Түүлээҕи ыллыҥ да аҥаар кырыытыттан быһан-отон тикпитинэн барбаккын. Манна дьаныардаах үлэ, сатабыл уонна, биллэн турар, талаан наада. Ол иһин да буолуо, иистэнньэҥ эрэ барыта түүлээххэ ылсыбат.
2000-с сылларга муода кэлэн, хас иккис кэрэ аҥаар санныгар нуорка, мутон саҕынньаҕы иилиммитэ. Оччолорго эргэ саҕынньаҕы көтүрэн, элэйбитин-алдьаммытын быһан-отон, атыннык моһуоннаан, саҥа саҕынньахтан туох да уратыта суох гына тигэн таһаарар маастардар суохтарын тэҥэ этэ. Эргэрбит буолла да, бэргэһэни, үтүлүгү тигэллэрэ эбэтэр сон иһигэр “саһыараллара”. Билигин уран тарбахтаах маастардар, аныгы муода сүүрээнигэр сөп түбэһиннэрэн, иккис тыыны биэрэллэр.
Куйаар ситимигэр иистэнньэҥ Надежда Москвитина үлэлэрин сөҕө көрбүтүм ыраатта. Элэйбит эргэ саҕынньаҕы саҥалыы тыыннаан туһаҕа таһаарар, аны туран, бу саҕынньаҕы эргэ сонтон тикпит диэбэккин. Оннук ээ, билбэт киһи төрүт араарбат. Надежда Хаҥалас Нөмүгүтүттэн төрүттээх. 2001 с. Технология уонна дизайн колледжын бүтэрбит, модельер-конструктор идэлээх. Дьокуускайга ательены үлэлэтэр. Иистэнньэҥ үлэлиир хайысхата араас, бүгүн ала-чуо эргэрбит саҕынньаҕы көтүрэн саҥалыы тигэр туһунан кэпсэттибит.
– Надежда, кэлэн иһэр Кэрэ аҥаардар күннэринэн эҕэрдэлээн туран, сэһэргэһиибитин саҕалыах. Эппитим курдук, иистэнньэҥ эрэ барыта түүлээххэ ылсыбат. Эн хаһааҥҥыттан уонна туох санаалаах саҕалаабыккыный?
– Урут Покровскай куоракка “Эллайада-швея” диэн тэрилтэ баара. Үөрэхпин бүтэрэн баран, онно конструктор-кырыйааччы маастарынан үлэлии киирбитим. Сыл кэриҥэ үлэлээбитим кэннэ тэрилтэ сабыллыбыта. Дьокуускайга көһөн, оҕобун көрөн дьиэҕэ олорор кэммэр таҥас тигэргэ кыралаан сакаас ылар буолбутум.
2004–2005 сс. “Надежда” ательеҕа үлэлии сылдьан, түүлээх таҥаһы реставрациялаан барбытым. Маҥнай улаханнык сирбитим. “Пахыый! Кирдээх да үлэ. Илиим, сирэйим бүтүннүү түү буолла”, – диэн төрүт сөбүлээбэтэҕим. Оччолорго эдэрбин, 24–25-һим (күлэр). Инньэ гынан, төттөрү таҥаска көспүтүм. 2006 с. колледжка бииргэ үөрэммит кыыһым Анна Бурнашеваны кытта ателье-мастарыскыай аспыппыт. Балай эмэ табыллан үлэлээн иһэн, куортам төлөбүрүн эҥин уустугурдан быһыылааҕа, “дьиэбитигэр үлэлиэххэ” дэспиппит.
Оҕо эрдэхпиттэн ыра санаа оҥостубут идэм, сүрэҕим сөбүлүүр дьарыга буолан, санаам батарбакка, 2009 с. ИП тэринэн эмиэ ателье тэриммитим. Хас да сиргэ көһө сылдьан үлэлээбитим. 2010–2012 сс. “Танго мехов” хампаанньа сонноро эмискэ муода киинигэр буола түспүттэрэ: жаккард таҥаска түүлээҕи холбоон кыһыҥҥы, халтаҥ соннору тигэллэрин дьон олус сөбүлээбитэ. “Маннык сону биһиги бэйэбит да тигиэхпитин сөп ээ” диэн санаа киирэн, сакаас ылбытым. Соннорбун оҕуруонан дэлэйдик киэргэтэрим. Ити курдук үлэлээммин, түүлээҕим атын өттүттэн аһыллыбыта, илиини элбэхтик эрчийдэххэ, сатабыл, үөрүйэх кэлэр, ону ааһан түүлээҕи тигэр олус интэриэһинэй буолан барбыта.
“2014 с. түүлээххэ эрэ үлэлиир эбиппин” диэн быһаарыммытым. Хайыы үйэ уон сыл ааһа охсубут эбит...
– Маҥнай саҕалыыргар түү бөҕөнү бараабытыҥ буолуо?
– Сыыһа кырыйан, быһан-отон бараан бөҕө буоллаҕа (күлэр). Түҥ-таҥ быһа-быһа төттөрү тигэн, холбоон кэбиһэр этим. Түүлээх үчүгэйэ диэн, сыыһа кырыйдаххына, быраҕан кэбиспэккин. Ол кырыйбыккын холбоон баран, атыннык эмиэ быһыаххын сөп. Ис өттүгэр сиигэ көстөр, таһыгар – биллибэт. Сүрүнэ, түүтүн уһунун, хойуутун, хайысхатын сөп түбэһиннэрэр наада. Биир үксүн ол иһин түүлээҕи тигэри сөбүлээбитим.
– Туох түүлээх эргэ саҕынньаҕы саҥардан тигэҕитий? Саха сиригэр үөскээбит кыыл түүтэ омук сирин киэниттэн (импортнай) уратылаах дуу?
– Нуорка саҕынньахха элбэх сакаас киирэр. Уопсайынан, ханнык баҕарар түүлээҕи кытта үлэлиибит. Арай нутрия, мутон саҕынньахтарга сакаас ыла сатаабаппыт. Бииринэн, олус халыҥнар, иккиһинэн, судургу матырыйаал диэн, түүлээххэ тэҥнээбэппит. Киис, каракуль эмиэ үчүгэй.
Саха сирин күндү түүлээхтэрэ, биллэн турар, уратылар. Түүлэрэ хойуу, көпсөркөй. Быһыылара-таһаалара боруодаларыттан эмиэ араастаһар. Манна саҕынньаҕы үксүн Саха сиригэр үөскүүр киистэн тигэллэр. Оттон нуоркаҕа Канада киэнэ ордук, түүтэ хойуу, кылгас, көпсөркөй. Хаачыстыбалаах, кырасыабай түүлээх нуоркаҕа канадскай уонна греческэй киирсэр. Уонча да сыл кэтиллибиттэри быһан, аттаран, саҥа саҕынньах тигэн таһаарыахха сөп. Саҥаларыгар түһэллэр. Саха сиригэр ордук Кытайтан кэлэр нуорка саҕынньах элбэх.
– Греция, Канада нуоркалара өйдөнөр. Оттон 6–7 сыл кэтиллибит кытай саҕынньаҕын саҥалыы тигиэххэ сөп дуо?
– Тигиэххэ сөп. Ол эрээри Кытай нуоркаларын тириитэ, чараас буолан, түргэнник уоттуйар. Уоттуйбут түү хайыта бара сылдьар. Уопсайынан, ханнык баҕарар түү оннук буолар. Хайдах харайартан улахан тутулуктаах. Холобур, болкуоҥҥа таһаар да таһаар буоллахха, түү уоттуйар. Куйааһы, сылааһы, олус сырдыгы уонна күн уотун тулуйбат. Сүрүнэ, түү саҕынньаҕы биир тэҥ тэмпэрэтиирэҕэ харайыллыахтаах: олус итии да, олус тымныы да буолбатах.
Сорохтор “тымныыга туруорар ордук” диэн өйдөөн, халадыынньыкка уктара сатыыллар. Биһиги сайыммыт кураанах салгыннаах буолан, тымныыга туруорар наадата суох. Кыһыннары-сайыннары кыбартыыраҕа эбэтэр чааһынай дьиэҕэ ыскаап иһигэр билиэчиккэ ыйаан туруоруохха сөп. Туох да буолбат.
– Сакаас хайдаҕый?
– Кэлин элбэх сакаас киирэр буолла. “Ыскаапка таах ыйанан туруохтааҕар туһаҕа тахсыбыта ордук” диэн, эргэ саҕынньаҕын аҕалар киһи элбээтэ. Уулуссаҕа көрдөххө, билигин аҕыйах кэрэ аҥаар саҕынньах кэтэн сылдьар курдук, дьон үксүн пуховик куурканан кыстыыр. Ол эрээри тыйаатырга, бырааһынньыкка барарга кэрэ аҥаар үксүн саҕынньах кэтэн барар. Үгүс киһи “тэрээһиҥҥэ кэтэрбэр” диэн аҕалар.
– Ыйга хас саҕынньаҕы саҥардан тигэҕитий? Биир саҕынньаҕы кытта төһө өр бодьуустаһаҕытый?
– Уочарата уһун. Икки ый кэтэһэллэр. Тигиитэ 2 нэдиэлэ кэриҥэ буолар. Ательебытыгар ортотунан 20–22 саҕынньаҕы саҥардан тигэбит. Дьыл кэмиттэн тутулуга суох сакаас киирэр.
– Тигиитэ балай эмэ түргэн эбит. Эргэ саҕынньаҕы көтүрэн тигэр өссө үлэлээх буолуох курдук. Көтүрүүтэ, сууйуута-сотуута, түүтүн аттарыыта, быыкарайката, тигиитэ...
– Оннук. Маҥнай саҕынньаҕы үчүгэйдик сирийэн көрөбүт, түүтүн үөрэтэбит. Көтүрэн баран, элэйбит, аалыллыбыт сирдэрин көрөн быһабыт. Олорго атын түүнү киллэрэбит. Харахха быраҕыллыбат буолар гына, түүнү үчүгэйдик наардыыр наада. “Бу төбөтүн түүтэ сылдьар, ити – өрөҕөтүн киэнэ” диэн, маастар көрөн тута билэр.
Ательебар – бэһиэбит. Быыкарайканы бэйэм оҥоробун, килийиэннэрбин кытта эмиэ бэйэм көрсөн кэпсэтэбин. Үлэһиттэрбин кытта үлэлээбитим ыраатта, бэйэ-бэйэбитин үчүгэйдик билсэбит, өйдөһөбүт.
– Эргэ саҕынньаҕы таларыгар иистэнньэҥ туох эмэ киритиэрийдээх буолуо?
– Олус эргэрбит, элэйбит, уоттуйбут буоллаҕына, ылбаппыт. Үчүгэй түүнү эптэххэ да, хайыта бара сылдьар. Оннук саҕынньахтары паарка иһигэр тигиэххэ сөп. Биһиги кыһыммытыгар саамай сөптөөх таҥас. -50, -60 кыраадыска сатыы төһө баҕарар хаамыахха син. Таһыгар болтуо матырыйаалын тиктэххэ, биллэн турар, ыйааһыннаах буолар. Жаккард, “плащ” матырыйааллара барсаллар.
– Ханнык түү бириинчигий? Киис киэнэ буолуо дуу?
– Киис ордук үлэлээх. Түүтэ уһун буолан тигэргэр тараа да тараа буолаҕын, үчүгэйдик тутан-хабан көннөрөн иһэҕин. Кэтэх өттө (мездра) чараас, нарын баҕайы буолан, синньигэс иннэ наада. Кытыытынан кыратык бөҕөргөтөҕүн. Ити курдук хас биирдии араҥаны имитэн-хайаан баран тигэр буолан үлэлээх.
Саһылы киистээҕэр бириинчик диэххэ сөп. Элбэх алдьаныылаах буолар. Енот саҕынньаҕы тигиигэ буолбакка, быһыытын толкуйдуурга элбэх бириэмэ барар. Бу кыһын енот саҕынньахха сакаас ылбатыбыт. Аны күһүн, ательебыт үлэһитэ элбээтэҕинэ, ылар былааннаахпыт.
Хаппырыыһа суох, нууччалыы эттэххэ, саамай “благодарнай” түү – нуорка. Хайдах баҕарар уларытыахха, быһыахха, аттарыахха сөп. Тугу баҕарар тигиэххэ син. Аһара элэйбит буоллаҕына, бэл, түүтүн үрдүн кырыйан, тэҥнээн (стрижкалаан) биэриэххэ сөп. Оннук сакааһы дэҥҥэ ылабыт.
– Сороҕор саҕынньах лаҕыра киртийэр. Оннук ыраастанар дуо?
– Хайа да саҕынньаҕы ыраастыахха сөп. Арай сырдык өҥнөөх нуоркаҕа бээтинэ түстэҕинэ, сүгүн барааччыта суох, өр бодьуустастахха барар. Сорохтор ыраастатан баран аҕалаллар, оннук наадата суох. Биһиэхэ ыраастыыр өҥөбүт сыанатыгар киирэн сылдьар. Анал сириэстибэни сакаастаан сууйабыт-сотобут. Паарынан өтүүктүүбүт, тарыыбыт. Эргэ түү тигиллиэн иннинэ элбэх үлэлээх буолар.
– Урут “Кытайтан кэлэр нуорка саҕынньахтары көтүрдэххэ, быыһа-арда суох килиэй үһү” диэн сурах баара.
– Килиэй араастаах. Ханнык матырыйаалга, хайдах туттуллара суолталаах. Түүлээххэ сөбө суох килиэйи тутуннахха, биллэн турар, алдьатар. Сөптөөх килиэйи туттуохха сөп, түү онтон туох да буолбат. Тырытта сылдьар түүлээҕи тигэргэ сиик кытыытын бөҕөргөтөр анал килиэйдэр бааллар. Онон соттоххо, кытаатан биэрэр.
– Нуорка саҕынньах түүтүн өтүүк паарынан көннөрүөххэ сөп дуо?
– Сорохтор дьиэлэригэр паардаах өтүүгү тутта сатыыллар. Көннөрү өтүүк барсыбат, саҕынньах түүтүн сиэн-тардан кэбиһэр. Өтүүк паарыгар сиэммит оннук саҕынньахтары аҕалаллар. Саҥаттан көтүрэн, ууннаран тигиэххэ наада буолар.
– Билигин саҕынньахтары ордук хайдах быһыылаах гына тиктэрэллэрий?
– Кэлин бинсээктии быһыылаах, аангылыйалыы саҕалаах саҕынньахтары тиктэрэр буоллулар. Саал (шалевай) быһыылаах моойдоох (олус киэҥ буолбатах) саҕынньахтар муодаҕа төннөн эрэллэр. “Поперечка” эмиэ муодаттан тахса илик, сакаас киирэр. Саамай тэнийбит – косуха. Эдэр да, саастаах да кэрэ аҥаардар сөбүлээн тиктэрэллэр.
– Түүнү тигэр массыыналар сыаналара төһө буолан турарый?
– Урут сыана син ама соҕус буолара, кэлин биллэ үрдээбит. Судургу соҕуһу 30 тыһ. солк. сакааһынан атыылаһыахха сөп. Хаачыстыбалаахтар, биллэр пиирмэ киэнин сыаната 100 тыһ. тахсар. Биһиги иистэнэр массыыналарбытын урут атыыласпыппыт. Бырамыысыланнай массыыналар буолан, төһө баҕарар сыл туттуохха сөп. Сүрүнэ, арыытын кэмигэр уларытар наада. Сороҕор ностуруойката ыһыллар, оччоҕо маастары ыҥыран көннөртөрөбүт. Уопсайынан, иистэнэр массыына улаханнык алдьаммат. Үчүгэйдик көрө-истэ сырыттахха, төһө баҕарар сулууспалыан сөп.
Түүлээҕи тигэргэ элбэх тэрил наадата суох. “Скорняжка” массыына, сытыы быһах, кыптыый, түүлээххэ аналлаах паардаах өтүүк уонна булаапка, тараах уо.д.а. бытархай тэриллэр наадалар.
– Түмүкпэр ыйытыым. Нуорка саҕынньах саҥардыллан тигиллибитин кэннэ төһө сыл кэтиэххэ сөбүй?
– Хайдах көрөртөн-истэртэн, харайартан тутулуктаах. Ортотунан 4–5 сыл кэтэллэр. Ол кэннэ өссө уларытан тиктэрэ аҕалар дьон бааллар. Онон, сөпкө харайар түгэҥҥэ, нуорка саҕынньах биһиги саныырбытынааҕар быдан үйэлээх.
– Надежда, кэпсээниҥ иһин махтанабын. Айар аартыгыҥ өссө арыллан истин.
Диана КЛЕПАНДИНА.
