“Үлэ үөһүгэр сырыттахха, бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсыы – туһугар күүтүүлээх. Ол эрээри үлэттэн тохтоон, дьиэ түөрт эркинигэр хаайтардахха, дьоннуун алтыһаргын, олоҕу кытта тэҥҥэ хаамсаргын суохтуугун, тута мөлтөөн бараҕын”, – дииллэрин истэргит буолуо. Оттон доруобуйа сааһыран истэх аайы тупсан испэтэ эмиэ биллэр.
Ол да иһин, сыыспат буоллахпына, дойду үрдүнэн икки хас сылтан бэттэх аҕам саастаах дьону сынньатар, эмтиир-томтуур, олохторун сэргэхситэр, чөл буолалларыгар көмөлөһөр сыаллаах “Уһун үйэлэнии кииннэрин” киэҥник өйөөн, тэрийэн эрэллэр. Саха сиригэр маннык тэрилтэ хайыы үйэ 2019 с. баар буолбута.
Тэрийээччитэ – “Кыым” хаһыаты иккистээн сөргүтэн, саҥалыы тыыннаабыт умнуллубат үтүөлээх, билигин “Ил Түмэн” Бэчээттиир дьиэ салайааччы-дириэктэрэ – Мария Христофорова. Оччолорго Ил Түмэн дьокутаата, доруобуйа харыстабылын кэмитиэтин чилиэнэ, сүүрэн-көтөн, “Аврора” килииньикэ иһинэн “Уһун үйэлэнии” киинин (ЦАД) үлэлэтэн барбыта. Онон “бу хайысхаҕа эмиэ бастакынан ылсыбыт, сэрии оҕолорун туһунан сокуону турууласпыт дьокутаат биһиги киһибит буолар” диэн киэн туттабыт. Дөрүн-дөрүн ЦАД-ка баран билсэн, сынньанааччылардыын көрсөр үгэстээхпит.
Ааспыт бээтинсэҕэ, 55-с сезону түмүктүүллэрин истэн, “Аврора” килииньикэ “Уһун үйэлэнии киинигэр” киирэ сырыттым. Куорат килбэйэр кииниттэн чугас: “Октябрьскай” уокурук үүт-үкчү итинник ааттаах уулуссатын 26/4-гэр бааллар. 2-ГИС-кэ “Центр активного долголетия” диэнинэн булаҕын.
Тэрээһиҥҥэ Мария Христофорова, куорат “Октябрьскай” уокуругун салайааччыта Валентин Эверстов, дириэктэри социальнай өттүгэр солбуйааччыта Светлана Павлова бааллара. 55-с сезону сабыы улахан тэрээһинэ ол иннинээҕи күн “Табаҕа тумуһугар” буолбут. Мин сэмсэ тэрээһиҥҥэ түбэспиппин. Астына сынньанан, эмтэнэн-томтонон, сирэйдиин сырдаабыт, о.и. 80-тан тахса хаардарын санныларыгар түһэрбит ытык кырдьаҕастар оҕолуу үөрбүт-көппүт мөссүөннэрин, кинилэр уонна үлэһиттэр күүстэринэн бэлэмнэммит сэргэх нүөмэрдэри көрөн, биллэ сэргэхсийдим. Саас баттыгын киэр кыйдаан, хайдах курдук үҥкүүлээн дайалларын, ыллаан дуораталларын истэн, сылаарҕаабыт турукпуттан, бэл, кыбыста быһыытыйбытым. Бу буоллаҕа – сэргэхсийии, өрө көтөҕүллүү эйгэтэ дьоҥҥо дьайар күүһэ, туһата.
Киин сэбиэдиссэйэ Вероника Макарова эппитинэн, СӨ Үлэ уонна социальнай сайдыы министиэристибэтин өйөбүлүнэн, 2021 с. – социальнай өҥөнү туһанааччы тус бырагырааматынан, 2022 с. социальнай сэртипикээтинэн үлэлиир буолбуттар. Сыччах 2 сылга тыһыынчаттан тахса кырдьаҕас бу Кииҥҥэ сынньаммыт. О.и. үс Халыма, Муома, Эдьигээн, Бүлүү улуустарыттан, Илин Эҥээртэн, о.д.а. кэлэллэр. Чугастааҕылары, куораттары этэ да барыллыбат. Хаҥалас Булгунньахтааҕар өссө салаа тэрилтэлээхтэр. Быһайын аһыллыбыта.
Киин сыала-соруга – аҕам саастаах дьону туруктарын бэрэбиэркэлээн, доруобуйаларын тупсаран, эт-сиин өттүнэн уһуннук чэгиэн сылдьалларын ситиһии, эбии билиини, сатабылы ылар кыахтарын улаатыннаран, олохторун хаачыстыбата тупсарын, өй-санаа, духуобунас өттүнэн бөҕөх, чэгиэн, инникигэ эрэллээх буолалларыгар көмөлөһүү ситиһии.
Мария Николаевна Христофорова:
– Биһиэхэ үйэлэрин тухары үлэ үгүөрүтүн үлэлээбит, өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар сүдү кылааттарын киллэрбит, үлэҕэ олохторун анаабыт аҕам саастаах дьон өрөспүүбүлүкэ араас муннугуттан кэлэн сынньаналлар, эмтэнэллэр. Онтон биһиги үөрэбит, эппиэтинэспит да үрдүк. Кэлэктиип бары кыһамньытын ууран, таһаарыылаахтык үлэлиир. Хамсык хааччаҕын икки сыла мэһэйдээбэтэҕэ буоллар, өссө элбэх киһи сынньанан, эмтэнэн барыахтааҕа. Ол да буоллар, санаабытын түһэрбэккэ, иннибит диэки баран иһэбит. Уһун үйэлэнии киинигэр 6 ый буола-буола, хос кэлэн сынньанан, эмтэнэн барыахха сөп. Онон сыл аҥаарынан кэллэххитинэ, үөрүүнэн көрсүөхпүт.
Киин үлэтин билсэ кэлбит, Дьокуускай “Октябрьскай” уокуругун салайааччыта, Валентин Тимофеевич Эверстов:
– Олус үчүгэй, сахалыы тыыннаах Киин аһыллыбыт эбит. Үөрдүбүт, соһуйдубут даҕаны. Элбэх саастаах дьон сынньанан барарын иһиттибит. Эдьиийдэрбит-убайдарбыт, аҕам саастаах дьон манна кэлэн, эдэр оҕолор курдук үҥкүүлээн, ыллаан... Көрөргө, олус үчүгэй! Бары иллээх-эйэлээх, көхтөөх баҕайылар. Ким да туора турбат. Уопсайынан, үтүө, сырдык эйгэлээх, нууччалыы эттэххэ, ауралаах сир. Үлэһиттэр сынньанааччыларга сылаас, амарах сыһыаннаахтарын бэлиэтээтилэр. Киини биһирээн, иккистээн кэлэ сылдьааччылар бааллар эбит. Кэбээйи кырдьаҕаһа: “Өссө кэлиэҕим”, – диир. Уопсайынан, астынным. “Ийэбин сынньаппыт киһи” дии санаатым.
“Уһун үйэлэнии киинин” сэбиэдиссэйэ Вероника Александровна Макарова:
– Эрдэттэн суруйтаран баран кэлэллэр. Саайтаахпыт. 22 куойка баар, баҕалаах элбээтэҕинэ, эбии хос аһабыт. Хонуктааҕы эбэтэр күнүс кэлэн барыыны талыахтарын сөп. Күнүскүлэр 10 үлэ күнүгэр сылдьаллар. Төлөбүрэ – 10 тыһ. солк. Оттон хонуктаахтар, икки нэдиэлэ устата уон үлэ күнүгэр (9 түүн, 10 күн) манна олороллор. Өрөбүллэргэ дьиэлэригэр биитэр аймахтарыгар бараллар. Төлөбүрэ – 30 тыһ. солк. Мэдиссиинэ өҥөтүгэр терапевт, кардиолог, невролог, окулист быраастар көрүүлэрэ, ис уорганнарын УЗИ-та, ЭКГ, хаан, иик уопсай уонна биохимическай анаалыһа киирэр. Быраас анаатаҕына, укуол, систиэмэ ылаллар. Араас хабааннаах маастар-кылаастары ыыттарабыт. Дьокуускайдааҕы технология уонна дизайн колледжын кытта дуогабардаһан, устудьуоннар кэлэн дьарыктыыллар. Холобур, сылгы сиэлиттэн массажёру өрөргө, норуот маастара кыбытык тигиигэ, көмпүүтэргэ үлэлиир, бэчээттиир үөрүйэххэ уо.д.а. үөрэппиттэрэ. Бибилэтиэкэ үлэһиттэрэ төлөпүөн сыһыарыытын хайдах хачайдаан туттарга, такси сакаастыырга, Сбер-онлайны сөпкө туттарга, хайдах сэрэхтээх буоларга уһуйбуттара. Култуурунай бырагыраамалаахпыт. Куорат биллэр-көстөр сирдэриттэн 3 сири талан көрүөхтэрин сөп. Онно “Үрдэл” паарка”, “Арчы дьиэтэ”, “Сокровищница Якутии”, Атласовтар уһаайбалара, “Орто дойду”, Ботаническай саад уо.д.а. киирэр. Куорат түмэлигэр, тыйаатырга, быыстапкаҕа, киинэҕэ да сылдьыахтарын сөп. Хас биирдии сезон бүтүүтүгэр бу курдук кииҥҥэ ылбыт үөрүйэхтэрин, тус талааннарын көрдөрөн, кэнсиэртээн, үҥкүүлээн, сэргэхсийэллэр. Сахалыы таҥастарын илдьэ кэлэн, хаартыскаҕа түһэллэр, кэнсиэркэ кэтэллэр. Оҥосторго, тупсарынарга үөрэтэр дьарык эмиэ буоллааччы. Ону тэҥэ байаанньыт, хореограф, уйулҕа үөрэхтээҕэ дьарыктыыллар. Эт-сиин эрчиллиитин уруккута физкультура учуутала Н.М. Иванов оҥорторор. Бастаан суруйтаралларыгар “кырдьаҕас эрийэбин” диир буоллахтарына, манна кэлэн саастарын умнан, эрчимирэн бараллар.
Альбина Алексеевна Аталларова, кырдьаҕастар “абыраллаах Альбина” диэн таптаан ааттыыр сиэстэрэлэрэ:
– Кииҥҥэ 2021 с. үлэлиибин. Икки сыл буола-буола босхо бырайыастарын туһанан, Уус Майдаттан, Тиксииттэн, Өлүөхүмэттэн, Саккырыыртан тиийэ кэлэн, сынньанан бараллар. Муоматтан элбэхтэр этэ. Биирдии бэйэлэрэ 5-6-с сезоҥҥа сынньаммыттар бааллар. Кинилэргэ биһиги “Уһун сылларга бэриниилээх сынньанааччы” диэн аат биэрэбит. Араас улууска олохсуйбут, түөрт бииргэ төрөөбүт аҕас-балыс манна ыҥырсан кэлэн, эмтэнэн-сынньанан, ахтылҕаннарын таһааран барбыттаахтар. СВО-ҕа сылдьар байыастар төрөппүттэригэр 50%-наах чэпчэтии көрүллэр. Икки уола онно сылдьар ийэ кэлэн барбыта. Илбийээччибит Д.Д. Сметанин илбийэригэр ааптардыы ньыматын, өбүгэ умнуллан эрэр ньымаларын эмиэ туһанар. Тайахтаах дьон тайахтарын хаалларан, чэпчээн бараллар. Инсуллаан лип сытар киһини уола, кэргэнэ көтөҕөн киллэрбиттэрэ мантан тахсарыгар торуоскаланнар да, бэйэтэ хааман тахсыбыта. Киэһэтин хаамыска, хабылык, “саһаан”, дуобат, саахымат курдук сахалыы остуол оонньууларынан саатыыллар.
Хореограф А.А. Посельская уопсай тылы кэбэҕэстик булан, дьарыктаан, үйэлэригэр үҥкүүлээбэтэх дьон кытта үҥкүүһүт бэрдэ буолан бараллар эбит. Биир дойдулааҕым, култуурунай-маассабай өттүгэр эппиэттээх Е.К. Игнатьеваны тэрилтэ “сулуһа”, “киэргэлэ” диэн ааттаан, бэйэм хайҕаммыт курдук сананным. Евгения Кирилловна – сцена бэтэрээнэ, “СӨ култуураҕа уонна духуобунаска кылаатын иһин” бэлиэтин уонна Гордума “Билинии” бэлиэлээх, Саха сирин үтүөлээх оһуокай этээччитэ. Куорат бэлиэ сирдэрин, түмэллэрин, тыйаатырдарын уо.д.а. кытта кэпсэтэн, сынньанааччылары сырытыннартыыр, кэрэҕэ сирдиир эбит.
Барҕа махталларын этэллэр
Афанасий Нифонтович Николаев, Кэбээйи улууһун бочуоттаах олохтооҕо, Мукучу “Баҕадьа” учаастагыттан сылдьар:
– 83 саастаахпын. Уонтан тахса оҕолоохпун. Сиэн элбэх. Тыа хаһаайыстыбатыгар 60 сыл үлэлээбитим. Кииҥҥэ бэлиэр иккис сынньаныым, иккис дьиэбинэн ааҕынным. Эмтээн-томтоон, доруобуйабын балай эмэ көннөрдүлэр. Астара-үөллэрэ да үчүгэй. Таҥастара-саптара да ыраас. Тех-үлэһиттэр, быраастар, дьаһалта, бары да үчүгэйдик, кыһаллан-мүһэллэн үлэлииллэр. Биһиги диэки эмп-томп суох, ол иһин кэлэбин. Хааным баттааһына үрдүк, араахымам элбэх. Маннык үчүгэй сир баарын хаһыаттан билбитим. “Кыымы” аахпытым 10-ча сыл буолла. “Саха сиригэр” эмиэ суруйтарабын. Кинигэ ааҕабын. Салгыҥҥа, үүтээҥҥэ хаамабын. Дьиэ таһыгар кыра үлэҕэ үлэлиибин. Хаһыат хойутаан, ардыгар 2–3 ыйынан тиийэр. Баҕадьаҕа почта суох. Почта тарҕатааччыбыт – биэнсийэҕэ. Бэйэбит ылар буолбуппут сылтан орто. Биһиэхэ, уопсайынан, суол да, тутуу да суох. Быстарык буолла. Атын улуустарга төгүрүччү тутуу бөҕөтө. Хаалыылаах биһиги эрэ быһыылаах...
Александра Егоровна Колесова, Чурапчы улууһун Кындыл бөһүөлэгэ:
–“Аврора” киинин сөбүлээн, иккис кэлиим. Манна үлэһиттэр көрөллөрө-истэллэрэ олус үчүгэй. Араас кыһалҕалаах уонна сааһыран, олорон хаалбыт дьон бу икки нэдиэлэ устата, санаабыт сүрдээҕин көнөр. Олоххо тардыһыыбыт, инникибит эмиэ дьэҥкэ курдук буолар. “Кииҥҥэ уларыйыы, уларытыы барыа, тупсуо” дииллэрин үөрэ иһиттим. Сааһырбыт дьоҥҥо маннык усулуобуйалаах, туһалаах тэрилтэ баар буолуута – олох ирдэбилэ. Элбэх киһи мантан туһаммыт буолуохтаах. Хаампат киһи хааман барар, сиһэ токуруйбут киһи массаастанан көнөр. Уопсайынан, култуурунай өттүнэн сынньатан, өйбүтүн-санаабытын сааһылаан, маастар-кылаастары ыытан сэргэхситэллэрэ олус туһалаах.
Чурапчыттан иккиэбит. Билэр дьахтарбын аҕытаассыйалаан аҕалбытым. Систиэмэ, укуол бөҕөнү ыллыбыт. Массааска сырыттыбыт. Онон “быйыл сайын баҕас, этэҥҥэ сылдьар кыахтанныбыт” диэн, үөрэбит. Сэниэбит эбилиннэҕэ дии. Оҕуруот аһын да үүннэрэбит, оҕолорбутугар-сиэннэрбитигэр син биир биир көмө буола сатыыбыт.
Үөлээннээхтэригэр маастар-кылаас ыытан, иискэ уонна ытарҕа оҥосторго үөрэтэн, “Көмүс тарбах, көмүс куолас” анал ааты кытта Киин “Махтал суругун” ылбыт Екатерина Герасимовна Алексеева, Бүлүү:
– Дуоһуйа сынньанным, уоскуйдум. Атаҕым ыалдьара ааста. Массаастара туох да ааттаах. Ис сүрэхпиттэн махтанабын. Үлэһиттэр бары эйэҕэстэр, кыһаллаллар, көтөҕө эрэ сылдьыбаттар. Астара олох үчүгэй. Дьиэлэрин сууйа-сото сылдьаллар. Сымнаҕас илиилээх сиэстэрэбит Альбина Алексеевнаны олох да бэйэбит кыыспыт курдук көрөр буоллубут. Култуура өттүгэр Евгения Кирилловнаҕа махтанабыт. Араас интэриэһинэй сирдэргэ сырыттыбыт. “Табаҕа тумуһугар” олус үчүгэйдик бырааһынньыктаан, күүлэйдээн кэллибит. “Уолбут” Николай көмөтүнэн хаһан да сэрээккэлээбэтэх дьон сэрээккэһит буоллубут. М.Н. Христофорованы уруккуттан билэбин. “Утум” диэн НКО-ну түстээн салайбыта. Бүлүүттэн ити түмсүү чилиэнэ буолан, элбэх тэрээһиҥҥэ сылдьыбытым. Интэриэһинэй ыһыахтар ыһыллаллара. Хамсык барыны-бары атахтаата. Ол үлэ сөргүтүллэрэ буоллар. Мария Николаевна киэҥ хабааннаах үлэни ыытарын сөҕөбүн-махтайабын. “Утум” кэнниттэн кырдьаҕастары эмтиир, сэргэхситэр бу маннык киини тэрийдэ. Үлэҥ-хамнаһыҥ таһаарыылаах буоллун! Бары, дьоллоох буолуҥ. Үлэһиттэргэ бука барыларыгар махтанабыт. Бу курдук уһуннук үлэлээҥ.
Дьэ, ити курдук, “Аврора” “Уһун үйэлэнии киинигэр” доруобуйаларын тупсарынан, сороҕор сэрэйэн да көрбөтөх талааннарын арынан, араас сатабылга үөрэнэн, саастыылаахтарыныын сэлэһэн, астынан-дуоһуйан бараллар. Астык буолбаат?
Уһун үйэлэнии Киинин Хаҥалас Булгунньахтааҕар баар салаатыгар олунньу 5–14 күннэригэр 14-с сезон буолар.
10 күн/9 түүн толору хааччыллыылаах дьиэҕэ олорон, күҥҥэ түөртэ аһыыгыт, доруобуйаҕыт туругун көрдөрүнэн, анаалыстатан, ЭКГ, УЗИ түһэн, эмтэнэҕит, астына-дуоһуйа сынньанаҕыт. Сүрэх тэбиитинэн диагноз туруортараҕыт. Хаҥалас улууһун түмэллэрин көрөҕүт. Маастар-кылаастар, тириэньиннэр, араас күрэхтэр күүтэллэр.
Миэстэ хааччахтаах, туттумахтаһыҥ!
Төлөбүрэ – 20 тыһ. солк.
Сиһилии: +79248606548, +79841099210 төл. билсиҥ.
