2012 сыллаахха бэрэсидьиэн Е.А. Борисов анал ыйааҕынан “Норуот маастара” күнэ ылыллан турар. Бу инниттэн “Саха сирэ – уус түһүлгэтэ” быыстапка-дьаарбаҥка ыытыллар буолбута үтүө үгэскэ кубулуйда. Быйыл 10-с төгүлүн ыытыллар үбүлүөйдээх сыла. Онон сибээстээн, норуот-прикладной ускуустубатын уонна уус-уран идэтин национальнай киинин дириэктэрэ, СӨ ускуустубатын үтүөлээх диэйэтэлэ, СӨ норуодунай худуоһунньуга А.Н. Гоголев – Сатал Уус бүгүн биһиэхэ ыалдьыттыыр.
Александр Николаевич, бүгүҥҥү кэпсэтиибит норуот маастардарын туһунан буолуоҕа. Дьэ, ол туһунан сырдат эрэ.
– Биллэн турар, “Норуот маастара” үрдүк аат 10 сыл анараа өттүгэр эрэ олохтоммотоҕо. Олохтоммута олох ыраатта. Дьон бу аакка наһаа бутуллар быһыылаахтар. Прикладной ускуустуба 3 көрүҥҥэ арахсар – профессиональнай (декоративнай прикладной ускуустуба) – бэйэ айан оҥоруута, манна ускуустуба сокуоннара туттуллар, самодеятельнай ускуустуба – киһи бэйэтэ тугу баҕарар айыан сөп уонна норуот ускуустубата, үгэскэ олоҕуран айыы, уһаныы. Бу барыта туспа ирдэбиллээх.
Анал сокуон тахсыбыт эбит дии.
– Саха сиригэр норуот уус-уран идэтин (народно-художественный промысел) туһунан сокуон ылыммыппыт 12 сыл буолла. Бу сокуоҥҥа этиллэринэн, норуот ускуустубатын 8 хайысхата баар – маска, тимиргэ, көмүскэ, иискэ, туойга, кыл уонна сиэл, хотугу омуктар таҥастарыгар, туос оҥоһуктарга. Хас биирдии хайысха бэйэтэ туспа ирдэбиллээх, быраабылалаах, сокуоннаах. Ол эбэтэр, сүнньүнэн – үгэстэргэ олоҕуруу. Холобур, чороон бэйэтэ туспа пуормалаах, ирдэбиллээх. Ону хайаан даҕаны тутуһуохтаахпыт. Саҥа эбиини көрөн тураммыт сөп түбэһэр эрэ буоллаҕына киллэриэхтээхпит. Билигин көрдөххө, наһаа судургутутуу уонна аһара уустугурдуу эмиэ барар. Ону хайата сөбүн, хайата сыыһатын бириэмэ, кэм-кэрдии син биир быһаарар.
Сүрүн ирдэбил төрүт үгэһи, быраабыланы (канону) тутуһуу буоллаҕа.
– Канону тутуһуу таҥаска, тимиргэ, маска, о.д.а. хайысхаларга барытыгар баар. Хас биирдии уһанар киһи норуот маастарын ирдэбилигэр эппиэттиибин диир кыаҕа суох. Ону быһаараары өрөспүүбүлүкэҕэ Култуура министиэристибэтин иһинэн уус-уран эспиэрдиир сэбиэт үлэлиир. Сэбиэт хамыыһыйата кыбаарталга биирдэ буолар. Онно улуустартан элбэх үлэ, хадатаайыстыба киирэр. Ону сиһилии үөрэтэбит, ырытабыт. Хас биирдии хаартысканы көрөбүт, сыыһаларын ырытабыт, хас быыстапкаҕа кыттыбыттарын сыаналыыбыт. Онтон быһаарыы ылынан, уус-уран сэбиэт көрүүтүгэр киллэрэбит.
“Норуот маастара” аат хайдах иҥэриллэрий?
– Уус-уран сэбиэккэ искусствоведтар, худуоһунньуктар, маастардар бааллар. Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ – В.В. Левочкин. Манна бары өттүнэн норуот маастарын ирдэбилигэр сөр түбэһэр киһини анал уураах таһааран, “Норуот маастара” аат иҥэриллэр.
Хамыыһыйаҕа үлэлэрин ыытар дьон ардыгар сыыһа өйдөөннөр, ирдэбилгэ сөп түбэспэт үлэлэри ыыталлара баар суол. Көрдөххө, үчүгэй үлэлэр. Ол эрээри норуот ускуустубатын сүрүн ирдэбиллэригэр эппиэттээбэт, ол эбэтэр хайысхата олох атын үлэлэр киирэллэр. Ону биһиги, биллэн турар, туоратабыт. Тоҕо диэтэххэ, норуот ускуустубатыгар харыстабыллаах сыһыан наада. Биһиги билигин уларытан кэбистэхпитинэ, кэлэр көлүөнэҕэ ыарахан нэһилиэстибэ хаалыа турдаҕа. Ону сорохтор өйдөөбөттөр, өһүргэнии, араас саҥа-иҥэ баар буолар. Биһиги сөптөөх хайысханы, ирдэбили тутуһан сыаналыыбыт. Онон ким эрэ көрдөһүүтүнэн, туруорсуутунан норуот маастарын аатын ылбакка, норуот үгэһин тутуһан, бэйэ дьиҥ чахчы үлэтин хаачыстыбатынан ылыахтаах.
Уус-уран эспиэрдиир сэбиэккэ кимнээх баалларый?
– Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэ лауреата Н.И. Потапов, Өксөкүлээх аатынан култуура киинин генеральнай дириэктэрэ Я.В. Игнатьева, СӨ Худуоһунньуктарын сойууһун бэрэссэдээтэлэ В.Н. Амыдаев, искусствоведтар И.В. Покатилова, З.М. Заболоцкая, художественнай училище дириэктэрэ К.П. Гаврильев, тимир уустара Н.И. Потапов, Р.И. Готовцев, о.д.а. бааллар.
“Норуот маастара” ааты биэрэргитигэр туох хайысханы тутуһаҕыт?
– Этэн аһарбытым курдук, маска, тимиргэ, көмүскэ, иискэ, туойга, кыл уонна сиэл, хотугу норуоттар таҥастарыгар, туос оҥоһуктарга.
Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн төһө норуот маастара баарый?
– 230 норуот маастара, маны таһынан саҥа тахсан эрэр 450 уус-уран идэ (народно-художественный промысел) маастардара. Баларга Саха сирин сокуона үлэлиир. Балар истэригэр Орто дойду олоҕуттан барбыт дьон бааллар. Биһиги кинилэри син биир умнубаппыт, ааттара ааттанар.
Тарбахтарыгар талааннаах үгүс киһи таҥас ииһигэр, маска уһанарга, тимири чочуйарга, аныгылыы эттэххэ, “стилизованнай” көрүҥү киллэрэр. Бу норуот төрүт ускуустубатыгар киирсибэт буоллаҕа?
– Үчүгэй баҕайытык маска уһаналлар. Остуол, олоппос оҥороллор. Олор норуот ускуустубатыттан ыраах соҕус буолаллар – ойо быһан кыһыытынан, архитектуратынан. Наһаа сиэдэрэйдээн, билиҥҥи олох ирдэбилигэр сөп түбэһиннэрэн оҥорбут буолаллар. Норуот ускуустубатын көрүүтүгэр (канон) сөп түбэспэт. Сокуоҥҥа ирдэбилгэ “канон” сурулла сылдьар. “Симэх” национальнай киин иһинэн “фонд эталонных образцов” диэн анал отделлаахпыт. Онно холобур буолар оҥоһуктары мунньабыт.
Ити ирдэбилгитигэр эппиэттиир өйдөтөр үөрэтии үлэлэрин ыытаҕыт дуу?
– Үөрэтэбит. Ол эрээри, билигин уһанар киһи наһаа элбээбитинэн, барыларыгар кыайан тиийбэппит. Баҕарбыппыт да иһин кыаллыбат. Эмискэ тосту уларытыы тахсара сыыһа буолара буолуо. Олох уларыйа суохтаах диэн эмиэ эппэппит. Уларыйыахтаах. Ол эрэн, эмискэ биир күнүнэн буолбакка, сыыйа-баайа киириэхтээх. Онтон дьон анал сакааһынан уус, худуоһунньук быһыытынан аныгылыы төһө баҕарар оҥоруохтарын сөп. Ол эрэн норуот маастарын быһыытынан буолбакка. “Норуот маастара” диэн аат бары ирдэбилгэ, сокуоҥҥа сөп түбэһиэхтээх.
Онтон аатырар худуоһунньуктар, скульптордар бэйэлэрэ ааптарыскай үлэлээх буолаллар. Ол норуот ускуустубатын ирдэбилигэр сөп түбэспэтэр да, аһара үчүгэй, дьоһуннаах үлэлэр.
“Норуот маастара” аакка атын омуктар эмиэ киирсиэхтэрин сөп дуу?
– “Саха сирин норуоттара” аатынан эбээннэр, эбэҥкилэр, чукчалар, дьүкээгирдэр уонна төрүт олохтоох нууччалар “дьаамсыктар” ускуустубалара бары киирэллэр.
Онтон атын Азия омуга киирсибэт буоллаҕа?
– Суох. Олор киирсибэттэр. Арассыыйа үрдүнэн ирдэбил баар “места бытования” диэн.
“Места бытования” өйдөбүлү быһааран биэриэҥ дуу?
– Ускуустуба биир эмэ хайысхатынан анаан дьарыктаммыт сирдэр буолаллар. Чэ, холобур, чороону ылан көрүөх... Уопсай көрүҥэ барыларыгар биир. Ол эрээри түөлбэ-түөлбэ аайы араастаһар. Сорох сиргэ олох суох буолар. Ол аата олох дьарыктамматахтар.
Александр Николаевич, сарсын буолаары турар “Саха сирэ – уус түһүлгэтэ” быйыл үбүлүөйдээх 10-с төгүлүн ыытыллаары турар. Хас киһиэхэ “Норуот маастара” үрдүк аат иҥэриллэрий?
– 20-тэн тахса хадатаайыстыба киирбититтэн 6 киһи ааста. Ол курдук, А.Н. Семеноваҕа – Бүлүү (национальнай тигиигэ), И.К. Пахомоваҕа – Усуйаана (тирии уонна түү оҥоһуктарга), М.Н. Быкановаҕа – Усуйаана (тирии уонна түү оҥоһуктарга), М.Е. Петроваҕа – Уус Алдан (илиинэн көбүөр тигиитэ уонна сылгы сиэлэ оҥоһуктар), Т.Г. Васильеваҕа – Нам (туос оҥоһуктарга), В.Т. Васильевка Нам (туос оҥоһуктарга) улуустарыттан сылдьар талааннаах дьоммутугар бэрилиннэ.
Онно туох ирдэнэрий? Бука, ирдэбилэ элбэҕэ буолуо.
– Хас да үрдэллээх, хайысхалаах. Бастаан уус-уран идэ маастара (мастер народно-художественных промыслов) нэһилиэк, улуус таһымынан маастар, онтон Саха сирин уран идэтин маастара буолаллар, ол эрэ кэнниттэн “Норуот маастара” үрдүк аакка бараллар. Манна сүрүн ирдэбил – бэйэтэ үөрэнээччилэрдээх, утумнааччылардаах, маны сэргэ араас таһымнаах быыстапкаҕа кыттыыта ирдэнэр. Саамай кырата 10-тан тахса быыстапкаҕа кыттыбыт буолуохтаах – өрөспүүбүлүкэ, Арассыыйа, аан дойду таһымынан. Маннык быыстапкалар, сүрүннээн, сарсын саҕаланаары турар “Саха сирэ – уус түһүлгэтэ” өрөспүүбүлүкэ таһымнаах уонна ыһыах кэмигэр (Олоҥхо ыһыаҕа) ыытыллар быыстапкалар буолаллар.
Билигин араас таһымнаах быыстапка өрөспүүбүлүкэ, Арассыыйа, аан дойду таһымынан ыытыллар. Онно биһиги норуот ускуустубатын быыстапкатын ордук болҕомтоҕо ылабыт. Оттон Арассыыйаҕа сылга 2-тэ ыытыллар “Ладья” быыстапкаҕа кыттыы – саамай чыпчаал таһым. Сүбэниир, бэлэх быыстапкаларын аахсыбаппыт. Маннык дьон, дьэ, дьиҥнээх норуот маастара буола үүнэллэр. Арассыыйа таһымыгар норуот ускуустубатыгар саамай күүстээх, үгэстэри тутуһа сылдьар омуктар, биһиги сахалар, буолабыт, онон киэн туттуохтаахпыт.
Өбүгэ үгэһин, ситимин тутуһар маастардарга аат-суол биэрэн эрдэххит.
– “Симэх” норуот ускуустубатын киинигэр анал ааттары олохтообуппут. Ол курдук, бэйэтэ туспа бэлиэлээх “Дархан уус”, Саха сиригэр маннык ааттаах 5 Дархан уус баар. Мас, муос оҥоһук маастардара Мэҥэ Хаҥаластан Николай Баишевка, Бүлүүттэн Павел Тимофеевка уонна Ньурбаттан Владимир Саввиновка “Дархан уус” бэлиэни туттарыахпыт.
“СӨ норуот ускуустубатыгар үтүөлэрин иһин” диэн саҥа ааты олохтоотубут. Сарсын буолаары турар бырааһынньыкпытыгар бу ааты 2 киһиэхэ биэриэхпит. Маны тэҥэ “Уран аар хотун” бэлиэни быйыл саҥа толкуйдаан, олоххо киллэрэн иистэнньэҥнэргэ биэрэр буолуохпут. Бу ааты сыл аайы 5 уһулуччулаах далбар хотуттар ылар буолуохтара.
Үбүлүөйдээх быыстапкаҕа кыттааччы бөҕө сайаапка биэрдэҕэ?
– Быйыл ыытыллар сирэ кэҥиир буолла. Өксөкүлээх аатынан култуура киинин 3 улахан былаһааккаларынан ыытыллыа. Быйылгы быыстапка сүрүн уратыта -- саха туойдьуттарын быыстапката буолуо. Сахалар 13-с, 14-с үйэлэргэ туойунан сүрдээх үчүгэйдик дьарыктана сылдьыбыттар эбит. Ону араас түмэл археологическай хаһыылара кэрэһилииллэр. “Кулун Атах” кэмин сөргүтээри 2 сылы быһа үлэлээтибит. Ол түмүгэр, “Саха туойдьуттара” ассоциация тэриллэн, ол сүрэхтэниитэ, маастар-кылаастар буолуохтара. Дьиҥинэн, сахалар туойунан дьарыктана сатаабыттара, мин билэрбинэн, 40-тан тахса сыл буолла. Ол тухары Н.Н. Шарапов, Е.Н. Винокурова, П.И. Добрынин эрэ дьарыктаммыттара биллэр.
Сахалыы таҥастаах уулусса устун хаамыы (шествие) буолар дуу?
– Былырыын 1200 киһи хаамыыга кыттыбыт буоллаҕына, быйыл 1500 киһи хаамыыга кыттыа диэн былаанныыбыт. Кыайыы болуоссатыттан Орджоникидзе болуоссатыгар тиийэ хаамыы буолуоҕа, Кыайыы үбүлүөйүнэн бөнүөк ууруута уонна “Саха сирэ барахсан” ырыа ылланыа, оһуокай дуорайыа. Дьон көхтөөх, кыһыҥҥы сахалыы таҥаһыы тиктии үгэнэ. Маны тэҥэ Саха сиригэр олорор омук түмсүүлэрэ эмиэ төрүт көстүүмнэринэн кыттыахтара.
Александр Николаевич, кэпсээниҥ иһин махтанабын. Өбүгэ ситимин быспакка үйэтитэ сылдьар норуот маастардара элбии туралларыгар баҕарабын.
кэпсэттэ Саргылаана БАГЫНАНОВА.
