахха сөп эбитэ буолла диэн сөхтүм-махтайдым. Кини бу үлэтин “табылыннар ханнык” диэн алҕана-алҕана, ис дууһатын, өйүн-санаатын бары турукка киллэрэн туран оҥорбута биллэр.
Айылҕа биэрбит дьүһүнүн уларытымаҥ!
Дьокуускайдааҕы култуура уонна ускуустуба колледжын устудьуоннарын 20-чэ сыл төрүт култуура уруогар – сиэргэ-туомҥа үөрэппитим. Онно үөрэтэр оҕолорбун: “Киһи киһитэ буолуҥ. Киһи киһитэ буоллугут, ол аата олоххут бары өттүнэн тупсуохтаах. Онон киһи киһитэ буоларга үөрэниҥ”, – диэн өйгө-санааҕа мэлдьи үөрэтэрим.
“Айылҕа биэрбит дьүһүнүн наһаа уларытымаҥ, уоскутун, хараххытын аһара кырааскаланымаҥ. Эккитин-сииҥҥитин киһи тириитин дьөлүтэ кэйэн оҥоһуллар ойуунан (татуировка) алдьатымаҥ, бу туох да үчүгэйи аҕалбат. Бу – абааһы үөрэр ойуулара. Урут-уруккуттан наар хаайыылаахтар эрэ уруһуйданар буолар этилэр. Оттон билигин киһи үксэ этин-сиинин бары миэстэтин ойууланар буолла. Бу – куһаҕан быһыы. Ханнык да сиэргэ-туомҥа баппат абааһы дьайыыта буолар дии саныыбын. Сорох-сорохтор бу ойууларбыт харысхал буолаллар дииллэр даҕаны, мин онно сөбүлэспэппин. Харысхалы этиҥ түспүт маһыттан эбэтэр үрүҥ көмүстэн оҥостуохха сөп.
Саха киһитэ дьиэтин-уотун хайаан да араҥаччылыахтаах. Биһигини араҥаччылыыр туох баарый? Айылҕа. Айылҕаҕа эн төһө харыстабыллаахтык сыһыаннаһан, маһын-отун ыраастаан, салама ыйаан сылдьаҕын да, соччонон эйигин кинилэр эмиэ араҥаччылыыллар. Биһигини Аан Дьааһын эмиэ араҥаччылыыр. Кини этиҥинэн, чаҕылҕанынан дьүһүн кубулунан абааһылары кыйдаталыыр. Этиҥ абааһы сыстыбыт киһитигэр, сүөһүтүгэр түһэн өлөртүүр түбэлтэтэ баар эбэтэр абааһылаах сиринэн баран, айаннаан иһэн толук буолуохтарын эмиэ сөп.
Ыһыах шоу буолбатах
Ыһыахтарга үлэлэспитим ыраатта. Уус Алдан Дүпсүнүттэн күнү көрсүүттэн саҕалаабытым. Кэлин бэлиэтии көрөрбүнэн, дьон үөрэ-көтө сылдьара үксээбит, “уруй-айхал” дииллэрэ улааппыт, айылҕаларыгар чугаһаабыттар.
Илин диэки хайыһан, илиилэрин өрө көтөҕөн туран уруйдууллара-айхаллыыллара киһиэхэ сүрэҕинэн киирэр. Ол аата дьоммут-сэргэбит итэҕэллэригэр чугастар. Бу – олус үчүгэй.
Күн, айылҕа баарын саҕаттан икки атахтаах эрэ бары күҥҥэ сүгүрүйэбит. Бу таҥаралар бары биир санааҕа киирэллэрэ буоллар, олохпутугар туох эмэ уларыйыы тахсыа этэ дии саныыбын. Оччоҕуна ити сир хамсааһыннара, буурҕалар, араас ыарыылар, катаклизмнар суох буолуо этилэр. Киһи өйүн-санаатын баайар куһаҕан санаалар, куһаҕан тыыннар суох буолуохтарын наада. Былыр иҥсэ-обот дьон аҕыйах этилэр. Билигин тоҕо эрэ элбээтилэр, бары харчы эрэ өттүгэр өйбүтүн-санаабытын сынньабыт. Онон оҕо уһуйааныттан саҕалаан дьон-сэргэ сахалыы сиэри-туому билиэхтэрин наада.
Былыр ыһыах кэмигэр алгыска анаан биэни ыыллара. Биэни ыан, үүтүн симиир иһиккэ кутан, ууран кэбиһэллэрэ. “Оҕо-уруу мээнэ тыыппатын” диэн, умуһах түгэҕэр, ким да мэнээк тиийбэт сиригэр харайаллара. Ол үүтү оймоон иһиллиэ суохтаах, сөмүйэ да суола суох буолуохтаах. Алгыс буолуон иннинэ таһааран көрдөрөллөр. Ханан да туох да суола суох кымыһы алгыска тутталлар. “Айахтаах амсайа илик уохтаах кымыһынан айах тутан эрэбит” диэн алгыстарын саҕалыыллара. Дьокуускай куорат Туймаада ыһыаҕын алгыс сиэригэр-туомугар кымыһы Бүлүү Бороҕонуттан анаан-минээн оҥорторон аҕалтарабыт. Бу кымыска сылгы илин атаҕын иҥиирин угуллар, ол иҥиир ууллан хаалар. Ол ууллан амтана аһыы да аһыы, онтон өҥө, мэктиэтигэр, көҕөрүмтүйэн көстөр буолар. Онон бороҕоннор сыл аайы Туймаада хочотун ыһыаҕар кымыс аҕалан сүрдээҕин абыраатылар. Кинилэргэ улаханнык махтанабыт.
Тэрилтэнэн ыһыах, ыһыах диэн ааттаммат. Көннөрү түмсүү, бэйэ-бэйэни кытта билсии эбэтэр биир эмит бэлиэ күнү-дьылы бэлиэтээһин буолар. Ыһыаҕы “шоу” диэн ааттаан ыыталлара, ыһыах суолтатын намтатан кэбиһэр. Ыһыах алгыһа хайдах да шоу диэн ааттаныан сатаммат. Мин бу “шоу” диэн тылтан өһүргэнэбин. Биһиэхэ, сиэр-туом быһыытынан үлэлэһэ сылдьар дьоҥҥо, бу – ыарахан тыл. Ыһыах бүттэ даҕаны, тиэмэтин булан, нөҥүө сыл ыһыаҕар бэлэмнэммитинэн барабыт. Сылы быһа үлэлиибит. Эһиил, этэҥҥэ буоллаҕына, ыарыыбыт намтаатаҕына, ыһыахтыа этибит буоллаҕа.
Күннэй – айылҕаттан айдарыыта
Күннэй Кардашевскаяны ийэтэ аҕалан арчылата сылдьыбыта. Онно кэлэ сылдьан кыыс барытын курдаттыы көрө олорбута. Мин кинини нэһиилэ арчылаабытым, тоҕо диэтэххэ, эниэргийэтэ күүһэ бэрт этэ. Ол кэнниттэн кэпсэппиппит. Кыыс нууччалыы эрэ саҥарара. Мин былыргы удаҕаннар, ойууннар тиэмэлэринэн киирдим. Ону барытын билэр. Ойууннар, удаҕаннар ньымаларын, эттэниилэрин, хайдах хамсаналларын ыйыппыппар олус сөпкө эппиэттээтэ. Төһө да аныгы оҕо буоллар, билэрин сөхпүтүм. Хайдах сүүрэн-көтөн, эһэтигэр дүҥүрүн маһын булларан, ону оҥорторбутун бэйэтэ, ийэтэ да сиһилии кэпсээбиттэрэ.
Кэлин дьиэтигэр тиийэ сылдьан, көҥүллэтэн, дүҥүрүн ылан көрбүтүм. Кыратык охсон киирэн барбыппар киһим кырдьыгынаан киирэн барда. Онтум көмөлөһөөччүлэрэ, иччилэрэ сөбүлээбэттэр эбит. Ол олорон көрбүтүм, этигэр туох эрэ сүүрэр курдуктар бааллара. Ону көрөн, ийэтэ: “Киһибит сөбүлээбэтэ. Кини буолбатах, иччилэрэ сөбүлээбэтилэр”, – диэтэ. Күннэй: “Миэхэ 12 араас омук көмөлөһөөччүлэрэ бааллар. Хас эмэ үйэтээҕи киһи кэлэн кытта көмөлөһөр”, – диэбитэ. Ыйыталаспыппар “сахалартан аҕыйахтар” диэбитэ. Кини кэпсээнинэн сэрэйдэххэ, эгиипэттии көрүҥнээх дьон кэлэллэр быһыылаах. Кинилэр кэлэн күүс-көмө буолаллар эбит.
Күннэйгэ бэйэбин эмтэтэ сылдьыбытым. Эргэ куорат саха балаҕаныгар. Онно хараҕым кырыытынан көрө сытабын. Эмиэ да эмтэнэбин, эмиэ да үөрэтэбин. Дүҥүрдэммитэ. Дүҥүрдэниэн иннинэ бэйэтинэн сылдьар кыыс оҕо этэ. Онтон арай, дүҥүрүн ылла даҕаны, бүтүн бэйэтэ улаатан, балаҕан өһүөтүгэр тиийэ, нэһиилэ төҥкөйө сылдьар буолан хаалла. Аттыбар кэлэн, миигин, сытар киһини, бүтүннүү сабырыйан кэбистэ. Онтон сотору соҕус “ну, всё” диэтин кытары бэйэтинэн буолан хаалла. Ону көрөн, сүрдээҕин саллыбытым. Кини остуоллары хамсатара, үҥкүүлэтэрэ. Ону барытын анараа дьоно салайаллар эбит. Билигин син иччилээх дьон бааллара буолуо даҕаны, остуолу оннук хамсатыахтарын билбэтим. Аны кыырарыгар сахалыы тылынан кыырар. Олоҕор нууччалыы тыллаах оҕо. Кыахтаах дьон баалларын бааллар, ол эрэн итинник күүстээх айылгылаах киһиэхэ түбэһэ илигим.
Күннэй, билигин баара буоллар, бу ыарыыны дьалбарытарга көмөлөөх буолуохтаах этэ дии саныыбын. Аартыгын булла да ону сабар кыахтааҕа. Кэмин иннинэ баран хаалбыта хомолтолоох. Эдэрэ бэрт. Кини норуотугар көмөлөһүөхтээх, норуотун тыынын көмүскүөхтээх этэ. Элбэх айылгылаах дьон мустан алҕааннар, туох эмэ ньыматын булан, бу ыарыыны кыйдаан, син кыайыа этилэр. Салгынтан кэлэр ыарыы буоллаҕа. Былыр уоспа ыарыыны кыайаллар этэ дии. Суор ойуун кыайбытын туһунан үһүйээҥҥэ кэпсэнэр. Былыргы ойууннар ыарыы аартыгын буллулар да сабаллар этэ.
Ытык ойууннардыын алтыспытым
Ньыыкан оҕонньорго эмтэнэн турардаахпын. Оччолорго 40-ча саастаахпын. Үөһээ Бүлүү Сургуулугар оһоҕунан оттуллар кулуупка гостуруолга сылдьан сэбиргэхтэппитим. “Кыһыл Ойуун” испэктээккэ хамначчыт оруолун толорон, тыбыс-тымныынан үрэр муостаҕа чаас аҥаарын устата сыппытым. Кыайан тыыммат буолбут киһи оҕонньорго көрдөрө тиийбитим. “Оок-сиэ, сэбиргэхтэппиккин дии”, – диэн баран, көхсүбүн үс сиринэн тарбаҕынан анньаатын, чэпчэки баҕайытык тыынан кэлбитим. “Тыый, тоҕо үчүгэйэй!” – диэн саҥа аллайдым уонна тута үтүөрэн хааллым. Онон ханнык да эми испэккэ үтүөрбүтүм. Онно наһаа сөхпүтүм. Аны бэйэм үйэм тухары сиспинэн өрүү ыалдьабын. Нөҥүө сылыгар Ньыыкаҥҥа кэлбиппэр: “Хайа, сиһиҥ тахсыбытын көрбөтөх эбиппин”, – диэн саҥа аллайаат, сиспин таарыйбытыгар “тош” гына түстэ, онтон ыла сиһим ыалдьыбакка абыранным. Онон күүстээх, кыахтаах оҕонньор диэн Ньыыкан Васильевы сүрдээҕин ытыктыыр, убаастыыр киһим.
50 сааспын туолаары сылдьан, Матрена Кульбертиноваҕа сылдьыбытым. Миигин көрөн “куолайыҥ искэннэнээри гыммыт” диэтэ. Куһаҕаннык сөтөллөбүн уонна куһаҕан баҕайы амтан кэлэр. Эмээхсин, атаҕын үлүтэн, тарбахтара суох эбит. Сыгынньах атаҕынан түөһүм диэкинэн куолайбын, күөмэйбин эмтээтэ. Ол кэнниттэн айаҕынан, ириҥэлээх хааны оборон ылла. “Бу баар” диэн, кумааҕыга кутан, көрдөрөн баран, оһоххо быраҕан кэбистэ. Онтон кыыран-кыыран баран, биир кыра үрүүмкэҕэ арыгы кутта, силлээтэ уонна “маны барытын ис” диэтэ. Харахпын симэн баран, иһэн кэбистим. Дьэ, доҕоор, ол кэннэ уҥуохтарым бары тыаһаан-ууһаан киирэн бардылар. Ы-ыныры-ыык! Ол буокка дьайыыта эбитэ дуу, сил дьайыыта эбитэ дуу. Билбэтим. Сүрдээх ыарыылаахтык киирэн барда. Түүн төбөм хайыта барыах курдук буолла. Ол сыттахпына, эмээхсин кэлэн: “Хайа хайдаххыный?” – диэн ыйыталаста. “Төбөм дэлби ыалдьар”, – диэбиппэр “ол аата үчүгэй, ыарыыгын ылбыт” диэтэ. Дьокуускайга кэлэн, сыл буолан баран, онкологияҕа көрдөрүммүппэр “искэниҥ суох, сүппүт” диэбиттэрэ.
Саввей эмтиирин ыраахтан көрбүтүм, чугастык алтыспатаҕым. Дьөккөн Сөдүөттүүн алтыспытым 20-чэ сыл буолла. Сүрдээх айылҕалаах, күүстээх уол. Дьонун-сэргэтин эмтиир. Бэйэтэ “быарга уонна төбөтүнэн ыалдьыбыт киһиэхэ үчүгэйбин” диэччи. Ким хайдах ыалдьарынан эмтиир.
Билигин күүстээх, эмтиир дьон бааллар. Эдэр да оҕолор. Онон инникилээхпит диэн саныахха үчүгэй, эстэн-быстан биэриэхпит суоҕа. Кинилэр эмтээн-томтоон дьон тыынын уһатан биэрэн иһиэхтэрэ буоллаҕа.
90-с сылларга, ырыынак сыһыаннаһыытыгар киирии уустук кэмигэр, “эмчиппин” диэн сараҥнаспыт дьон элбии сылдьыбыттара. Билигин сааһыланан, оннук дьон аҕыйаата. Биһиэхэ, сахаларга, айылҕалаах дьон бааллар, кинилэр сөбүлэҥнэрэ суох ааттарын ааттаабаппын. Сөбүлэстэхтэринэ, кэлин, баҕар, этиэхпин сөп.
Биир баҕа санаам – бэйэ-бэйэни кытта бэрт былдьаспакка, ордугурҕаспакка үлэлиэхтэрин, эмтиэхтэрин наада. Айылгылаах дьон айылҕаларынан охсуһан киирэн барыахтарын, ол охсуһуулара норуоту аймыан сөп. Оннук буолбаталлар ханнык... Онон айылҕа күүһүн бары тэҥинэн туттуохтарын наада. Ким хайдах, туох талааннааҕынан эмтиирэ быдан күүстээх.
Бэйэҕэ тиийинэн өлбүт киһини харайыы сиэрэ-туома
Бэйэҕэ тиийинии былыр да баара. Бэйэҕэ тиийиммит киһини күнүнэн көмөр этилэр. Түҥ былыр бэйэтигэр тиийиммит киһини эриэн талаҕынан этэ илдьирийиэр диэри үлтү таһыйаллара. Ол кэнниттэн тириигэ суулаан, сири остуолба үүтүн курдук хаһан баран, төбөтүн оройунан түһэрэн кэбиһэллэр эбит. Онтон кэнники ойуурга, тыаҕа көмөр буолбуттар. Билигин хоруоптаан умса сытыаран көмөллөр. Ол эрэн ким эрэ умса, ким эрэ тиэрэ сытыаран көмөр. Тиэрэ сытыаран көмпүт буоллахтарына, бу дьон тыыннара тахса турар, дьоҥҥо-сэргэҕэ мэһэй-таһай буолаллар, “наһаа үчүгэй, манна кэл” диэн ыҥыраллар. Онон батыһыннарыы диэн баар. Итинник батыһыннарыы баар буоллаҕына – куһаҕан. Онон умса көмөн, хоруобун үрдүгэр өрүс хара өҥнөөх тааһын быар туһаайыытынан уураллар. Оччоҕо бокуонньук тыына тахсыбат. Көмөн, буора томтойбутун кэннэ, үрдүгэр 15-20 см тэтиҥ маһын 7 сиринэн (төбөтүгэр, икки санныгар, сүрэҕэр, киинигэр, икки тобугар) уһуктаан баран, буорга батары баттаан кэбиһэллэр. Биһиги оннук сиэри-туому тустаах дьоҥҥо оҥорон турабыт. Ол кэннэ түүлгэ да киирбэт буолар. Онон бэйэҕэ тиийиммит киһини көмүү сиэрэ-туома хайаан да тутуһуллуохтаах. Тутуспатаххына, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ дьайыыта салҕанан бара турар.
Атах тэпсэн олорон сэһэргэстэ Саргылаана БАГЫНАНОВА.
