Кырасыабай очуос хайаларынан аатырар Муома улууһун Төбүлэх национальнай нэһилиэгин баһылыга Г.П. СОРКОМОВ бүгүҥҥү эрэдээксийэбит ыалдьыта. Гаврил Павлович иккис болдьоҕор талыллан, 7,5 сыл устата төрөөбүт нэһилиэгин туһугар үлэлии-хамныы сылдьар баһылыктартан биирдэстэрэ.
Индигиир – Саха сирин “Хотугу Хапкааһа”
–Эһиги нэһилиэккит национальнай ыстаатыстаах эбит дии.
– Муома оройуонун “Төбүлэх национальнай нэһилиэгэ” муниципальнай тэриллии Чуумпу Кытыл сэлиэнньэтэ халлааҥҥа харбаһар очуос таас хайаларынан тулаламмыт, күрүлүү-барылыы устар курустаал таас кэриэтэ дьэҥкир уулаах үрүйэлэрдээх, күөх хочо алаастардаах, киэҥ-көнө толооннордоох, уйаара-кэйээрэ биллибэт үрдүк халлааныгар салгыбакка, сайыны уруйдуу туойар күндү көмүс күөмэй күөрэгэй чыычаахтаах, киэһэни-сарсыарданы айхаллаан кэрээбэккэ-кэхтибэккэ кэрии тыаҕа чоргуйар кэҕэ көтөрдөөх, эмпэрэ сыырын аннынан ханна эрэ ыксаабыттыы, дьулуруйа устар дохсун сүүрүктээх Индигиир өрүс биэрэгэр турар. Кэрэ айылҕатынан ыраахтан-чугастан кэлбити сөхтөрөр, мээнэҕэ Саха сирин “Хотугу Хапкааһа” диэн ааттыахтара дуо?! Индигиир эбэ хотун, хайалар быыстарынан устар буолан, үлүскэннээх сүүрүктээх уонна харгылардаах.
1639 сыллаахха Постник Иванов (Губарь) салайааччылаах хаһаактар этэрээттэрэ Дьааҥы өрүс уҥа салаатынан Туостааҕынан, Төбүлэх нэһилиэгинэн Индигиир өрүскэ тахсыбыта биллэр. 1926 сыллаахха аатырбыт геолог, географ, чинчийээччи С.В. Обручев эспэдииссийэтэ Төбүлэҕинэн Чыбааҕылаахха диэри тиийэн баран, Элгинэн, Иҥээли төрдүнэн Өймөкөөҥҥө тиийбиттэрэ.
– Индигиир өрүс халааннаабат дуо?
– Былыр биһиги өбүгэлэрбит сүрдээхтик өтө көрөн, бу билигин турар бөһүөлэкпит миэстэтин таба талбыттар диэн, билигин кэлэн махтана саныыбыт. Нэһилиэкпит Индигиир эбэ үрдүгэр, үрдүк дьаар кытыллаах сиргэ турар, онон хайа да күүстээх халаан уута кыайан ылбат сирэ. 1970 сыллардаахха, улахан уу кэлэ сылдьыбытын “хайаттан хайаҕа диэри бүтүннүү этэ” диэн кырдьаҕастар кэпсииллэрэ.
2013 сыллаахха сайыны быһа ардаан, от ыйыгар уу элбии сылдьыбыта. Онно Уус Ньара, Хонуу бөһүөлэктэр уонна да атын нэһилиэктэр ууга барбыттара эрээри, биһиэхэ -- Төбүлэххэ куттал суоһаабатаҕа. Намыһах сиргэ сытар оттуур ходуһалар, сылгы биир базата эмсэҕэлээбиттэрэ.
Дэриэбинэ киэн туттуута – уу ситимэ
– Нэһилиэккитигэр төһө киһи олороруй? Сүрүннээн, тугунан дьарыктаналларый?
– Төбүлэх нэһилиэгэ 1932 сыллаахха тэриллибитэ. Билигин Чуумпу Кытыл сэлиэнньэтигэр саха, эбээн омуктара иллээх дьиэ кэргэн кэриэтэ түмсэн, барыта 208 киһи олорор. Сүрүн дьарыкпыт – сүөһү иитиитэ. Сайынын олохтоохтор оҕуруот аһын үүннэрэр дьарыктаахтар, кыһыҥҥыга хаһааналлар. Онно төһүү күүс 2016 сыллаахха Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин бырагырааматынан киирбит сайыҥҥы уу ситимэ холбоммута буолар.
– Оскуолаҕытыгар үөрэнээччи элбэх дуу?
؎ Афанасий Федотович Старков аатын сүгэр Төбүлэх орто оскуолатыгар 45 оҕо үөрэнэр. “Сулусчаан” оҕо уһуйааныгар 28 оҕо сылдьар. Успуорт саалата, сынньалаҥ дьиэтэ, биэлсэр-окусуор пууна, бэкээринэ, буоста, маҕаһыыннар дьон туһугар үлэлииллэр.
– Олох-дьаһах хайдаҕый?
– Нэһилиэк олохтоохторун баһыйар аҥаара -- эдэр, орто саастаах дьон. Онон инникитин сайдар кэскиллээх. Дьон олорор усулуобуйата баар. Ол курдук, олорор дьиэ 90-тан тахса бырыһыана уонна тэрилтэлэр бары ититэр систиэмэҕэ холбонон, 1985 сыллаахха тутуллубут чоҕунан оттуллар киин хочуолунайынан ититиллэллэр. ОДьХХ тэрилтэ таас чоҕу сылын аайы Магадаан уобалаһыттан тиэйтэрэр.
Хас да сыллаах улахан туруорсуу кэнниттэн, былырыыҥҥыттан саҥа киин хочуолунай тутуута саҕаламмыта. Бу боппуруос быһаарыллан олоххо киириитигэр улууспут аҕа баһылыга И.П. Павлов сүҥкэн оруоллаах. Ол курдук, нэһилиэк уонна оройуон бүддьүөтүттэн Новосибирскай куораттан саҥа хочуолунай дьиэтин атыылаһан, былырыын аҕалан туппуппут. Быйыл куораттан 5 киһилээх биригээдэ кэлэн, бу улахан тутууну түмүктүүр үлэни ыыта сылдьар. Онон балаҕан ыйыгар нэһилиэкпитигэр биир тыын боппуруос быһаарыллан, саҥа хочуолунай итиини биэрэригэр бэлэмнэнэбит. Биэс диисэллээх электростанция күннэри-түүннэри уотунан хааччыйар. Быйыл икки саҥа диисэл-генератор кэлэн холбонно. Сайын өссө биир саҥа диисэл кэлэрин күүтэбит.
Өртөөһүн ыытыллыбат буолан, от үүнүүтэ мөлтөх
– Сүрүннээн, ынах сүөһү ииттэр нэһилиэк буоллаххыт? Кыстык хайдах ааста?
–Ааспыт 2019 сыл сайыныгар Төбүлэх нэһилиэгэр кураантан сылтаан от мөлтөхтүк үүммүтэ. Оттуур кэм саҕана аны ардах кэлэн мэһэйдээбитэ. Туох баар күүс ууруллубутун үрдүнэн, от ситэри оттоммотоҕо. Былааммыт 256 туонна этэ да, 157 туонна эрэ от оттоммута. Туораттан от ылбатыбыт. Бэйэбит күүспүтүнэн кыстаатыбыт.
Кыстык бу ыарахан усулуобуйаҕа этэҥҥэ ааста. Ыран охтубут сылгы-ынах суох. Ынах сүөһүнү тутар 10 ыал баар. Сылгыны 26 ыал уонна 1 бааһынай хаһаайыстыба тутар. Билиҥҥи туругунан сүөһү ахсаана -- 61, онтон 22-тэ -- ынах. Төрүөх - 17 ньирэй. Сылгы ахсаана -- 236, онтон биэтэ -- 124. Кулун төрүөҕэ – 41.
– Оттуур ходуһа дэлэй дуу?
– Оттуур ходуһабыт – 279 гектар. Сир 30%-на оттоммот. Бу кэнники сылларга сайына ардахтаах, кыһына халыҥ хаардаах буолан, урут оттуур ходуһаларбыт ууга барбыттара. Ынах сүөһү ахсаана сыл аайы аччыыр. Ханна да буоларын курдук, эдэр ыччат сүөһүгэ сыстыбат, кырдьаҕастарбыт кыаммат буолан иһэллэр. Аны кэнники кэмҥэ баһаартан сэрэхтээх буолан, оттоммотох ходуһаларбыт, өрт ыытыллыбатаҕын түмүгэр үүнүүтэ мөлтөх. Саас сылгыларбытын кырдьаҕас (эһэ) тардар, оттон кыһынын уһун кутуруктаахтар (бөрө) бултаһаллар. Бөһүөлэккэ чугаһаатахтарына, бултаһар дьоммутугар бэнсиининэн, бөрө дьаатынан көмөлөһөбүт.
– Улахан өрүс аттыгар олорор нэһилиэк буоларгыт быһыытынан балыксыттар бааллар дуу? Нуорманы тутуһан балыктаан эрдэхтэрэ.
– Индигиир өрүс саҕаланыытыгар сытар буоламмыт уонна биһигиттэн аллараа аатырбыт “Чемалгинскай труба” (Бу – өрүс туруору хайалар быыстарынан устар сирэ. Сүрдээх күүстээх сүүрүктээх уонна оргуйа турар курдук харгылардаах сир) баар буолан, улахан балыктар: чыыр, уомул курдуктар биһиэхэ диэри кыайан тахсыбаттар. Өрүспүтүгэр аҕыйах дьарҕаа, быйыт, күстэх, сыалыһар, сүрү, сордоҥ баар. Ону бэйэбит сиирбитигэр эрэ аҕыйаҕы балыктыыбыт, сокуоҥҥа ыйыллыбыт нуормаларга тиийбэппит даҕаны. Онон биирдиилээн дьон эрэ балыктыыллар.
– Таба эһиги нэһилиэккитигэр баар дуо? Инникитин таба иитиитин сөргүтүөххэ сөп дуу?
– Хомойуох иһин, табаны иитии биһиэхэ эстэн турар. 2012 сыллаахха, бастаан баһылыктыы кэлэрбэр, “баара-суоҕа 100-тэн эрэ тахса таба биир ыстаадаҕа баар” диэн кумааҕыга сурулла сылдьара. Сэбиэскэй былаас саҕана икки ыстааданан хас эмэ тыһыынчанан таба баар этэ.
Таба эстиитин сүрүн биричиинэтэ, мин санаабар, “человеческий фактор”, ол эбэтэр табаһыттар үлэлэригэр ээл-дээл сыһыаннаһара, үөһээ дьаһалта мөлтөх хонтуруола, үлэлиир тэриллэринэн хааччыйбата, эбиитин көмүс хостооччулар урукку таба морсурууттарыгар кимэн киириилэрэ буолар.
“Билигин таба иитиитин сөргүппүт киһи” диэн баҕа санаа баар да, үгүс ыараханы көрсөбүт. Ол курдук, бастакытынан, сир боппуруоһа буолар. Урукку икки ыстаадабыт морсурууттара ыаллыы сытар Өймөкөөн улууһугар эмиэ киирэрэ. Көмүс хостооччулар ити сирдэргэ улахан интэриэстээхтэр. Иккиһинэн, барытын саҥаттан саҕалыырга үгүс үп-харчы эрэйиллэр. Урукку базалар, харааллар барыта эргэрэн, сүтэн эрэллэр. Ону барытын саҥардарга, тиэхиньикэ, араас оборудование уонна, кылаабынайа, таба атыылаһан аҕаларга элбэх үбү көрүөххэ уонна көрдүөххэ наада.
Толору хааччыллан олоробут
– Улуус кииниттэн төһө ыраах сытар нэһилиэгий? Алларанан-үөһэнэн сырыы хайдаҕый?
– Төбүлэх нэһилиэгэ оройуон кииниттэн 180 км тэйиччи, онтон Өймөкөөн улууһун кииниттэн Уус Ньара бөһүөлэгиттэн 150 км. ыраах сытабыт. Сирин иэнэ 517,2 тыһ.гаа. Онон Өймөкөөн уонна Муома кыраныыссаларыгар сытар. Кыһыҥҥы өттүгэр Индигиир эбэ устун массыына кыһыҥҥы суола баар. Ону “Арктика суоллара” тэрилтэ сүрдээх үчүгэйдик көрөр-истэр. Сайынын Хонууну кытта Ан-3 сөмөлүөтүнэн сибээстэһэбит, ол эбэтэр киһи (загрузка) туоллаҕына көтөр. “Загрузкабыт” араас буолар. Сороҕор кыайан туолбакка, ыйы-ыйдаан сөмөлүөппүт кыайан көппөт.
Сайынын Индигиир өрүс устун уу мотуорунан Өймөкөөн улууһун киинэ Уус Ньара бөһүөлэги кытта сибээстээхпит. Ити суолбут быдан табыгастаах уонна Дьокуускай куоракка барарга быдан түргэн буолан, нэһилиэнньэ үгүс өттө Уус Ньаранан кэлэр-барар. Улахан ыксаллаах кэлии-барыы баар буоллаҕына, көмүс хостуур тэрилтэлэрбититтэн көрдөһөн, кыра бөртөлүөтүнэн көтөбүт.
– Кыһыҥҥы суолгут сабылыннаҕа. Нэһилиэнньэ ас-табаар өттүнэн хааччыллыыта хайдаҕый?
– Кыһыҥҥы суолбут муус устар 20 күнүттэн сабыллыбыта. Сылын аайы нэһилиэнньэҕэ сүөһү эбии аһылыгын (комбикорм), тутуу матырыйаалын, ону таһынан былырыыҥҥыттан бородууктаны куорат сыанатынан аҕалан биэрэбит. Бу элбэх үбү эрэйэр тиэйии-таһыы ороскуотун, быйыл көмүс хостуур “Байдам” ХЭУо (ген. дириэктэр А.Н. Пестеров) сороҕун үбүлээн, нэһилиэк бүддьүөтүгэр күүс-көмө буолла.
Быйыл биһиэхэ бэйэбит ас, тутуу матырыйаалын, сүөһү эбии аһылыгын аҕалтарбыппытыттан ураты “Якутопторг” эмиэ ас-үөл аҕалбыта. Ону таһынан “Саханефтегазсбыт” нөҥүө 25 туонна тааралаах уматык аҕалтарбыппыт. Икки чааһынай маҕаһыыммыт астарын, табаардарын толору хааччыммыттара. Онон бу сыллааҕы ас-үөл, табаар барыта тиэллэн турар.
Ыччат дойдутугар төннөн үлэлиирэ – үөрүүлээх
– Бөһүөлэккэ ыччат олохсуйар дуо? Көһөн барыы баар дуу?
– Биһиги ыччаттарбыт – дойдуларыгар сүрдээх бэриниилээх дьон. Үгүс өттө дойдутугар төннөн кэлэр. Ол курдук, олохтоох дьаһалтаҕа, оскуолаҕа, дьыссаакка, кулуупка, балыыһаҕа, олох-дьаһах хаһаайыстыбатыгар – барытыгар бэйэбит ыччаттарбыт, үөрэхтэрин бүтэрэн, идэлээх дьон буолан, төннөн кэлэн үлэлии сылдьаллар. Онтон үөрэбит.
Тутаах тэрилтэлэр салайааччылара бары эдэр эрчимнээх дьон буолан, сомоҕолоһон үлэлииргэ сүрдээх судургу. Эдэр ыччаты тохтотор сыалтан үлэлиир, сынньанар усулуобуйаларын тупсарарга элбэх үлэ ыытыллар. 2014 сыллаахха эдэр исписэлиистэргэ анаан түөрт кыбартыыралаах дьиэни туттарбыппыт. Кулууппутугар, успуорт саалатыгар улахан өрөмүөн ыытыллан, успуорт элбэх инбэнтээрэ, муусука тэрилэ ылыллыбыта. Оҕолорго анаан оҕо былаһаакката баар. Билигин уулуссаҕа турар успуорт былаһаакканы ситэриллиэхтээх.
– Өрөспүүбүлүкэ таһымнаах бырагыраамаларга төһө үлэлэһэҕит?
– Быйыл нэһилиэкпит өрөспүүбүлүкэ таһымнаах икки бырагыраамаҕа ситиһиилээхтик кытынна. Ол курдук, Үп министиэристибэтэ “Олохтоох иниссэтиибэлэри өйүүр бырагырааматыгар” уонна Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ “Тыа сирин территорияларын тупсаран оҥоруу” бырагырааматыгар кыайан, сүргэбит көтөҕүллэн сылдьар. Онон “Олохтоох иниссэтиибэлэри өйүүр бырагыраама” чэрчитинэн уу мотуорун ылыахтаахпыт. Оттон “Тыа сирин территорияларын тупсаран оҥоруу” бырагырааманан уулуссаҕа турар тренажердары ылан туруоруохтаахпыт.
– Дьаҥы-дьаһаҕы утары туох дьаһаллары ылынан олороҕут?
– Аан дойдуну атыйахтыы аймаабыт хоруона хамсыга (коронавирус) нэһилиэкпит дьонун-сэргэтин эмиэ долгутар. Ол курдук, суһал ыстаап, икки миэстэлээх обсерватор тэриллибиттэрэ.
Өймөкөөн улууһун киинэ Уус Ньара биһигиттэн чугас сытара уонна нэһилиэкпит сиригэр-уотугар көмүс хостуур бириискэлэр бааллара биһигини долгутар. Билигин суолбут-ииспит сабыллан, айылҕабыт бэйэтэ “самоизоляцияҕа” ыытта. Ол да буоллар элбэх киһилээх тэрээһиннэр бобуллан тураллар. Маай, Улуу Кыайыы бырааһынньыктара интэриниэт ситиминэн ыытылынна.
Интэриниэт ситимигэр биир ыал ыйга 5-10 тыһ.солк. төлүүр
– Интэриниэт ситимэ хайдаҕый? Сибээскит мөлтөх буоллаҕына, үөрэнээччилэр хайдах үөрэнэ олороллоруй?
– Оскуола оҕолоро уһун өрөбүл кэнниттэн Ил Дархан ыйааҕынан уонна улуустааҕы суһал ыстаап быһаарыытынан, оскуолаҕа кэлэн үөрэнэ сылдьаллар, уруоктарын бириэмэтэ эрэ кылгаан биэрбитэ.
Интэриниэт баар эрээри, олус мөлтөх. Дьон араас провайдерынан интэриниэт ситимигэр холбоноллор. Ол курдук, ТелИнТел, Астраинтернет, СтарБлайзер, Ростелеком, РЦИТ, ТЦТР өҥөлөрүнэн туһаналлар. Сыаналара ыарахан. Биир орто ыал ыйга быһа холоон 5-10 тыһыынча солкуобайы ороскуотурар.
2014 сыллаахха Амтелком диэн тэрилтэттэн оборудование атыылаһан, нэһилиэнньэҕэ анаан wi-fi холботторбуппут. Чугастыы Өймөкөөн улууһун киинэ Уус Ньараҕа интэриниэт 3G кэлбитэ. Онно ыраахтан ымсыырабыт эрэ. Ол эрэн хаһан эмэ Арктика улуустарыгар түргэн интэриниэт кэлиэ диэн эрэнэбит. Нэһилиэкпитигэр МТС суотабай сибээс 2017 сылтан үлэлиир. Тэлэбиидэнньэ цифровизацията кэлбитэ. Спутник нөҥүө “Телекарта”, “НТВ+” ханаалларын босхо көрөбүт. Ол оборудованиетын, сайаапка хомуйаммыт, куораттан аҕалтаран нэһилиэнньэҕэ түҥэппиппит.
– Чөл олохтоох нэһилиэк ахсааныгар сылдьаҕыт.
– Өссө 2012 сыллаахха арыгыны иһиини утары олохтоох дьаһалта референдум тэрийэн, арыгы атыытын боппута. Ол сыл элбэх дьаһал ылыллыбыта эрээри, сокуоҥҥа бигэргэммэтэх буолан, элбэх мэһэйи көрсүбүппүт. Бэйэбит урбаанньыттарбыт биһиги дьаһалларбытын өйөөн, өйдөөн аһыы утах бары көрүҥнэрин атыытын тохтоппуттара хайҕаллаах. Онон нэһилиэнньэ, олохтоох дьаһалта элбэх туруорсуутунан, 2016 сыл кулун тутар 23 күнүгэр Ил Дархан Е.А. Борисов 1021 №-дээх ыйааҕынан “Төбүлэх нэһилиэгэр арыгыны атыылааһыны бобуу” туһунан СӨ сокуона ылыллан олоххо киирбитэ.
Нэһилиэккэ үгүс тэрээһин ыытыллар. Үгэскэ кубулуйбут, быйыл 27-с төгүлүн ыытыллыбыт нэһилиэк тэрилтэлэринэн “Тымныы оҕонньор бирииһигэр” успуорт күрэҕэ буолар. Манна уопсайа 80-тан тахса кыттааччы успуорт араас көрүҥэр илин-кэлин түсүһэр. Тохсунньу ый саҕаланыыта, уһун сынньалаҥнарга дьиэҕэ таах сыппакка, чөл олоҕу тутуһан, эдэриттэн эмэнигэр диэри 100-тэн тахса киһи икки күнү быһа успуорт араас көрүҥэр куоталаһан, бириэмэбитин туһалаахтык атаарабыт.
Оптимизация хаарыйбата
– Оптимизация эһигини хаарыйда дуо? Оскуола, балыыһа исписэлиистэринэн хааччыллыыта хайдаҕый? “Земскэй быраас” бырагырааманан үлэлии кэлээччи баар дуо?
– 2019 сыллаахха “оптимизация” диэн тыл биһиги оскуолабыт, биэлсэр-окусуор пуунун, кулууп үлэһиттэрин барыларын долгуппута. Элбэх сурук суруллубута, ыйытыы да бэриллибитэ. Онтон, хата, Ил Дархаммыт А.С. Николаев ити уурааҕы суох гыммытыгар, дьэ, үөһэ тыыммыппыт. “Арктика улуустарын тыыппаппыт” диэн буолбута, онон билигин биир да ыстаат көҕүрээбэккэ, бары этэҥҥэ үлэлии-хамсыы олоробут.
Эппитим курдук, оскуолаҕа, оҕо уһуйааныгар, кулуупка, балыыһаҕа, олох-дьаһах хаһаайыстыбатыгар үксэ бэйэбит ыччаттарбыт, үөрэхтэрин бүтэрэн, дойдуларыгар төннөн кэлэн үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Онон исписэлиистэринэн толору хааччыллан олоробут. Ол курдук, балыыһабытыгар олохтоох кыыспыт күтүөт уолу аҕалан, иккиэн бииргэ “земскэй биэлсэр” бырагырааманан үлэлииллэр.
– Тыыл бэтэрээннэрэ бааллар дуу?
– Муоматтан сэриигэ кыттыбыт 4 киһиттэн 3 буойун Төбүлэхтэн төрүттээх, биһиги биир дойдулаахтарбыт буолаллар. Константин Федорович Соркомов Ленинград куоракка үөрэнэ сылдьан, сэрии бастакы күннэригэр ыҥырыллан, Эстония кыраныыссатыгар кыргыһа сылдьан сураҕа суох сүппүтэ. Гаврил Егорович Соркомов-II сэриигэ 1944 сыллаахха Дьокуускай куоракка үөрэнэ сылдьан, бэйэтэ тылланан барбыта. Кыайыы көтөллөнөн, этэҥҥэ эргиллэн кэлбитэ. Петр Егорович Старков эмиэ.
Хомойуох иһин, нэһилиэкпитигэр билигин сэрии, тыыл бэтэрээннэрэ суохтар. Күн сириттэн эрдэ күрэммиттэрэ. Билигин сэрии сылларын 6 оҕото баар. Сыл ахсын кинилэр сайаапка биэрдэхтэринэ, тутуу матырыйаалынан, убаҕас оттугунан көмөлөһөбүт.
Сэрии кыттыылаахтарын уонна тыыл бэтэрээннэрин ааттарын, кинилэр дьоруойдуу быһыыларын үйэтитэр инниттэн Кыайыы искибиэрэ 1995 сыллаахха Улуу Кыайыы 50 сылыгар анаан аһыллыбыта. Ол искибиэрбитин былырыыҥҥыттан саҥардан, быйыл Кыайыы 75 сылыгар үөрүүлээхтик арыйыахтаах этибит даҕаны, дьаҥ мэһэйдээтэ. Ол эрээри сайын пандемия арыый уҕараатаҕына, ити былааммытын толоруохпут.
Көмүс хостонор буолан, чугас эркин булт эһиннэ
– Эһиэхэ булт сезона хаһааҥҥыттан көҥүллэнэрий? Олохтоохтор тугу бултууллар?
– Сааскы куска, хааска булт сезона бу ыам ыйын 18 күнүттэн көҥүллэнэр. Нэһилиэк эр дьоно булт хаһан көҥүллэнэрин долгуйа, күүтэ сылдьаллар. Олохтоохтор кус, хаас, куобах, тайах, чубуку булдугар сылдьаллар. Кэнники сылларга тула өттүбүтүгэр көмүс хостооччу элбээн, улахан булт тэйдэ. Онон ыраах баран бултуурга күһэллэбит. Куобах сүрдээҕин элбии сылдьыбыта. Бу кэнники сүтэн баран, 10-тан тахса сыл кэнниттэн, эмиэ кыралаан көстөр буолан эрэр.
– Оччоҕуна бырамыысыланнас баар буоллаҕа дии эһиги диэки?
– Бырамыысыланнас сайдыахтаах диэн үрдүкү салалта мэлдьи этэр. Биһиги бэйэбит да оннук толкуйдуубут. Ол эрэн бырамыысыланнай тэрилтэлэр үлэлиир сирдэрин, айылҕаны, экологияны хонтуруоллуур уорганнар үлэлэрэ күүһүрүөн наада. Дойдубут сокуонугар “бырамыысыланнай тэрилтэлэр олохтоох нэһилиэнньэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар көмөлөһөллөрө булгуччулаах” диэн этиини киллэрэллэрэ буоллар, олохтоох бүддьүөккэ өйүөк буолуо этэ дии саныыбын. Билигин ыйыы (рекомендация) эрэ быһыытынан сылдьар. Онон ким көмөлөһүөн баҕарар -- ол көмөлөһөр, ким наадыйбат -- ол суох.
– Ол аата көмүс хостуур хампаанньалартан эһиэхэ туох да көмө оҥоһуллубат, олохтоох бүддьүөккэ үп киирбэт дуо?
– Улахан көрдөһүүнэн, туруорсуунан көмүс хостуур хампаанньалар кыралаан көмөлөһөллөр. “Поиск Золото” ХЭУо бастаан үлэлииригэр фекальнай массыына биэрбитэ. Ол түмүгэр билигин үгүс дьиэ, куорат дьиэтиттэн итэҕэһэ суох толору хааччыллыылаах буолла. Былырыын бу хампаанньа хочуолунай матырыйаала хойутаан, суол сабыллыан иннинэ баттаһа кэлбэтэҕэр, сайын баарсанан тутуу матырыйаалын тиэйэн биэрбитэ. Суол-иис суоҕар, ыксаллаах быһыы-майгы буоллаҕына, кыра бөртөлүөтүнэн дьону илдьэр-аҕалар.
Олохтоох бүддьүөккэ сылга 800 тыһ. кэриҥэ нолуок киирэр. “Байдам” ХЭУо быйыл нэһилиэнньэҕэ тутуу матырыйаалын босхо тиэйэн биэрбитэ. Онтон “Хоту” ХЭУо тэрилтэни 7-с сылбын эккирэтиһэбин да, кыайан сиппэккэ сылдьабын. “Беларусь” тыраахтар биэриэх буолан эрэннэрбитэ даҕаны, бачааҥҥа диэри биллибэт.
– Гаврил Павлович, бириэмэ булан кэпсэппиккэр махтал. Хоту дойду уустук олоҕор-дьаһаҕар үлэҥ этэҥҥэ салалыннын!
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
