Айылҕаттан эриэккэс киһи

Руслан Габышев Мэҥэ Хаҥалас Төҥүлүтүттэн төрүттээх. Араадьыйа мэхээнньигэ идэлээх эрээри, дьон кинини, сүрүннээн, муусукаан быһыытынан билинэр. “Саха дьолугар төрөөбүт киһи. Руслан үстүрүмүөннэрэ ураты тыастаахтар, тыыннаахтар” диэн кини солистыыр, маастардыыр “Кыл Саха” саха үстүрүмүөннэрин ансаамбылыгар бииргэ оонньуур дьоно этэллэр. Руслан дьиэтин бэйэтэ эрэ, эт илиитинэн, саннытынан сүгэн-көтөҕөн туттубут киһи быһыытынан эмиэ биллэр. Былырыын «бассаабынан» бөрө ыстааннаах, убаһа арҕаһа тилэхтээх этэрбэстээх киһини сырдаппыттара. Ол – эмиэ кини – Руслан Габышев.

– Руслан, дьонтон ураты өйдөбүллээх киһигин диэтэхпинэ, миигинниин үгүс киһи сөбүлэһиэ. Туохтан ситимнээҕэ буолуой ити уратыҥ?

– Арааһа, иитиибиттэн буолуо. Төҥүлү аттынааҕы Арыылаах диэн сайылыкка эбэлээх эһэбэр иитиллибитим. Кыһыннары-сайыннары онтон арахпатаҕым. Төрүттэрим сопхуостааһын да саҕана иннилэрин биэрбэккэ бэйэлэрин өтөхтөрүгэр олохсуйан хаалбыт буоланнар, уруккуттан аймаҕынан олохсуйан хаалбыт үгэстэрдээхпит, олохтоохпут-дьаһахтаахпыт.

Оҕо эрдэхпиттэн барыны бары олус интэриэһиргиирим. Оҕонньоттор-эмээхситтэр та­ҥастарын-саптарын, саҥала­рын-иҥэлэрин, тутталларын-хапталларын өрүү кэтээн көрө­рүм.

Былыргы дьон олоҕо-дьа­һаҕа мөлтөҕүн курдук өйдөбүл баар эрээри, мин эбэлээх эһэм олус бэркэ дьаһанан олорбуттара. Астара-үөллэрэ элбэҕэ, тутуулара үчүгэйэ! Туох барыта илии анныгар баар буолара. Урукку дьон ынах иһин наһаа да үчүгэйдик буһараллара! Биирдэ: “Эбээ, былыр дьон хоргуйан өлөр үһү дии”, – диэн ыйыппытым. “Үрүмэ. Хата, билигин хоргуйан өлүөҥ. Бурдук үүммэтэх да дьылыгар сиир бурдук син биир кэлэрэ. Түөрт-биэс сылтан иккитигэр бурдук тиэрэ үүнэрэ. Ону сүрэхтээх дьон хаһаанара. Кутуйахха былдьатан баран, айахтарын атан олорооччулар эмиэ бааллара”, – диэбитэ. Буор муоста куһаҕан дииллэр да, дьиҥэр, ыалыттан быһыылаах. Былыргы тутуулары көрөн, маннык үчүгэйи тутан олорон дьиэ сылааһын, ырааһын да көрбүт буолуохтаахтар дии саныыбын.

– Бүгүҥҥү таҥаһыҥ-са­быҥ элбэх толкуйтан, тургутууттан толкуйдаммыта биллэр. Эбэлээх эһэҥ үөрэх­тэрэ да баара буолуо.

– Баата ыстааннанан, хас да хос таҥастанан тиийдэхпинэ, эһэм тутан көрөн баран: “Бу да киһи, таҥас таҥнан!” – диэн саҥа аллайара. Ампаар иһэ толору таҥас буолара. Эһэм сайыннары уһун сонун куулга укта сылдьара. Киэһээҥҥи сөрүүҥҥэ кэтэн кэбиһэр эбит. Кыһынын акка олоруон иннинэ сүүһүн, иэдэһин бүрүйэн, бэргэһэтин иһинэн түүнү симэрэ. Дьонум бандьыыттар тустарынан кэпсэтэллэрэ. “Эбээ, бандьыыттар хайдах таҥналлар этэй?” – диэн ыйытарым. Дьиҥэр, бандьыыттар да буолан, бэйэбит дьоммут сырыттахтара. Былыргы дьон олох атын дойдуттан, ийэттэн-аҕаттан төрөөбөтөх күтүрдэр курдук кэпсэтэллэрэ. Систэригэр диэри түү ыстааннаах, акка олорорго, эргийэргэ-урбайарга, түһэргэ-тахсарга ыстааны үрдүнэн сонноноллор эбит. Эбэм: “Баайдарын таҥастара бөрө уонна бэдэр тириитэ буолар эбит этэ. Дьадаҥылара куобах истээх торбос ыстааннаах буолаллара”, – диирэ.

Мин даҕаны эдэр сааспар сыыһа-халты таҥнан аҕай биэрдэҕим. Куоракка үлэлиир буолуохпуттан суолга элбэхтик турабын, эбэни үгүстүк сатыы туоруубун. Кытай таҥаһа синтетика соммунан сылдьаары курдат үрдэрэн, ыарытыйа да сылдьыбытым. Сааһыран истэх аайы киһи доруобуйаны, олоҕу сыаналыыр, дьонуттан истибитин, билбитин хатылыыр. Киһи этэ-сиинэ биир тэҥ сылааска сылдьыахтаах. Тобук тоҥоро, сүнньүнэн үрэрэ киһини түргэнник ыарытыннарар. Онон ити хаттык сону эһэбин үтүктэн оҥостубутум. Иһэ көннөрү сон, таһа миэтэрэнэн атыыланар синтепон. Эрийэн кэбиһэн баран, үрүсээкпэр уктан кэбиһэбин. Киэһэ сөрүүкээтэҕинэ, кэтэбин. Киэҥ буолан, саарпык, сэлиэччик, бэл, үтүлүк наадата суох. Хардарыта туттум да, бүтэр. Айаҥҥа, гостуруолга суорҕан да быһыытынан туттабын. Тирии таҥас бэрт буолуо этэ да, таҥастааһына уустук уонна ыйааһына да ыарахан буолуо.

– Этэрбэскин аан бастаан көрөн баран “сыанаҕа анаан тиктибиттэр быһыылаах” дии санаабытым...

– Дьиҥэр, аан бастаан кинини тикпитим. Тыс этэрбэһим, истээх ыстаан иһинэн уктахха, тардыста сылдьара. Онтон кылгас сутуруо оҥосто сылдьыбытым. Ону уһуларбар, этэрбэһим хобулуктаах буолан, иилистэн муҥнуура. Бу этэрбэс кыһыҥҥы кэмҥэ үчүгэй. Хобулуга, хос тилэҕэ суох буолан, бастаан утаа сыбдыйа сылдьар курдук буолаҕын, онтон үөрэнэҕин. Таһа – миэтэрэнэн атыыланар тирии. Иһигэр кээнчэлиибин. Тилэҕин анныгар убаһа арҕаһын халыҥ өттүн, иһигэр – боолдьоҕу тутабын. 5 тыһ. солк. суумалаах тирииттэн икки этэрбэһи таһаарбытым.

– Бөрө тириитэ ыстааныҥ, дьэ, ураты! Бөрө тириитэ бэргэһэни билигин ахсааннаах киһи кэтэр. Тоҕо ити кыыл тириитин таллыҥ?

– Бөрө тириитэ түүтэ түс­пэтинэн, бурҕаҥнаабатынан, сылааһынан үчүгэй. Ыйааһына да чэпчэки. Казахстаҥҥа бэстибээлгэ сырыттахпына, сылаас дойдулаах норуоттар түү таҥастаахтарыттан со­һуй­бутум. Аан дойду саамай тымныы дойдутуттан кэлбит ааттаах киһи кытай таҥаһынан турарбыттан кыбыстыбытым. Онон түү таҥаска ылсарга быһаарыммытым. Эбэм иистэнэрин көрөн, кэтээн аҕай биэрдэҕим. Бу таҥастары иистэнэр массыына кыайбат, барыта илиинэн тигиллэр. Суортукпун дьиэ иһигэр киирдим да, устан кэбиһэбин. Иһэ эмиэ синтепон. Оттон бэргэһэбин шлем быһыытын үтүктэн тикпитим.

– Дьон бу таҥаскар хайдах сыһыаннаһарый? Ким эмит үтүгүннэ дуо?

– Кытай таҥаһын кэтэн туран күлэллэриттэн бэркиһиибин. Төрүт таҥаспытыттан тэйбиппит бэрт. Дьон үксэ мин курдук суолга турбата, сатыылаабата буолуо. Үтүктүбүт киһини көрсө иликпин.

– Эн санааҕар, аныгы дьахтар таҥа­һыгар тымныыттан харыстанарга эбии тугу киллэриэххэ сөбүй?

– Эһиги уһун саҕынньаҕы кэтэргит үчүгэй. Ол эрээри аныгы саҕынньах олус чараас. Иһинэн халыҥ комбинезон курдугу кэтиэххитин сөп. Сиһи, бууту тутарын курдук. Ону саҕынньахха иҥиннэрэн, тэҥинэн устар курдук. Аныгы үйэҕэ сылаас дьиэҕэ түргэнник уһуллар таҥас ордук. Халтаҥ сону киэҥ-куоҥ гыныахха сөп этэ. Күһүнү, сааһы ааһан, сайын эмиэ кэтиллэрин курдук.

– Дойдугар Майаҕа “антикризиснай такси” диэни тэрийэ сылдьыбыккын билэбин.

– Уонча сыл таксыылаабытым. Быһа түһэн эттэххэ, ити дьыалаҕа ситиһиилэммэтэҕим. Харчыланным да, үлэбин тохтотон кэбиһэр идэлээҕим. Ити чааһыгар үчүгэйэ суох үлэ­һиккэ киирэрим буолуо. Сыана аҥаарыгар таһар буоламмын, эстибит-быстыбыт бары булар этэ (күлэр).

– “Үтүө үтүөнэн эргийэр” дииллэрэ чахчы буолуо дуо?

– Оннук. Хаһан эрэ абыраабыт дьонум суолтан ылаллар, устудьуоннуур кэмнэригэр тиэйбит-таспыт оҕолорум билэллэр, утары бараллар.

– Муусукаҕа, кыл үстү­рүмүөҥҥэ сыстыыҥ төрүөтэ тугуй?

– Сайылыкка олорон тыа­һы-ууһу истэ улааппытым. Мас хайыта тахсан баран, хардаҕаһынан дьиэ муннугун охсорум. Кэрдиис аайы атын атыннык тыаһыырын сэргээн истэрим. Тоҥсоҕой, киргил торулуур, чыычаах ыллыыр уратытын араара сатыырым. Мөҕүллүөхпэр диэри барыны бары талкыйарым. Таҥас ыйыыр быаҕа ыйаастан баран, сыҕарыйа сылдьан нуотаны таһаара сатыырым. Аҕам ыллыыр, оһуокайдыыр этэ. Массыынатыгар олордо сылдьан ыллыырын өйдүүбүн. Биэстээхпэр өлбүтэ.

– Кырыымпаны оҥоруу эмиэ туох эрэ төрүөттээх, саҕалааһыннаах буоллаҕа...

– Аармыйаҕа Монголияҕа сулууспалаабытым. Гитараҕа оонньуурум. Онно уолаттар “национальнай туоххут да суох” дииллэриттэн эмиэ толкуйга түспүтүм. Монгуоллар моринхур диэн төрүт кыл үстүрүмүөннэрин сэргии көрөрүм. Туох барыта талкыйыыттан тахсыбыта. Бастаан сылгы кылын сааһылаан саҕалаабытым. Хас биирдии кылы биир тэҥник уураҕын. Онтон дьонтон гитара куорпуһун булан, онно кылы иҥиннэрэн, тыас таһааран көрбүтүм. Холобур, кырыымпа биир кылыгар 20-60 сылгы кыла киирэр. Үс саастаах биэ кыла ордук быһыылаах.

Бастаан соҕурууттан кэлбит эрэ мас тыаһыан сөп диэн толкуйдуур этим. Онтон бэйэбит маспыт барсыан сөбө буолуо дии санаан, бэйэбитигэр үүнэр тиит, бэс, хатыҥ, харыйа маһы көрдөөн булан, оҥо хаһан оҥорор буолбутум. Таатта кырыымпаһыта Александр Чахов маһы талартан саҕалаан, үгүс сүбэни биэрбитэ. Кырыымпа хаппыт мастан оҥоһуллар. Туруорарга табыгастаах буоларын курдук, көмүлүөк оһох курдук быһыылааччыбын. Син хас да кырыымпаны оҥордум. Ылсыбытым сэттэ-хас сыл буолла. Кырыымпа тыаһа ураты, бэйэтэ саҥарар курдук. Үстүрүмүөн тыаһын норуот эрэ сыаналыыр.

– Хайа баҕарар оҥоһук устуоруйалаах. Кырыымпаны оҥорууга оннук эмиэ баара буолуо, бука?

– Оҥоро олорон сатанымыахча курдук буоллаҕына, мөҕүтүннэххэ, сүнньүгэр түһэр кырыымпа баар буолааччы.

– Кырыымпаҕа оонньуур төһө уустугуй?

– Хайа баҕарар үстүрү­мүөҥҥэ баҕалаах киһи оонньуур. Талкыйыахха эрэ наада. Ону таһынан айылҕаттан талаан эмиэ оруоллаах буолуохтаах.

– “Кыл Саха” ансаамбылга диэри айаныҥ хайдах этэй?

– Бу дьыалабын бастакынан Майаҕа Дмитрий Санников өйөөбүтэ. Онтон куоракка Арчы дьиэтин үлэһиттэрин кытта булуһуннарбыта. Салгыы Фольклор уонна муусука түмэлин дириэктэрэ Аиза Решетникова нөҥүө СӨ Үҥкүү тыйаатырын аркыастырын дирижера Николай Петрову булбутум. Николай Павлович “Монгуол үстүрүмүөнүн оҥорбуккун. Сахатытыаххын наада” диэбитэ. Кырыымпа кэмэ кэлбит быһыылааҕа. Онтон аркыастыр мусукааннара Анна уонна Афанасий Томскайдар сэҥээрэн, “Кыл Саха” ансаамбыл тэриллибитэ.

Саха күөмэйэ бүппүт кэриэтэ бүтэҥи, сэниэтэ суох тыаһы сөбүлүүр эбит. Бастаан оһуокай матыыбын таһаарбытым. Кэлин элбэх кэнсиэртэргэ, бэстибээллэргэ кыттабыт. “Дети Белого солнца”, “Куллустай Бэргэн”, “Манчаары” испэктээктэргэ тыыннаах доҕуһуолга аркыастыры кытта оонньуубут.

– Артыыс олоҕун сөбүлээ­тиҥ дуо?

– Интэриэһинэй. Сөбүлүүр буоламмын, күннэтэ өрүһү туоруур инибин. Үөрэхтээх мусукааннары кытта оонньуур олус үчүгэй, таһымнаах.

– Кырыымпа тыаһын биир бэйэм олус сөбү­лүүбүн. Дьон туох диирий?

– “Олорбут олохпун олоччу санаттыгыт” диэн биир эмээхсин билиммиттээҕэ. Москубаҕа нууччалыы саҥарар саха дьахтара кэнсиэр кэннэ кэлэн: “Миигин дьонум манна оҕо эрдэхпинэ аҕалбыттара. Дойдубар ахтылҕаммын күүһүртүгүт”, – диэн ытамньыйбыта. Калмыктар: “Биһиэхэ бу дьыала умнуллубута. Сүрдээҕин сөргүппүт эбиккит”, – диэбиттэрэ. Ханна даҕаны дьон олус сэҥээрэр, уһуктар, сэргэхсийэр.

– Руслан Прокопьевич, саха таҥаһын, кырыымпатын тыаһын тарҕата сылдьаргыттан үөрэбит. Кэпсээниҥ иһин улахан махтал!

Оксана ЖИРКОВА.