Олунньу 24 күнүгэр киэһэ 17 чаастан Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан Норуоттар доҕордоһууларын дьиэтигэр “Эр киһи эрэллээх эркиммит, инники кэскилбит” диэн ааттаах өрөспүүбүлүкэҕэ ааттара-суоллара киэҥник биллибит саха саарыннарын айар түһүлгэтэ буолаары турар. Манна араас көлүөнэ эр дьоммут эдэриттэн ытык кырдьаҕаһыгар тиийэ кыттыыны ылыахтара. Эн биһикки уйан сүрэхпитин алыптаах, нарын ырыаларынан уулларыахтара.
Тус бэйэм эр киһи барахсан сөҥ куолаһынан доллоһутан ыллыырын иһиттим даҕаны, буоскалыы ууллан хаалар адьынаттаахпын, ымманыйа, сэҥээрэ истэбин. Онно кыттыахтаах эр бэртэрин, уолан уолаттарын, ытык-мааны эр дьоммутун кытта тус олохторун, аармыйаҕа сырыыларын, үлэлэрин-хамнастарын, ырыаҕа сыһыаннарын туһунан кэпсэттибит. Дьэ, тугу кэпсиир эбиттэрий?
Өссө да ыллыы-туойа сырыттарбын...
Фрументий Петрович САФРОНОВ – Ньурба судаарыстыбаннай драматическай тыйаатырын төрүттэспит артыыстартан биирдэстэрэ, Москубатааҕы Щепкин аатынан театральнай училище 1966 сыллаах выпускнига, дыраама, киинэ талааннаах артыыһа, ырыаны толорооччу, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, “Гражданскай килбиэн” бэлиэ хаһаайына, Ньурба, Сунтаар улуустарын бочуоттаах олохтооҕо:
– Мин сэрии буолбута 14 хоммутун кэннэ от ыйын 6-гар 1941 сыллаахха Ньурба Үөдэйигэр төрөөбүтүм. Төрөппүттэрим иккиэн учууталлар этэ. Аҕам РСФСР, САССР үтүөлээх учуутала буолбута. Аканаҕа оҕо сааһым ааспыта, онно 7-с кылааһы үөрэнэн бүтэрбитим. Сайын от үлэтигэр холкуоска оҕус сиэтэрим, бурдук ыраастыырым. Бииргэ төрөөбүт 12-бит – 4 кыыс, 8 уол. Мин саамай улаханнарабын. Үксүбүт үрдүк үөрэхтэммитэ.
Орто оскуоланы Ньурбаҕа бүтэрбитим. 1961 сыллаахха “Биригэдьиир Марыына” ырыаны тургутук эксээмэҥҥэ ыллааммын Москубатааҕы Щепкин аатынан училищетыгар үөрэнэ киирбитим. 5 сыл устата ситиһиилээхтик, бэркэ үөрэммитим. Бииргэ үөрэммит оҕолорум бары да сүрдээх талааннаахтара. 1966 сыллаахха үөрэхпин бүтэрэн Ньурба тыйаатыра аһыллыбытыгар үлэлии киирбитим. Онно 20-чэ сыл үлэлээбитим. Кэргэним Нина Ильинична Сунтаар Сиэйэтэ. 1971 сыллаахха Ньурба тыйаатырыгар үлэлии киирбитигэр билсиһэн, 1974 сыллаахха ыал буолбуппут. Ньурбаҕа уоллаах кыыспыт күн сирин көрбүттэрэ. 1986 сыллаахха Сунтаарга Түбэй Дьаархаҥҥа кэлэн олохсуйбуппут.
Оҕо сылдьан оҕус миинэ сылдьан буолары-буолбаты хаһыытаан ыллыыр идэлээҕим. Оччолорго ырыаны да билбэтим. 1972 сыллаахха Ньурба тыйаатырын сыанатыгар аан бастаан “Саадьаҕай оҕус”, “Биригэдьиир Марыына” ырыалары “бис” доҕуһуоллаах ыллаабытым. Христофор Максимов Ньурба тыйаатырыгар үлэлии кэлэн баран, миэхэ анаан хас да ырыаны суруйталаабыта. Олортон биирдэстэрэ “Күнү олус таптыыбын” диэн. Ырыа олоҕум аргыһа да буолбатар, ыллыырбын сөбүлүүбүн.
5 сыллааҕыта 75 сааспын туолар үбүлүөйбэр Дьокуускай куоракка “Сэргэлээх уоттара” култуура киинигэр кэлэн кэнсиэртээбитим. Дьонум-сэргэм сүрдээх үчүгэйдик ылыммыттара. Онон, этэҥҥэ сырыттахха сотору кэминэн 80 сааспын туоларбар эмиэ кэнсиэрдиэм дуу диэн бүччүм санаалаахпын.
25 сыл устата кэпсээбэт баппыыскалаах этибит
Петр Петрович ФЁДОРОВ – ИдьМ уонна үлэ бэтэрээнэ, биэнсийэлээх:
– 1962 сыллаахха Чурапчы Хатылытыгар күн сирин көрбүтүм. Оҕо сааһым, оскуолатааҕы сылларым барыта онно ааспыта. Оскуоланы 1979 сыллаахха үөрэнэн бүтэрэн, “Оскуола-производство-үрдүк үөрэх” дэбииһинэн салайтаран, 1981 сыл муус устар 14 күнүгэр, Сэбиэскэй аармыйа кэккэтигэр ыҥырыллан барыахпар диэри, Субуруускай аатынан сопхуоска сүөһү көрүүтүгэр үлэлээбитим.
Аармыйаҕа бастакы сыл аҥаарыгар Ленин уордьаннаах Забайкальскай байыаннай уокурук састаабыгар киирэр, оччотооҕу Чита уобалаһын Шерловая Гора ыстаансыйатыгар турар, үөрэтэр-тааҥкабай пуолкаҕа сержаннар роталарын ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрэн, младшай сержант сыбаанньаны ылбытым.
Онтон, дьэ, дьиҥнээх байыаннай сулууспаны Даурия ыстаансыйатыттан соҕуруу сытар кыракый комбинированнай батальоҥҥа барбытым. ССРС кыраныыссатын харабыллааһыҥҥа анаммыт батальон буолан, аҕыйах ахсааннаах да буоллар, сэбилэниилээх күүстэр элбэх көрүҥнэрин хабар байыаннай чаас этэ. Танкистар, артиллеристар, зенитчиктэр, разведка, сибээс, пехота бааллара. Ол иһигэр НТОТ (“неподвижная танковая огневая точка”) ротатыгар таанка хамандыырынан, взвод хамандыырын солбуйааччынан ананан сулууспалаабытым. Сүрүн сорукпут – ССРС--Кытай кыраныыссатын көмүскээһин.
Биһиги ротабыт саллааттара, солбуһа сылдьан, икки пограничнай застава ортолоругар оҥоһуллубут кэтиир бөҕөргөтүүлээх пууҥҥа кыраныыссаны түүннэри-күннэри кыраҕытык кэтииллэрэ. Бойобуой дьуһуурустубаҕа Сэбиэскэй Сойуус аатыттан ааҕыллар бирикээһинэн ананарбыт уонна биир нэдиэлэ устата сир анныгар олорон, сүрдээх эппиэттээх сорудаҕы толорорбут. Афганистан сэриитэ бара турар буолан, саллааттар сулууспаларын сүрдээҕин өйдүүллэрэ, сулууспаларыгар боччумнаахтык сыһыаннаһаллара.
Чып-кистэлэҥ чаас буолан, 25 сыл устата тугу да кэпсээбэт, тарҕаппат баппыыска баттаабыппыт. Онон улаханнык тугу да өйдүү сатаабат даҕаны этибит. Итинник түргэнник биир сыл ааһа охсубута.
Урукку кэмҥэ Сэбиэскэй аармыйа дойду норуотун хаһаайыстыбатын бөҕөргөтүүгэ сүҥкэн кылааты киллэрэр этэ. Биһиги чааспыт уолаттарын Казахстаҥҥа бурдук хомууругар, Сэбиэскэй Сойуус араас муннуктарыгар тутуу үлэтигэр ылаллара. Оннук хомуурга түбэһэн, сулууспам кэнники 6 ыйын Иркутскай уобалас Слюдянка куоратыгар Ангарскайга баар собуокка сиэмэнтэ оҥорорго сырье буолар хайа боруодатын хостооһунугар үлэлээбиппит.
1983 сыллаахха аармыйаттан кэлэн баран, Свердловскайдааҕы юридическай институкка үөрэнэ киирбитим. 1988 сыллаахха үөрэнэн бүтэриэхпиттэн, быраабы араҥаччылыыр уорганнарга араас хайысхаҕа үлэлээбитим. 2009 сылтан бочуоттаах сынньалаҥҥа олоробун. Билигин Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын техникумугар устудьуоннары быраап эйгэтигэр үөрэтэбин. Кэргэним Галина Михайловна товаровед үөрэхтээх, атыы-эргиэн эйгэтигэр уһуннук үлэлээбитэ. Кыыстаах уол оҕолоохпут. 4 сиэммит олохпутун сэргэхситэллэр.
Киһи барыта ырыаһыт буолбат. Мин санаабар, ырыаны үчүгэй дорҕоон таһааран буолбакка, ис сүрэхтэн иэйиилээхтик толордоххо, ордук ис хоһооннонор. Миигин кыра эрдэхпиттэн ыллаталлар этэ. Оскуола кэнниттэн ырыа эйгэтиттэн тэйэн хаалбытым. Билигин хам-түм дьон-сэргэ үөрүүтүгэр-көтүүтүгэр кыттыһан, урууларга, үбүлүөйдэргэ ыллыыбын.
Ырыа миигин арыаллыыр
Вячеслав Макарьевич ПОПОВ – ССРС култууратын туйгуна, СКИХ “Эн сулускун 50+” биэрии кыайыылааҕа, ОДьХХ бэтэрээнэ, ОДьХХ Халыма улуустарын хааччыйыыга бэрэстэбиитэлэ:
– Бүлүү куоратыттан төрүттээхпин. Куоракка олохсуйбутум 17 сыл буолла. 3 оҕолоохпун, 3 сиэннээхпин. Кэргэним Наталья Дмитриевна -- ИдьМ бэтэрээнэ.
Ырыа миигин олоҕум устата арыаллыыр. Ыллыырбын наһаа сөбүлүүбүн. Быйыл ырыа эйгэтигэр кэккэ ситиһиилэнним. Ол курдук, Саха тэлэбиидэнньэтэ ыыппыт “Эн сулускун 50+” күрэххэ кыайыылаах аатын ылбытым. Ааспыт сайын атырдьах ыйыгар Крымҥа норуоттар икки ардыларынааҕы ырыа куонкуруһугар кыттан, 1-кы миэстэни ылан кэлбитим. 200 кыттааччы баар этэ.
Аармыйаҕа Чита куоракка 1973-75 сылларга сибээс сулууспатыгар сылдьыбытым. Сахалары хаһан да көрбөтөх дьоҥҥо түбэспиппит. “Бачча кыра уҥуохтаах дьон хайдах сулууспалыылларый?” – дэһэллэр этэ. Онтон, сулууспалаабыппыт аҕыйах ый буолбутун кэннэ, буолар күрэхтэргэ наар бастыырбыт, инники күөҥҥэ сылдьарбыт иһин санаалара үчүгэй өттүгэр уларыйбыта.
Ат үрдүгэр олоро түстүм да ыллыыбын
Уйбаан ФЕДОРОВ – сылгыһыт, Дьокуускай Тулагытын олохтооҕо:
– Күн сирин көрбүт сирим Уус Алдан Дүпсүнэ. Ол эрэн 4 сааспыттан аҕам дойдутугар Тулагыга кэлэн иккис дойду оҥостон олохсуйан олоробун.
Оскуоланы бүтэрэн, 18 сааспын туолуохпар диэри хортуоппуй биригээдэтигэр суоппардаабытым. 1982 сыл алтынньы ыйга Чита уобалаһын Сретенскэй куоратыгар сулууспалыы тиийэбин. Суоппар идэлээх буоламмын, икки сыл устата оскуола оҕолорун таспытым. Ол быыһыгар УРАЛ массыынанан “учениеҕа” сылдьарым.
Аармыйа кэлэн баран, Москубаҕа Тимирязевскай академияҕа зоотехник идэтигэр үөрэнэ киирбитим. Ол эрэн, кыайан бүтэрбэккэ, дойдубар төннөн кэлэн, 1986 сыл олунньу ыйга “Дьокуускай” сопхуоска сүүрүк сылгыларга үлэлии киирэн 1997 сылга диэри үлэлээбитим. Олох ыараан, сүүрүк сылгылары эспиттэрэ. Ол кэннэ “Сыырдаах” ТХПКҕа сылгыһытынан киирбитим, онно от биригэдьиирэ оҥорбуттара. 2004 сыллаахха 4 хаһаайыстыбаҕа араартаан кэбиспиттэрэ. Онтон ыла бааһынай хаһаайыстыба буолан 300-чэ сылгыны көрөн үлэлии сылдьабын.
2010 сыллаахха Тулагы эр дьонун ансаамбылыгар ыллыы киирбитим уонна күн бүгүҥҥэ диэри ыллыыбын. Ырыаны доҕор оҥостобун. Ат үрдүгэр олоро түстүм да ыллаабытынан барабын. Бириэмэ оччоҕуна түргэнник ааһарга дылы буолар. Чэ, ситигирдик.
Ырыам айыллар, ылланар
Аскалон Николаевич ПАВЛОВ – СӨ үтүөлээх артыыһа:
– Эстрада тыйаатырыгар үлэлии сылдьабын. Тыйаатырбыт урукку “Европа” дьиэтигэр көһөн кэлиэҕиттэн кыра уонна улахан сааллар аһылланнар араас таһымнаах кэнсиэртэр ыытыллаллар. Бэйэбит кыра-кыралаан гостуруолларга эмиэ сылдьабыт.
Мин билигин оҕолорум кыралар. Кыра кыыһым Айсанаа 2 ыйдаах, уолум Сурхаан сотору 3 сааһын туолаары сылдьар. Иитэр уолум Маар муус устар ыйга 7 сааһын туолуохтаах. Кэргэним Яна оҕотугар олорор. Үлэ министиэристибэтигэр кылаабынай исписэлииһинэн үлэлээбитэ. Улахан уолум Эрхан 8-с кылааска үөрэнэр, ийэтин кытта олорор.
Забайкальскай байыаннай уокурукка “Мирный” ыстаансыйаҕа 25-с тааҥкабай батальоҥҥа сулууспалаабытым. Аармыйаҕа остолобуойга Амма Бөтүҥүн уола Саша Филатовтыын пуобарынан үлэлии сылдьыбыппыт. Оччолорго саха уолаттара элбэх этибит. Аһыыр кэмнэригэр “добавка” көрдөөн кэлэн тураахтыыр буолааччылар. Онон саха уолаттарын аска “добавкалаан” элбэхтик абыраабыппыт. Ону үгүстэрэ өйдүүр буолуохтаахтар. Билигин “25-с пуолка” диэн бассаапка бөлөхтөөхпүт. Бэйэ-бэйэбитин билсэбит.
Сулууспаҕа балтараа сыл остолобуойга үлэлии сылдьан аһара “маапыйалаабыппыт” иһин миигин тохтотон кэбиспиттэрэ. Кадабулак, Харанор диэн сирдэргэ тааҥкабай байыаннай стрельбищеҕэ хомондьуруопкаҕа ыыппыттара. Манна диэмбэлгэ барыахпар диэри сылдьыбытым.
Аармыйаттан кэлэн баран Дьокуускай куоракка 7-с №-дээх СПТУга ботуогурап 1 сыллаах идэтигэр үөрэммитим. Ол кэннэ филармония иһинэн үлэлиир “Чороон” (ВИА) ансаамбылга ыҥырбыттарыгар, репертуарбар ырыам суох буолан “световигынан” үлэлии киирбитим. Оччолорго Башкириянан, Татарстанынан, Ямал-Ненец уокуругунан, Тюмень уобалаһынан 42 хонук устата гостуруолга сылдьыбыппыт. Дьэ, ол кэнниттэн ырыа суолугар аартыгым аһыллыбыта. 3 ырыалаах этим. 90-с сылларга дойдуга ыһыллыы-тоҕуллуу саҕаламмыт кэмигэр “Чороон” эмиэ ыһыллыбыта.
Ол кэннэ Аркадий Алексеев, Клим Федоров бөлөхтөрүгэр сылдьыбытым. Онтон “Сахаконцерт” тэриллэн ырыаһыттары үлэҕэ хомуйбуттарыгар онно киирэн баран, күн бүгүҥҥэ диэри ыллыы-туойа сылдьабын. Альбомҥа киирбит 70-80 ырыалаахпын. Сыл аайы 1-2 ырыаны айабын. Ырыам тылларын, матыыбын бэйэм суруйабын уонна Лэкиэстиин ырыа оҥорон таһаарабыт.
Уус-уран ааҕыы аҕабыттан бэриллибит
Эдуард Егорович РУДЫХ – СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ тэлэбиидэнньэтин, араадьыйатын туйгуна, Саха НКИХ араадьыйатын эрэдээктэрэ:
– Аармыйаҕа Забайкальскай байыаннай уокурукка сулууспалаабытым, байыаннай идэм – пуобар. Бэйэм Томпо улууһун Мэҥэ Алданыттан төрүттээхпин. Аҕам Е.Н. Рудых -- Өлүөхүмэ Кээччитэ, ийэм В.Н. Рудых (Михайлова) -- Хаҥалас Нөмүгүтэ. 60-с сыллардаахха Томпоҕо бэйэ-бэйэлэрин булсан, ыал буолан онно олохсуйбуттара.
Ойохтоохпун, 2 оҕолоохпун, 3 сиэннээхпин. Ойоҕум Герта Үөһээ Бүлүү Ороһутуттан төрүттээх. Оҕолорбут Петя уонна Василиса. Петя ыал, 3 уол оҕо аҕата.
Дьон болҕомтотугар сылдьар үтүө да, мөкү да өрүттээх. Биир көрүдьүөс түгэнтэн кэпсээтэххэ... 90-с сыллардаахха, диктордаабытым хаһыс да сылыгар, сайын оптуобуһунан айаннаан иһэбин. Таҥаһым -- спортивнай ыстаан, путбуолка, атахпар “шанхайка”. Оптуобуска арыый тэйиччи икки саха дьахтара сибигинэһэн кэпсэтэллэр:
- Көр эрэ, ол, били, дииктэр уол турар быһыылаах.
- Кимий, ханна?
- Оо-ол, Рудых диэн этэ дуу, точно, Эдуард Рудых!
- Эс, атын буолбат дуо?
- Кини быһыылаах дии.
- Атын-атын, көр ээ, уҥуоҕунан кыра дии уонна Эдуард Рудых, ама, оптуобуһунан айанныыра буолуо дии саныыгын дуо?
- Ээ, эмиэ да оннук ээ, атын киһи быһыылаах...
Мин Араадьыйа уонна тэлэбиидэнньэ кэмитиэтигэр 1991 сыл олунньу саҥатыгар үлэлии киирбитим. Бастаан утаа тэлэбиидэнньэ дириэксийэтигэр ыччат уонна оҕо эрэдээксийэтигэр младшай эрэдээктэринэн үлэҕэ ылбыттара. Онтон ол сыл сайыныгар тэлэбиидэнньэ дииктэрэ Виктория Максимова уоппускаҕа барбытыгар миигин үлэлэппиттэрэ. Дииктэр быһыытынан аан бастакы сүрэхтэниим онно буолбута. 1992 сыл сааһыгар араадьыйаҕа дииктэринэн көһөрбүттэрэ. Онтон ыла диктор быһыытынан үлэбин саҕалаабытым.
1993 сыллаахха Москубаҕа дииктэрдэр куурустарыгар үөрэнэн кэлбитим. Оскуолаҕа сылдьан кыра кылаастан саҕалаан, сыанаҕа хоһоон аахтараллара. Ити өттүнэн аҕабын баппыппын быһыылаах. Аҕам Егор Николаевич уус- уран самодеятельноска мэлдьи кыттара. Маны тэҥэ испэктээккэ оонньуура, сыанаттан поэмалары көрөөччү сылайыар диэри ааҕара.
Муусука олохпун салайар
Юрий Валерьянович БАИШЕВ – СӨ норуодунай артыыһа, Опера уонна балет тыйаатырын солиһа:
– Мэҥэ Хаҥалас Төҥүлүтэбин. Оскуолаҕа сылдьан муусука оскуолатыгар аккордеон кылааһын үөрэнэн бүтэрбитим. Муусука училищетыгар 2-с куурсу үөрэнэн бүтэрэн, Уральскайдааҕы консерваторияҕа үөрэнэ киирэн 2000 сыллаахха үөрэнэн бүтэрбитим. Онтон ыла олоҕум барыта – тыйаатыр. Муусука олохпун күн бүгүҥҥэ диэри салайан илдьэ сылдьар.
Оскуолаҕа үөрэнэ сырыттахпына син ыллата сылдьыбыттара. Муусука учуутала В.Д. Васильев байааҥҥа аан бастаан ыллаппыта. Онтон оҕо куолаһа уларыйар кэмиттэн ыллаабатаҕым. Онон ырыа үөрэҕэр үөрэнэ киирбиппэр, дьон соһуйбут сурахтаахтара.
Камчаткаҕа биир сыл зенитнэй-ракетнай кистэлэҥ чааска сулууспалаабытым. Шипун арыыга, Тихэй акыйааҥҥа сыппыппыт. Онон хаартыскаҕа түһэрбит көҥүллэммэт этэ. Дивизиябыт хайа үрдүгэр турара. Акыйааҥҥа түһэн илимниирбит. Сороҕор акула иҥнэр буолара. Ону эттээн баран үөһэ дивизиябытыгар таһаарарбыт, ону узбек пуобар уола бэркэ плов оҥорон астыыра.
1991 сыллаахха “путч” буолбутугар 3 күн күүстээх байыаннай бэлэмҥэ олорбуппут. Эмиэрикэттэн көппүт сөмөлүөт 4 мүнүүтэнэн биһиги үрдүбүтүнэн кэлэр диэн этэ. 30 саллаат, 15 эписиэр этибит. Сыл сулууспалаабытым кэнниттэн миигин, тулаайахпынан хамыыһыйалаабыттара. Оччолорго оннук сокуон тахсыбыт эбит. Ол сыл, мин дьолбор, консерваторияҕа хомуур тахсыбыта. Онон аармыйаҕа да сылдьыбытым, бириэмэбин сүтэрбэккэ консерваторияҕа эмиэ үөрэммитим.
Кэргэним бэлэҕэ – ырыаҕа сэртипикээт
Аркадий Владимирович НИКОЛАЕВ – Эрхан, мэлэдьиис, СӨ култууратын туйгуна, Эстрада тыйаатырын артыыһа:
– Туркмения байыаннай уокуругар младшай сержант этим (ВВС). 1990 сыллаахха аармыйаҕа барарбар 15 бырааттыы өрөспүүбүлүкэ баар этэ. Онтон икки сыл аармыйаттан бүтэн кэлэрбитигэр бу дойдулар бары тутулуга суох судаарыстыба (СНГ) буола тарҕаммыттара. Сойуус ыһыллыбыта.
Туркмения -- сүрдээх итии дойду. Сайынын 40 кыраадыс итии. Тиийэн баран, этим-хааным итиигэ эмискэ соһуйан, “перегревтээн” санчаас балыыһатыгар биир ый сытан тахсыбытым. Кэлин сыыйа-баайа үөрэммитим. “Сымыыт буһар” итиитэ буолан, атах сыгынньаҕын аспаалга кыайан турбаккын. Ол оннугар түүнүн сөрүүдүйээччи. Кыһын хаара суох дойду. Ыам ыйыттан саҕалаан балаҕан ыйыгар диэри кыратык эрэ ардаан ааһар, ону даҕаны түүн.
Ыһыллыы-тоҕуллуу кэмигэр түбэһэммит аармыйаҕа ыарахан соҕус этэ. Ас-таҥас кэмчитэ. Маҕаһыыннарга туох да суоҕа, барыта дэписсиит буола сылдьыбыта. Ол иһин аармыйаҕа ыйдааҕы хамнаспытын 3-4 паачыка табаҕынан биэрээччилэр. Мин табахтаабат буоламмын, биир устуука табаҕы бэчиэнньэҕэ, кэмпиэккэ, чайнойдарга киирэн, бэрэскигэ атастаһан аһыырым. Туркмения ишак, тэбиэн дойдута. Ишак киһини төһө уйарын билээри, 4-түү саллаат буолан олорон, аулга баран кэлэрбит. Кып-кыра эрээри күүстээх кыыл эбитин көрөн сөхпүппүт.
Аармыйаттан бүтэн дойдубутугар кэлэрбитигэр, “дембельскэй” харчы диэн суолбутугар айан харчытын 800 солк. биэрбиттэрэ. Оччолорго ити харчынан ханна ыраатыаххыный, суох буоллаҕа. Мин дойдубар -- Бүлүүгэ Дьокуускайтан сөмөлүөт билиэтэ 2000 солк. этэ. Онон харчыбытын харыстаан айаммытыгар аҥаардас килиэбинэн уонна уунан аһаан сылдьыбыппыт. Ый аҥаара кэм устата айаннаан дойдубутугар кэлбиппит.
Эстрада тыйаатырыгар артыыс быһыытынан үлэлээбитим номнуо 14 сыл буола охсубут. Аармыйаҕа да, устудьуоннуу да сылдьан ырыа суруйарым.
4 уоллаахпын. Уолаттарбын кыраларыттан “уол оҕо хайаан да Ийэ дойдутугар иэһин көмүскүөхтээх” диэн ботуруйуот тыыныгар иитэбин, үөрэтэбин. Улахан уолум Айтал аармыйаҕа сулууспалыы баран баран салгыы Хабаровскайга үлэлии хаалбыта. Олоҕун байыаннай дьыаланы кытта сибээстиэн баҕарар. Аны сайын Москубаҕа, академияҕа эписиэр үөрэҕэр киирэр былааннаах.
Урут сэбиэскэй саҕана бу бырааһынньыкка одьукулуону, лосуйуону үгүстүк бэлэхтиир буолаллара. Билигин кэрэ аҥаардар наскынан эрэ муҥурдаммакка, күүстээх аҥаардарыгар үчүгэй соҕус бэлэх оҥороллоро буолуо диэн эрэнэбин. Кэргэним миэхэ устуудьуйаҕа ырыа бэлэмнэтэрбэр сэртипикээт бэлэхтээччи.
Киһини өйдүөхпүттэн ыллыыбын
Николай ПРОКОПЬЕВ – СӨ култууратын уонна социальнай көмүскэлгэ туйгуна, инбэлииттэр өрөспүүбүлүкэтээҕи уопсастыбаларын култуураҕа сүрүн исписэлииһэ:
–Ыҥырыкка сылдьар тамадабын. Тамадалыырбын сүрдээҕин сөбүлүүбүн. Үлэбинэн инбэлииттэргэ араас тэрээһини, куонкуруһу ыытабын. Соҕуруу тиийэ кыттабыт.
Киһини өйдүөхпүттэн ыллыыбын – оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, агитзоналарга даҕаны. Устудьуоннуу сылдьан табаарыстарым Бүөккэ Бөтүрүөптүүн, Геннадий Бечеряковтыын “Дуораан” бөлөххө сылдьыбытым.
Аармыйаҕа 1984 сыллаахха күһүн барбытым уонна зенитнэй-ракетнай база диэҥҥэ сылдьыбытым Забайкальеҕа. Суотту уола Миша Васильевтыын иккиэйэх саха этибит. Кини билигин биһиги кэккэбитигэр суох. Аармыйаҕа сылдьыбыт кэммин туохха да биэрбэппин. Аан бастаан кэлэн баран “харантыыҥҥа” олорон дойдубутун наһаа ахтар этибит. Саатар, утары байыаннай аэродром баар этэ. Онно сөмөлүөт түһэрин-тахсарын көрө-көрө “биһиги эмиэ хаһан итинник көтөн дойдубутугар баран эрэр буолабыт” диэн уйадыйааччыбыт. Онтон 2 сыл сулууспалаан бүтэн, аны бүтэһик хардыыбытын хаһаарыматтан атыллаан тахсан иһэн, ону санааммыт эмиэ сүрдээҕин уйадыйан ылбыппыт. Аны арахсыахпытын баҕарбатахпыт, дьиэҥ курдук буолан хаалар эбит этэ.
Киһи да күлэр, сулууспалыы сылдьан муннубун үлүтэ сыһан турардаахпын. Аракыаталары тиэйэр массыынаҕа үлэлиибин. Кыһын тоҥон турар массыыналары собуоттаан сүүрдэбит. Тыала-кууһа күүһэ, истиэп дойдута. Массыынабын собуоттуу сылдьан, эмискэ өйдөөн, туттан көрбүтүм -- муннум тириитэ түһэн, үлүйэн хаалбыт. Сүрдээҕин ыксаатым, куттанным. Дьэ, онно баҕас, сүрэҕим хайда сыспыта. Онно “саха Забайкальеҕа кэлэн муннун үлүппүт” диэн күлүүгэ бара сыспыттааҕым.
Аармыйа киһини олоххо, дьону кытта алтыһарга, бэйэ иннин быһаарсарга, алтыһарга, уопсай тылы буларга үөрэтэр. Аармыйаҕа сылдьыбыт уолаттар олоххо быдан бэлэмнээх, тирэхтээх, күүстээх санаалаах буолаллар эбит.
Ырыа – миэхэ хоббим
Филипп ТЫРЫЛГИН – “Якутское” ИДьМ пресс-сулууспатын сүрүн исписэлииһэ:
– Амурскай уобалас Белогорскай куоракка артылыарыйа биригээдэтигэр мл.сержанынан сылдьыбытым. Биригээдэҕэ 2000-тан тахса саллаат баара. Сахалар 40-ча этибит. Сүрдээх биир сомоҕо буолан сылдьыбыппыт. Билигин үксүбүт полицияҕа үлэлиир. Аармыйаҕа сылдьыбыт кэмнэрбин олус күндүтүк саныыбын. Билигин эдэр ыччат аармыйаҕа талаһар буолла. Ол үчүгэй.
Ырыа мин олохпор суолтата улахан. Мэлдьи ырыа аргыстаах сылдьарбын сөбүлүүбүн. Ырыа миэхэ хоббим курдук буолар.
Леонид Анатольевич Григорьев – ЛЕОН, “Модун” успуорт киинин сахалыы атах оонньууларыгар тириэнэрэ:
– 2016 сыллаахха ХИФУ физкултуураҕа салаатын бүтэрэммин тириэнэринэн үлэлии сылдьабын. 14-тэн 25 саастарыгар диэри эдэр ыччаты босхо дьарыктыыбын.
Аармыйаҕа 2016 сыллаахха Хабаровскай кыраай Комсомольск на Амуре куорат тимир суол чааһыгар сулууспалаабытым. Аармыйаҕа сылдьан хоһоон суруйар буолбутум. Аармыйа кэнниттэн 2017 сыллаахха “Нарын кыысчаан” бастакы ырыабын суруйбутум. Ырыам тылларын, муусукатын барытын бэйэм суруйабын, айабын.
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
