Олох сайдыыта уопсастыба түмсүүлээх буолуутуттан быһаччы тутулуктаах. Нууччалыытыгар “зомби”, сахалыытыгар “өйү баайыы” диэн өйдөбүл баар. Уопсастыба сайдыытын араас кэмнэригэр итинник көстүү бүтүн норуокка тарҕанар кэмнэрдээх. Дьон өйүн буккуйуу (зомбирование) бэлитиичэскэй суолтата суох, үрдүттэн баҕааһырдааһын буолар. Ол иһин дьон өйүн буккуйуу сокуонунан көҥүллэнэр конструктивнай оппозицияҕа даҕаны, сиэрдээх кириитикэҕэ даҕаны сыһыана суох.
Норуотунан өйөммүт, бигэргэтиллибит судаарыстыбаннай бэлиитикэни, салайааччылары, биирдиилээн дьону олоҕо суох, сиэри таһынан холуннарыы сокуонунан хааччахтанар. Ити өттүнэн ылан көрдөххө, биһиги сахалар – олуттаҕаспыт. Киһи төбөтүгэр баппатынан, онно суоҕунан кириитикэлиири даҕаны суолта биэрбэппит. Уопсастыбаннай сэмэлээһини итинник “политиктар” ылбаттар. Ол иһин сорох “политиктар” баһа-атаҕа суох бараллар.
Өйдүүргүтүгэр көрдөһөбүн: мин сиэрдээх, оруннаах кириитикэни сүрэхпинэн ылынабын, конструктивнай оппозиция үлэтин убаастыыбын. Ол эрээри, бу күннэргэ ватсапка, куйаар ситимигэр “Сомоҕо күүс” диэн ааттанар уопсастыбаннай тэрилтэ салайааччылара Д.Иванов, Р.Егоров намыһах таһымнаахтык өрөспүүбүлүкэ Ил Дарханын А.С.Николаевы кириитикэлээтэҕэ буолбуттарын, холуннарбыттарын олох сөбүлээбэтим. Кинилэр этиилэрэ бэйэтин ис хоһоонунан, култууратынан улахан суолталаах тэрилтэ салайааччыларын тылыгар-өһүгэр маарыннаабат. Быһатын эттэххэ, аҥардастыы холуннарыы, сиэргэ баппат быһыы.
Аҕыйах хонуктааҕыта Ил Дархан Ил Түмэн дьокутааттарын иннигэр аһаҕас эфиргэ отчуоттаабыта. Туох үлэ ыытыллыбытын, баар итэҕэстэри, инники соруктары чуолкайдык кэпсээбитэ.
Онтон “Сомоҕо күүс” салалтата Д.Иванов, Р.Егоров “норуот дьылҕатын туһугар ыалдьабыт” диир дьон ханна сылдьыбыттарай? Тоҕо истибэтэхтэрэй? Тэлэбиисэр ыал аайы баар дии. Оҥоһуллубут дьыаланы тоҕо мэлдьэһэллэрий? Өссө Саха сирин нэһилиэнньэтэ барыта истэрин курдук гына видеоклибинэн Ил Дархан үлэтин тоҕо холуннаралларый? Саха сирин уопсастыбаннаннаһа маннык быһыыны сэмэлиэхтээх. Дьону сомоҕолуур оннугар дьон санаатын булкуйан, өрөспүүбүлүкэни кэҕиннэрии суолугар анньа сатыыр куһаҕан кыдьыктарын уҕарыталларын ирдиэххэ.
“Сомоҕо күүс” аата даҕаны үчүгэй. Онон сокуону тутуһан, тэрилтэ бигэртэтиллибит үлэлиир балаһыанньатын кэспэккэ, сиэрдээхтик үлэлиирэ ирдэнэр.
Мантан салгыы Саха сирин төрүт олохтоохторо түөлбэлээн олорор тыабыт сирин сайдыытыгар санаабын эттэхпинэ табыллыыһы.
Былааһын сүтэрбит оппозиция 90-с сыллардаахтан ыла тура-тура биири айдаарар: “сопхуостары ыспыттара, урут үчүгэйдик олорбуппут, саҥа былаас тыа сирин сайдыытынан дьарыктаммат”, – диэн.
Ити күдээринэ күүрээн уҕарыйбат. Онон дьону бутуйаллар, тыа дьонун санаатын түһэрэллэр, инникигэ эрэли моһуоктууллар. Итинник мээнэ тыллаһааччылар үгүстэрэ тыа сирин сайдыытыгар кыырпах да кылааты киллэрбэтэх дьон.
Онон бэрт кылгастык 90-с сыллартан бастакы бэрэсидьиэммит М.Е.Николаев тыа сирин олоҕун укулаатын аныгылыы сайыннарыыга үлэтиттэн билиһиннэриигэ санаа киирдэ.
Сэбиэскэй судаарыстыба көмөтүнэн 70-н тахса сыл устатыгар улахан сайдыы барбыта чуолкай. Ону ким даҕаны атыннык этэр кыаҕа суох. Ол эрээри кырдьыгы малтаччы этэр буоллахха, ити сайдыы көстүүтэ биһиэхэ эрэ барбатаҕа. ХХ үйэҕэ аан дойду үрдүнэн үгүс судаарыстыбаларга аграрнай сектор олус сайдыбыта. Тоҕо? Киһиэхэ ас-таҥас наада, ол ханна оҥоһулларый? Тыа сиригэр. Холобур быһыытынан аҕаллахха, 1945 сылтан саҕалаан Европа, Эмиэрикэ, сорох Азия судаарыстыбаларыгар тыа сирэ сөҕүмэрдик сайдыбыта. Ону биһиги сыыппаралартан, киинэлэртэн көрөн эрэ билэр этибит. Ол саҕана тас дойдуларга сырыы хааччахтанар этэ.
Кинилэргэ ити сайдыы кистэлэҥэ туохханый? Сир хаһаайыннаах буолуута, нэһилиэнньэ дохуотун үрдэтии механизмнарын сайыннарыы, ол иһигэр рынок сайдыыта, аграрнай секторга үлэлиир дьон материальнай интэриэстэрин үрдэтии. Ол түмүгэр тыа сиригэр саҥа технологияны киэҥник туттуу. Рынокка былыргылыы үлэлээһин дохуоту киллэрбэт. Ол иһин үгүс судаарыстыбаларга тыа сирэ үрдүк болҕомтоҕо ылыллыбыта саарбаҕа суох. Холобура, Израиль үгүс өттө кумах куйаарга олорор. Ол эрээри аграрнай сектор сайдыытыгар аан дойдуга бастакы миэстэни ылар. Кинилэргэ 1 фермер дойду үрдүнэн 98 киһини аһылыгынан хааччыйар, АХШ-ка – 79 киһини, онтон Россияҕа – 15 киһини, Украинаҕа – 10. Дьэ ити көрдөрөр тыа сиригэр бородууксуйаны оҥорон таһаарыы араастаһыытын уонна, биллэн турар, нэһилиэнньэ материальнай илгэтин туругун. Кинилэргэ тыаҕа рынок системата үлэлиир, сири бас билии араас формата баар: биирдиилээн, коллективнай, аренднай. Онно тыа хаһаайыстыбатын сиригэр судаарыстыбаннай бас билии суох.
Оннооҕор коммунистическай идеологиялаах Кытайга сиргэ чааһынай бас билии уонна ырыынак систиэмэтэ 90-с сыллар ортолоругар киирбитэ. Урут тиийиммэт, дьадаҥы коммуналар баар эбит буоллахтарына, билигин кооперативтар, бааһынай хаһаайыстыбалар, агрохолдиннар үлэлииллэр. Урукку Кытай тыатын сирин уонна билиҥҥитин араастаһыылара олус улахан. Билигин Кытай тыатын сиригэр үрдүк технология, дохуоттаах салаа буолан турар. Бааһынайдар олохторо тубуста, чыҥха атын буолла.
Мин бэйэм тус санаабар, биһиги Сахабыт сиригэр тыа хаһаайыстыбатыгар сайдыы барда. Ол эрээри, сорох дьон уруккулуу санааҕа баһыйтарар буолан, аҥардастыы мөлтөх өттүн эрэ көрөллөр. Урут механизатор, ыанньыксыт, сылгыһыт хамнаһа райком, райсовет үлэһиттэринээҕэр үрдүк этэ, олохпут таһыма быдан ордук этэ диэччилэр эмиэ бааллар. Ол төрүт онно суох кэпсээн, аныгы ыччаты бутуйуу буолар. Итинник этээччилэргэ сүбэлиэм этэ: сүтэрбэтэх буоллаххытына партийнай билиэккитин ылан көрүҥ эрэ, ыйга төһө усунуоүу төлүүр эбиккитий? Онтон хамнаһыҥ суумата көстөн кэлиэ, бэйэҥ соһуйуоҥ.
Мин ааспыт олохпун cэмэлээбэппин, кырдьык үчүгэйдик олорбуппут, ол эрээри сэмэйдик. Тулаҕытын үчгэйдик сиҥэйэн көрүҥ эрэ. Туох да диэбит иһин, аныгы олох таһыма урукку олохпутунааҕар ордуга көстөр. Билиҥҥи тыа ыалын дьиэтэ-уота, ис тэрилэ, дьон таҥаһа-саба, иһитэ-хомуоһа, аһа-үөлэ уруккуттан быдан ордук ээ. Ол барыта көстөн турар. Ону ааһан, элбэх ыал сүүрдэр массыыналаах, араас туттар тиэхиньикэлэрдээх. Сорох бөдөҥ улуустарга чааһынай бас билиигэ 3-4 тыһыынчаттан тахсалыы сүүрдэр массыыналаахтара биллэр. Ити тугу этэрий? Тыабыт дьоно барахсаттар куһаҕана суохтук олороллор. Сир реформата ыытыллыбыта туһалааҕа көһүннэ. Ити мин уопсай туругу этэбин. Хомойуох иһин, сайдыы эриэ-дэхси буолбатах. Билигин даҕаны үлэтэ суох дьон, тиийиммэт ыаллар бааллар. Дьон тыа сириттэн улахан бөһүөлэктэргэ, куораттарга көһүүлэрэ тахса турар.
Саха сиригэр 1990 сыллар саҥаларыгар РСФСР Үрдүкү Сэбиэтэ ылыммыт сокуонунан уонна РСФСР-га “Сир реформатын киллэрии булгуччулаах дьаһалларын туһунан” Арассыыйа Бэрэсидьиэнин ыйааҕынан салайтаран, сир реформатын ыытыы саҕаламмыта. Урут дойду үрдүнэн совхозтар судаарыстыбаннай бас билиигэ киирэллэрэ. Дойду экэниэмикэтигэр реформа саҕаламмытынан сибээстээн, тыа хаһаайыстыбатын структурата бүтүннүүтэ судаарыстыбаннай бас билииттэн таһаарыллыбыта. Аграрнай секторы сайыннарыыны дойду моонньугар сүктэрии тохтообута. Салгыы тыыннаах хаалар, сайдар суол сыччах биир эрэ этэ – сири чааһынай бас билиигэ биэрии, тыа сиригэр дьоҥҥо материальнай интириэһи үөскэтии, сыыйа дьону ырыынак усулуобуйатыгар үлэлииргэ үөрэтии, үрдүк дохуоту ыларга дьулуһуу тыыныгар иитии.
М.Е.Николаев тыа сирин олоҕун сайыннарыыга улахан сыратын уурбута. Бу саха омуга уонна олохтоох кыра норуоттар сайдыыларын биир сүрүн усулуобуйата буоларын чуолкайдык билэрэ. Ити хайысханан элбэх дьаһаллар ылыллыбыттара. Олортон биирдэстэрэ – үөскээбит балаһыанньаны учуоттаан, сири туһаныыга реформаны ыытыы, сопхуостары ырыынак усулуобуйатын учуоттаан уларыта тутуу... Итини тоһоҕолоон этэбин: сопхуостары ыһааһын буолбатах, уларыта тутуу – сиргэ хаһаайыннааһын көрүҥнэрин чааһынайга, коллективнайга уонна аренднай бас билиигэ кубулутуу, тыа сирин дьоно үлэлээх уонна дохуоттаах буолууларын хааччыйыы.
1991 сыллаахха кулун тутар 4 күнүгэр “Сир реформатын туһунан” сокуону ХII ыҥырыылаах Үрдүкү Сэбиэт ылыммыта. Онтон бэс ыйын 27 күнүгэр 1991 сыллаахха “Бааһынай хаһаайыстыбатын туһунан” сокуон тахсыбыта. Ити кэмнэргэ Арассыыйа салалтата сир реформатын ыыппакка олорор, сопхуостар үлэлэрин уларыта туппатах эрэгийиэннэргэ, оройуоннарга кирэдьиит бэриллибэтин туһунан дьаһал таһаарар. Онон сибээстээн, 1991-92 сылларга сир реформатын маҥнайгы кэрдииһэ ыытыллыбыта. Арассыыйаҕа, бэйэ сокуонун тутуһуннаран, сиргэ хаһаайыннааһын араас формалара олоххо киирбитэ. 1993 сылтан реформа иккис кэрдииһэ саҕаламмыта: тыа хаһаайыстыбатын ырыынак систиэмэтигэр көһөрүү, нэһилиэнньэ дохуоттаах буолуутугар үлэни тэрийии. Табаары оҥорууга кирэдьиит систиэмэтэ олохтоммута, бүддьүөттэн тыа сирэ сайдыытыгар көмө механизмнара оҥоһуллубуттара. Ол кэмҥэ, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтэ төһө да кыратын үрдүнэн, аграрнай секторы сайыннарыыга бүддьүөттэн 10% тыырыллан бэриллэрэ. Ону барытын 1993 сыл саҥатыгар бигэргэммит “1993-98 сылларга тыа сирин сайыннарыы Концепциятыгар” олоҕуран ыытыллыбыта.
Киһи эрэ барыта билэр буолбатах – тыа сирин олоҕун укулаатын уларытыы, саҥалыы үлэлээһин олох сиэрин уларытыы ыарахан уонна уһун-унньуктаах үлэни эрэйэр.
Ортоку сүһүөх салалта үлэтин күүһэ элбэҕи быһаарбыта. Ким саҥа кэлбит кэм ирдэбиллэрин түргэнник өйдөөбүт, сир реформатын ыытыыга дьаныардаахтык, айымньылаахтык үлэлээбит элбэҕи ситиспитэ, сайдыы саҥа укулаатын түргэнник уурбута. Ол ордук Чурапчы, Уус-Алдан, Мэҥэ Хаҥалас, Нам улуустарыгар өтө көстүбүтэ. Оттон урукку олох сиэригэр эриллэ сыппыт, бириэмэтигэр сөптөөх тэрийэр, өйдөтөр үлэни ыыппатах улуустарга тыа сирин олоҕун, үлэтин-хамнаһын уларыта тутуу бытаарбыта. Ол охсуута, хомойуох иһин, билигин даҕаны биллэр.
Мин тыа сиригэр уларытыы хаамыытын сыыппараларынан көрдөрбөтүм. Итинэн дьарыктанар учуонайдар, тыа хаһаайыстыбатын салайааччылара бу теманы салҕыахтара диэн эрэнэбин.
Түмүгэр тыа сирин сайыннарыы элбэх ахсааннаах хайысхаларыттан үс боппуруоска тохтуом.
- Урут даҕаны , билигин даҕаны оҥорон таһаарыыны сайыннарарга, ону ааһан уопсастыба сайдыытыгар төрүт саҥа ньымалары олохтооһуҥҥа, тыыннаах тэрийэр үлэ быһаарар оруоллаах. Ол иһин буоллаҕа дии, атын Арҕаа Европа дойдуларыгар олохтоох салайыы баһылыктара бэйэлэрин территорияларыгар судаарыстыбаннай сулууспа уонна олохтоох бэйэни салайыныы быһылыгын эбээһинэстэрин тэҥҥэ сүгэллэр. Кинилэргэ олохтоох баһылыктар сүрүн боломуочуйалара – нэһилиэнньэ үлэлээх буолуутун уонна дохуоттаах буолуутун хааччыйыы. Ити икки сүрүн эбээһинэстэрин мөлтөхтүк толорор баһылыктар нэһилиэнньэ итэҕэлин сүтэрэллэр. Онтон биһиэхэ сокуоммутугар тыа сирин нэһилиэктэригэр ити икки ирдэбил баһылыктар быһаччы боломуочуйаларыгар суох. Ити боломуочуйалары бырабыыталыстыбаны кытары дуогабардарга киллэрэллэр. Онно ити икки ирдэбилгэ баһылык быһаччы эппиэттээбэт, эбии сорудах быһыытынан тыа хаһаайыстыбата сайдыытыгар көмөлөһөр уонна өйүүр эппиэтинэстээхтэр. Ол иһин буолуо, тыаҕа нэһилиэнньэ үлэлээх буолуутугар, дохуоттара үрдээһинигэр быһаччы эппиэттиир киһи суох курдук. Онон, тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын сүүрэн-көтөн тэрийэр уонна онно эппиэттиир киһинэн сокуоҥҥа уларытыы киллэрэн туран, олохтоох баһылык буолара наада. Оччоҕуна наада буолар үп-харчы эмиэ миэстэтигэр тыырыллан тиийиэ этэ. Үбү туһаныы көдьүүһэ үрдүө этэ. Бөһүөлэктэртэн дьон көһүүтэ аччыа, үлэлээх буолуу, дьон олоҕун уйгута биллэрдик үрдүө этэ.
- Тыа хаһаайыстыбатын өйүүргэ бүддьүөттэн бэриллэр көмө олус кыра: Арассыыйа үрдүнэн – 1,8%, онтон Саха сиригэр – 5-6%. Атын судаарыстыбалар уопуттарыттан көрдөххө, аграрнай секторга ороскуот улахан буолара наада. Холобур, АХШ тыа хаһаайыстыбатын судаарыстыба өттүттэн өйөөһүҥҥэ судаарыстыба оҥорон таһаарар бородууксуйатын 1,0%, Европа холбоһугун дойдуларыгар – 1,3%, Японияҕа – 1,4% бэриллэр. Арасыыйаҕа тыа хаһаайыстыбатын өйөөһүҥҥэ ВВП 0,5% эрэ, эбэтэр сыллааҕы бүддьүөт 1,8% эрэ бэриллэр. Экэнэмиис учуонайдар ааҕыыларынан, Арассыыйаҕа тыа хаһаайыстыбатын билиҥҥи ирдэбилгэ таһаарарга сыллааҕы бүддьүөт 4%-тан итэҕэһэ суох үп бэриллэрэ наада эбит, эбэтэр дойду тыа сирин сайдыытын үбүлээһинин 2,5 төгүл үрдэтэрэ наада эбит. Онтон Саха сиригэр 2006 сылга диэри бүддьүөт 10% бэриллэр эбит буоллаҕына, билигин 5-6% бэриллэр. Биһиги хотугу тыйыс усулуобуйабытын учуоттаан, учуонайдар сабаҕалааһыннарынан ити ороскуоту 13% тиийэ үрдэттэххэ тыа сирэ дьиҥнээх сайдыы суолугар туруон сөп.
- Сопхуостар саҕана баартыйа күүстээх идеологическай үлэни ыытар буолан, оччотооҕуга кыраттан даҕаны үөрэр, аҕыйахтан даҕаны дуоһуйар буоларбыт. Сорохторго ол менталитет чипсэлэммит дьон курдук иҥэн хаалбыт. Сорохтор туох даҕаны сайдыыны, саҥаны билиммэт дьоннор эмиэ бааллар. Сүүрэн-көтөн, үлэлээн-хамсаан бэйэ уйгулаах олоҕун оҥосторун оннугар, бүтүннүүтэ бэлэмҥэ олоруохтаахтарын курдук толкуйдууллар. Онно кинилэри аҥардастыы буруйдаан, сирэй-харах анньар табыллыбат. Билигин көҥүл санаа үйэтэ. Онно ордук “Биир ньыгыл Арассыыйа” баартыйа, судаарыстыба сулууспалаахтарын анал үлэһиттэрэ нэһилиэнньэ ортотугар аныгы үйэ уратытын, тыа сирэ сайдар хайысхаларын туһунан өйдөтөр үлэлэрэ уота-күөһэ суох. Ити хайысхаҕа чуолкай судаарыстыбаннай бэлиитикэ баар буолуохтаах. Хомойуох иһин, оннук туһааннаах үлэ – мөлтөх. Ол иһин тыа дьонун урукку менталитетын тобоҕо сайдыыбытын бытаардар.
Тыа сирэ сайдыытын мэһэйдиир сүрүн биричиинэлэрэ итинниктэр дии саныыбын.
Ил Дархан Айсен Сергеевич Николаев былааһы илиитигэр тутарыгар “Саха сирэ – иннибит диэки!” – диэн ыҥырытын олоххо киллэриигэ оҥоһуллубут: “Саха Өрөспүүбүлүкэтин агропромышленнай комплексын сайыннарыы сүрүн хайысхалара” диэн ыйааҕын өйөөн тураммын, тыа сирин сайыннарыыга итинник сэмэй этиилэри тириэрдэбин.
Сахам сирин дьоно! Кырдьыгы өрө тутуоҕуҥ, сомоҕолоһуоҕуҥ, тахсыылаахтык үлэлээн, кэскилбитин кэҥэтиэҕиҥ!
Климент Егорович Иванов,
СӨ Бочуооттаах гражданина.
Бэс ыйа, 2020 сыл.
