Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ Кыайыы 75 сыла бу кэллэ. Онон фроҥҥа сэриилэспит, тыылга бэйэни харыстаабакка үлэлээбит чулуу дьоммутун үйэтитэр, ааттарын ааттатар үлэни сороҕун сөргүтэн, сороҕун саҥаттан саҕалаан, сороҕун киэҥ далааһыннаан биэриэхпитин наада. Ол -- өйдөбүл туоһута.
Ол курдук, соторутааҕыта “Устуоруйа өйдөбүлэ” федеральнай бырайыак чэрчитинэн, саха биллиилээх снайпера Иван Николаевич Кульбертиновка Арассыыйа Дьоруойа ааты иҥэрии туһунан кэпсэтии буолла. Көрсүһүүнү Ил Түмэн дьокутаата, “Ньыгыл Арассыыйа” салайааччыта Д.А.Медведев Саха сиринээҕи уопсастыбаннай приёмнайын салайааччыта Е.Х.Голомарева иилээн-саҕалаан ыытта. Манна И.Н. Кульбертинов уола Иван Иванович Кульбертинов, Саха Өрөспүүбүлүкэтин ытык сүбэтиттэн Климент Егорович Иванов, “Патриот” уопсастыбаннай хамсааһын түстээччитэ Михаил Сергеевич Люйден, бэтэрээннэр сүбэлэрин чилиэнэ Вильям Очирович Иванов, “Устуоруйа өйдөбүлэ” федеральнай бырайыак сүрүннээччитэ Саргылана Александровна Неустроева, Хотугу омуктар ассоциацияларын бэрэссэдээтэлэ Вячеслав Иванович Шадрин, Альбина Прокопьевна Черепанова, суруналыыыстар кытыннылар.
Сэрии кэмигэр Саха сирин кыраҕы харахтаах снайпердара 1,1 тыһыынчаттан тахса фашиһы суох гыммыттара. ССРС биир чулуу снайпердарыттан биирдэстэрэ, Өлүөхүмэ Тээнэтиттэн төрүттээх булчут Иван Кульбертиновы фроҥҥа “Сибиир хаххана” дииллэрэ. Ньиэмэстэр киниттэн саллан, эрдэттэн сэрэтиһэллэр эбит -- "Achtung Kulbert! (Осторожно, Кульберт!)" диэн биллэриилэри туруораллара үһү. Биир ньиэмэс эписиэрэ “биһигини биир нуучча снайпера эрэйдээтэ...Ханна да быкпакка, уута да, аһа да суох блиндажка олорбуппут хас да хонно...” диэн суруйбут суругун булан ылбыттара. Оттон ньиэмэс аармыйатын салалтата “Кульберт төбөтүн иһин” добуочча элбэх манньаны эрэннэрэрэ.
Кульбертинов аармыйа салайааччыта Г.К. Жуковтан анал бэстилиэтинэн наҕараадаламмыта. Фроҥҥа сылдьан хорсуннук кыргыспытын, бойобуой үтүөлэрин иһин 6 бойобуой уордьанынан, элбэх мэтээлинэн бэлиэтэммитэ. Кинини икки төгүл Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа аакка түһэрэ сылдьыбыттара. Ол эрээри, бу чулуу снайпер Сэбиэскэй Сойуус саамай үрдүкү наҕараадатын соннук ылбакка барбыта. Тоҕо? Дьэ, ол туһунан кэпсэтии маннык буолла.
Иван Кульбертиновы бэйэтин билэр, кинилиин алтыспыт, снайпер туһунан ахтыы-ыстатыйаны суруйбут Климент Егорович Иванов манныгы кэпсээтэ:
– Бу сылы Өйдөбүл сылынан биллэрдилэр. Путин бэйэтэ Аҕа дойду Улуу сэриитин суолтатын намтатарга холонуу, устуоруйаны атыннык суруйа сатааһын бара турарын уонна ону утары үлэлиир наадатын туһунан эппитэ. Оннук эбит буоллаҕына, кини Аҕа дойду Улуу сэриитин кырдьыгын көмүскүөхтээх. Сэриигэ хорсун быһыылара ситэ сыаналамматах дьон элбэх. Сэриигэ араас буолуон сөп, сороххо, баҕар, салалтата ситэ хамнамматаҕа да буолуо. Биһиги ону барытын тэҥнээн көрөн, дириҥник үөрэтэн, устуоруйа чахчытын хайаан да сөргүтүөхтээхпит.
Владимир Иванов диэн устуорук Кульбертинов икки төгүл бу наҕараадаҕа түһэриллэ сылдьыбытын этэр. Түһэриллибэтэх да буоллун: биһиги син биир устуоруйа чахчытын туруулаһыах тустаахпыт. Бу сэриигэ сорох дааннайынан, 27 мөл. сэбиэскэй саллаат өлбүт. Онтон 11600 киһи Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа буолбут. Бу сүрдээх аҕыйах. Өскөтүн “кыайыыны сэбиэскэй норуот маассабай героизмынан ситиспиппит” диир эбит буоллахпытына, биһиги ону сөпкө сыаналыахпытын наада! Тоҕо билигин ахсаанын хааччахтыы сатыыбыт? Атын судаарыстыбалары ыллахха, онно дьоруойдара бырыһыанынан ыллахха, олус элбэхтэр ээ!
Ити 11 600 дьоруойтан 87 эрэ снайпер баар. Оттон оччолорго аармыйа кимэн киириитигэр саамай сүрүн дьон снайпердар буоллахтара. Кинилэр кимэн киирии иннинэ, ол сири үөрэтэн, “ыраастаан” биэрэллэрэ. Биир да пуолка, биир да дивизия, аармыйа снайпера суох кимэн киирбэт этэ. Кинилэр суол тэлээччи буоллахтара. Онон ити 87 эрэ киһи дьоруой буолбута олус аҕыйах. Бу Кульбертинов 489 фашиһы суох гыммыта. Өлөрбүт өстөөҕүн ахсаанынан снайпердарга Сэбиэскэй Сойууска 6-с миэстэҕэ сылдьар. Ол эрээри дьоруой аатын ылбатах. Бу аата, сөп үһү дуо? Кырдьык баар диигит дуо?
Мин Иван Николаевиһы бэйэтин бэркэ билэр киһим этэ, ол иһин ахтыы-ыстатыйа суруйбутум. Бэйэтэ сүрдээх сэмэй майгылаах, көнө, чиэһинэй, олоххо бигэ бириинсиптээх, ыраас киһи этэ. Бэртээхэй киһи. Элбэх саҥата суоҕа эрээри, тугу эмэ этэн кэбистэҕинэ, онто көнөтүнэн уонна сүрдээх сытыы буолара. Аны бэйэтэ дьоруойдуу сэриилэспитин туһунан саараама кэпсээбэт этэ, ыйыталаһыы күүһүнэн эрэ арыллан кэпсээччи.
Кинини дьоруойга түһэрбиттэригэр аатыра-хайыы сатаабатах, бэйэ албан аатыгар наадыйбатах, туруорсубатах буолуохтаах. Билигин ону биир дойдулаахтара туруорсуох, сүүрүөх-көтүөх тустаахтар. Дьиҥинэн, соҕотох Кульбертинов эрэ буолбатах, бириэмэтигэр ситэ сыаналамматах, дьыалалара-куолулара оҥоһуллубатах эбэтэр сүппүт буойуннар эмиэ бааллар. Олору дьоруой аатыгар түһэрэргэ эмиэ үлэлиэххэ наада, ити сатаныан сөп. Холобур, Сунтаартан төрүттээх биллэр снайпер Егор Константинович Петров, Чурапчы аатырбыт артиллериһа Гаврил Дмитриевич Протодьяконов.
Үрдүкү Сэбиэт дьокутаата буола сылдьан, мин Бүлүү оройуонун салалтатын көрдөһүүтүнэн, миниистир Д.Т. Язов приёмугар сылдьан турардаахпын. Язов оройуон көрдөһүүтүн олус үчүгэйдик ылыммыта, истибитэ. Наҕараада хамыыһыйатыгар тиэрдиэх буолбута. Итини сэргэ Андрей Саввич Борисов дойду үрдүкү эргимтэтин кытта эмиэ үлэлэспитэ улахан түмүктээх буолбута. Онон билигин эмиэ итинник, бары өттүнэн, үлэ барыахтаах. Айсен Сергеевичкэ булгуччу тахсар наада, оччоҕо эрэ туох эрэ түмүк баар буолуо.
Аҕам кэпсээбититтэн
Снайпер Кульбертинов туһунан араас сурах-садьык сылдьарын быһааран, уола Иван Иванович маннык кэпсээтэ.
– Аҕабыт хаһан да сэриигэ сылдьыбытын туһунан мээнэ кэпсээбэт этэ. Биирдэ бултуу сылдьан, ас буһуор диэри балааккаҕа сытан эрэ “бу маннык дииллэр, ол кырдьык дуу, эбиилээх дуу” диэн ыйыппыппын ылынан кэпсээбитэ. Ону хайдах баарынан, хайдах истибиппинэн тиэрдиим.
“Сэрии бүтэн, 1947 сыллаахха дьиэбэр кэлэн испитим. Онно Иркутскайга баксаалга сэрииттэн кэлэн иһэр фронтовиктары көрүстүм. Бары сэрииттэн кыайан-хотон, тыыннаах эргиллэн иһэрбититтэн үөрэн, эрэстэрээҥҥэ киирэн аһыахха диэтибит”, -- диэн саҕалаабыта аҕам. Үстэр, кини саамай кыралара үһү. Аһыы олордохторуна, арай морфлот пуормалаах ботурууллар кэлбиттэр уонна хара ааныттан “докумуоннаргытын уонна наҕараадаларгыт дастабырыанньаларын көрдөрүҥ! Баҕар, олох да сэриилэспэтэххит буолуо!” диэн барбыттар. Биирэ аҕабар кэлэн өссө “а ты азиат, тоже покажи! Может ты с сейфа снял!” диэччи буолбут. Биллэн турар, аҕам өһүргэннэҕэ дии, ким баҕарар да өһүргэниэ этэ! Тыл бырахсан, мөккүһэн барбыттар, онтон аҕам Жуков биэрбит “именной” бэстилиэтин таһааран, ытан саайбыт, онто буулдьата киһи пурааскатын сиирэ-халты таарыйбыт.
Мин “биир миэтэрэҕэ турар киһини хайдах сыыһа ыппыккыный?” диэн ыйытар буоллаҕым. Онуоха “Мин оннооҕор буолуох ыраахтан фашистары табарым, онон бу киһини табыахпын баҕарбытым буоллар, табыам этэ. Мин кинини куттаары гыммытым. Кэлин өйдөөбүтүм, бэйэтэ сэриигэ сылдьыбатах киһи буолан, итинник тылласпытын”, -- диэбитэ. Сонно аҕабын кум-хам тутан, комендатураҕа илдьэ барбыттар, докумуонун эҥин барытын көрбүттэр. Бу алта бойобуой уордьаннаах кэлэн иһэр киһи буоллаҕа, докумуона эҥин барыта баар. Ол быһаарыахтарыгар диэри эриэйсэтэ көтөн хаалар. Били ботуруул үҥсүүтүн быһаара охсоннор, кинини бэйэлэрин ааттарыттан бырастыы гыннараннар, аҕабар билиэт ылан биэрэн, дойдутугар ыыппыттар.
Ити туһунан “киһини өлөрбүт үһү” эҥин диэн кэпсииллэрэ. Оннук буолбатах. Мин аҕабын үчүгэйдик билэр буоллаҕым. Билигин ол түбэлтэни бэйэм да өйдөөтөхпүнэ даҕаны уоттаах сэрииттэн кэлэн иһэр киһиэхэ итинник тылласпыттара буоллар, холобур, мин да таах олорон биэриэм суох этэ дии саныыбын...
Оттон Сэбиэскэй Сойуус саҕана дьоруойу биэрбэтэх төрүөттэрэ диэн, мин санаабар, кини хаайыыга олоро сылдьыбыта буолуон сөп. Ол туһунан дьон баҕар билбэтэ да буолуо. Ол туһунан эмиэ арааһы кэпсииллэр. Оттон, дьиҥинэн, мин ону барытын илэ көрдөҕүм. Ол маннык этэ. Сэрии кэнниттэн аҕабыт 1957 сыллаахха, эспэдииссийэҕэ табаһытынан сылдьыбыта. Амакинка эспэдииссийэтин 47№-дээх этэрээтэ Бодойбоҕо көмүс көрдүүрэ. Өрүс турбутун кэннэ табаһыттарга сайыны быһа үлэлээбит хамнастарын биэрбиттэр, онон өрүһү туораан, дойдуларыгар Өлүөхүмэ диэки табанан түһэн испиттэр. Ийэм, эбэбит, мин, аҕам, быраата фронтовик дьиэ кэргэнин кытта, өссө биир быраата уонна биир Байбал Тырынкин диэн киһи баара.
Хаһан баҕарар айаҥҥа аҕам суол тэлээччинэн инники сылдьара. Онно эмиэ бастаан испитэ. Өрүһү туораан истэхтэринэ, олохтоох көмүскэ үлэлээччи дьон манаан туран саба түспүттэр, охсуһуу-тардыалаһыы буолбут. Табаһыттар бэйэлэрин көмүскэннэхтэрэ дии. Ол түмүгэр биир киһи быһахха дэҥнэммит. Сарсыныгар милииссийэлэр тиийэн кэлбиттэр, көһөн иһэр дьону силиэстийэлээбиттэрэ. Аҕам быһаҕа буолан биэрбит, онон кинини тутан, Иркутскайга илдьэ барбыттара. Ийэбит эмиэ барсыбыта, мин эбэбин кытта хаалбытым. Хомойуох иһин, ол түмүгэр аҕабын 5 сылга хаайыыга ыыппыттара. Арааһа, ол киһи өлбөтөх быһыылаах, оччотооҕу кытаанах сокуонунан элбэх сылы биэриэ эбиттэрэ буолуо.
Кэлин биирдэ аҕабын тыаттан киирэ сырыттаҕына, ол Тырынкин диэн киһи ыҥыртарар диэбиттэрэ. Мин аҕабын ханна барда да, сырса сылдьааччыбын, онон барсыбытым. Ол киһи ыалдьа сытара. Эбэҥкилии кэпсэппиттэрэ, мин эбэҥкилии өйдүүбүн. Байбал “Уйбаан, били эспэдииссийэҕэ сылдьан маннык түбэлтэ буолбутун өйдүүгүн дуо?” диэн ыйыппытын аҕам “өйдөөн буоллаҕа, ону тоҕо санаттыҥ?” диэбитигэр “эн быһаххынан ол мин анньыбытым” диэн баран “бырастыы гын” диэбитэ. Аҕам ону “ол ааспыт да аастаҕа” диэн кэбистэ. Ыалдьан өлөөрү сытар киһи буоллаҕа...
Кини сэриигэ Ийэ дойдутун, Сэбиэскэй Сойуус, Сталин сирдьитин туһугар кыргыстаҕа, өстөөҕү кыдыйдаҕа. Оттон манна, бэйэлээх бэйэтин сиригэр, таптыыр дьонун, дьиэ кэргэнин ханнык эрэ урдустар атаҕастаары гыммыттарын көмүскэстэҕэ. Онон бу дьыала ис хоһооно итинник.
Тугу гыныахха?
Дьэ, онон дьоруой аатын биэрэргэ тугу, хайдах гынабыт? Итиннэ Вильям Очирович Иванов манныгы эттэ.
– Кэнники иһиттэххэ, Путин Аҕа дойду сэриитин түмүгүнэн дьоруой аатын биэриини тохтотор туһунан дьаһал таһаарбыт. Ол эрээри, Кырыымҥа оннук түбэлтэ тахсыбыт буолаҕына, ол аата, юристар этэллэринэн, “прецедент” баар эбит, ону ситиһэ сатыахпытын сөп эбит. Кырыымҥа утары баран, дьоруойдарын аатын сөргүппүт буоллахтарына, биһиги тоҕо оннугу туруорсуо суохтаахпытый?
Туһаайыы сурук оҥорорго, бастатан туран, онно олоҕурарга чахчылар баар буолуохтаахтар. Олор бааллар. Иккиһинэн, итиннэ юридическай күүс-суолта биэрэр туһугар үлэ барыахтаах. Ким быраап өттүнэн туруорсааччы субъект буолуон сөбүй? Ол, бастатан туран, Ил Дархан. Туох баар инстанцияҕа кини илии баттааһыннаах туһаайыы суруга барыахтаах. Иккиһинэн, итиннэ өрөспүүбүлүкэ парламена үлэлэһиэхтээх. Аны итиннэ баартыйа эрэгийиэннээҕи салаата уонна үрдүк ыстаатыстаах уопсастынаннай тэрилтэ кыттыһыахтарын наада. Баҕар, ол өрөспүүбүлүкэ норуоттарын Ассамблеята буолуон сөп.
Бу тиэмэни ким көтөҕүөн, быһаарсыан сөбүй? Бастатан туран, ол Судаарыстыбаннай Дуума дьокутааттара, Федеральнай Мунньах сенатордара уонна, биллэн турар, “Ньыгыл Арассыыйа” эрэгийиэннээҕи баартыйатын салалтата. Кэнникинэн ким онно туочуканы туруорар кыахтаах? Климент Егорович уопута олус үчүгэй, оччолорго кинилэр Бүлүү дьоруойдарыгар аат бэрдэрэргэ, ыстаатыстаах дьонунан тахсыбыттара. Билигин эмиэ оннук суолу туһаныахпытын наада.
***
“Устуоруйа өйдөбүлэ” федеральнай бырайыак чэрчитинэн Иван Кульбертиновка, ону кытта артиллерист Г.Д.Протодьяконовка уонна снайпер Е.К.Петровка дьоруой аатын иҥэриигэ үлэ ыытыллыа диэн буолла. Ол инниттэн хамыыһыйа тэриллиэ, уопсай сурукка илии баттааһын саҕаланыа, СМИлэр үлэлэһиэхтэрэ, федеральнай былаас уорганнарын, архыыптары кытта күүстээх үлэ барыаҕа диэн буолла. “Кыым” бу дьыаланы кэтээн көрүөҕэ.
Нина ГЕРАСИМОВА.
