Кэргэнниилэр Майя Мордовская уонна Роман Олесов – кэллиэксийэһиттэр уонна түмэл үлэһиттэрин эйгэтигэр киэҥник биллэр дьон. Кинилэр икки киһи холугар киэҥ хабааннаах үлэни үлэлээтилэр. 40-наах эрэ дьон инникитин өссө да үлэлиэхтэрэ, айыахтара-тутуохтара турдаҕа. Дьаҥы сэрэтэр хааччахтааһыннар – кинилэр үлэлэрин-хамнастарын улаханнык атахтаатылар. Ол гынан баран Майялаах Роман санааларын түһэрбэттэр, инники өттүгэр былааннара киэҥ.
Дьэ, онон, Майя Мордовская уонна Роман Олесов. Кинилэр кимнээҕий? Киэҥ эйгэлээх кэллиэксийэһиттэр уонна урбаанньыттар. Емельян Ярославскай аатынан түмэл олбуоругар “Ретросклад” диэн комиссионнай маҕаһыыннаахтара уонна дьоҕус түмэллээхтэрэ. Билигин хааччахтааһын кэмигэр атын миэстэҕэ көһөн үлэлииллэр. Итини таһынан кинилэр кэллиэксийэлэрэ икки толору экспозициянан – Дьокуускай “Ретро-тиэхиньикэ” түмэлигэр көрдөрүүгэ турар.
Инникитин “Дворянское гнездо” диэн барыллаан аатынан норуот түмэлин тэрийэр ыра санаалаахтар. Чопчу сыаллаах-соруктаах, инникигэ дьулуурдаах дьон ити баҕалара туолуо, Дьокуускайга өссө биир бэрт интэриэһинэй түмэл баар буолуо диэн тус бэйэм эрэлим улахан.
Ааспыт субуотаҕа Майяны уонна Романы кытта куорат киинигэр турар дьоҕус “хонтуораларыгар” көрсөн кэпсэттим. Манна кинилэр дьон социальнай ситим нөҥүө сакаастаабыт малларын-салларын биэрэллэр. Ыйытыыларга биир үксүн Майя хоруйдаата. Роман бэрт чопчу этиилэринэн Майя хоруйун ситэрэн биэрэр.
– Кэпсэтиибитин сахалыы сиэринэн саҕалыыр буоллахпыт: кимтэн кииннээххитий, хантан хааннааххытый?
– Иккиэн Дьокуускайга төрөөбүппүт. Урукку тэриллэри, маллары мунньан саҕалыырбытыгар – төрүччүлэрбитин эмиэ сыныйан үөрэппиппит. Ол үөрэтэ сылдьан төрүччүбүт сорох “силиһэ-мутуга” силбэһэ сылдьыбыт түгэннэрдээҕиттэн улаханнык соһуйбуппут. Ити Уус Алдан улууһун кытта сибээстээх. Төрүччүбүт сорох “силиһэ-мутуга” өссө Таатта уонна Хаҥалас сирдэригэр-уоттарыгар баар.
– Урукку тэриллэргэ, малга-салга интэриэс хаһааҥҥыттан үөскээбитэй?
– Рома оҕо эрдэҕиттэн археолог буоларын ыраланар эбит. Ити ырата туолбатаҕа, кини икки үрдүк үөрэх кыһатын бүтэрбитэ (экономика, энергетика). Ол эрээри устуоруйаны сөбүлүүрэ олох долгуннарыгар суураллыбатах. Кини миигин, токур “үскэ” үөрэммит киһини (күлэр) устуоруйа дьикти эйгэтигэр сыһыарбыта. Итиннэ Рома ийэтэ эмиэ улахан оруоллаах. Уобарастаан эттэххэ: кини миигин саха култууратыгар сиэтэн киллэрбитэ. Мин син өр реклама эйгэтигэр дизайнерынан үлэлээбит киһибин. Биир кэмҥэ ити үлэм устуоруйа, этнография эйгэтин кытта биир сүрүннэнэ сылдьыбыта.
– Дьоҕус түмэлгитигэр кэлбит дьоҥҥо – өбүгэлэриҥ таҥаһын-сабын олох иэйэн-куойан кэпсии тураргын көрбүттээҕим.
– Эбэм – эрэпириэссийэҕэ түбэспит кинээс кыыһа. Онон олоҕор эрэй-муҥ бөҕөнү көрбүт, түптээн үөрэммэтэх да киһи. Эбэм – Байаҕантай нэһилиэгин Заболоцкайдарын кыыһа. Кини дьонуттан хаалбыт былаачыйалары, соннору, киэргэллэри бэркэ харыстаан уура сылдьыбыт. Билигин ити таҥас-сап, мал-сал – дьиэ кэргэммит реликвията.
– Билигин урукку тэриллэри, малы-салы мунньар дьон элбээтэр элбээн иһэр. Кыра да нэһилиэктэргэ кэллиэксийэһиттэр түмсүүлэрэ баар. Дьокуускайга эрэ буолбакка, улуус кииннэригэр уонна нэһилиэктэргэ араас быыстапкалар тэриллэллэр. Ордук дьахталлар арааһы бары мунньаллар – тимэхтэн, сүүтүктэн, уруучукалартан саҕалаан киэргэлгэ тиийэ.
– Итини бэрт судргутук быһаарыахха эмиэ сөп. Сыл-хонук ааһан истэҕин аайы оҕо сааскын күндүтүк саныырыҥ күүһүрэр. Ийэ, эбэ таптала, сылаас сыһыана, кинилэр минньигэс алаадьылара, бэрэскилэрэ... Ол иһин оччотооҕу малы-салы, тэрили көрдөхпүтүнэ – уйадыйабыт, оҕо сааспытын саныыбыт.
Урукку малы-салы күндүргэтии, сөптөөхтүк сыаналааһын – үгүстэргэ сааһыра барбыттарын, түспэтийбиттэрин кэннэ кэлэр. Ол гынан баран элбэх эдэркээн дьон урукку малы-салы кэрэхсиир буолбуттар ээ. Ону соһуйа да, үөрэ да көрөбүн. Кинилэр саастарыгар мин туһалыылларыттан ааспыт, эргэрбит тэриллэри, малы-салы быраҕан иһэрим.
Ханна эрэ мин: “Дьон инникилэрин саарбахтыыр буоллахтарына, олорон ааспыт олохторун ахталлара-саныыллара, туоххаһыйа саныыллара элбиир”, – диэн муударай этиини аахпытым. Олох уот харахха этии дии.
– Кэллиэксийэлээһин эйгэтигэр дьону икки бөлөххө араарыахха сөп: дьаныһан туран мунньааччыларга уонна атыылааччыларга. Оттон эһиги эмиэ да атыылыыгыт, эмиэ да дьаныһан туран мунньаҕыт. Бэл маҕаһыыҥҥыт уонна түмэлгит сэргэстэһэ турбуттара.
– Оннук, биһиги урукку малы-салы атыылыыбыт. Ол иһин, тугун-ханныгын ситэ өйдөөбөккө – биһигини саҥарааччылар да бааллар. Итинтэн мин аһара хомойобун. Биһиги “Ретросклад” диэн бырайыагы толкуйдаабыппыт. Ону муҥха курдук өйдүөххэ сөп. Ити муҥхаттан элбэх киһи тииһинэр ээ. Ити бырайыак көмөтүнэн дьон эргэ малы-салы атыылыыр.
Ол кэнниттэн биһиги анал маҕаһыын аспыппыт. Онно дьон малы-салы атыыга туттараллар. Социальнай ситимҥэ ким эрэ: “Кинилэр эмээхситтэри албынныыллар”, – диэн суруйа сылдьыбыта. Итинник саҥаны-иҥэни истэр олус хомолтолоох. Биһиги туттарааччы бэйэтэ ыйар сыанатынан атыылаһабыт эбэтэр атыылыырга диэн ылабыт. Хомойуох иһин, дьон туттарар малын-салын аһара үрдүктүк сыаналыыр. Онон күн бүгүн уустук быһыыга-майгыга олоробут. Социальнай ситимнэр нөҥүө атыылаан балаһыанньаттан тахса сатыыбыт да син биир ыарахан.
Биһиги, бастатан туран, кэллиэксийэһиттэрбит. Итини мин мэлдьи тоһоҕолоон бэлиэтиибин. Биһиги сүрүн сыалбыт – өрөбөлүүссүйэ иннинээҕи эргэ малы-салы булуу. Чопчулаатахха: XIX үйэ ортото – ХХ үйэ саҥата. Ол гынан баран дьон биир үксүн ССРС саҕанааҕы күннээҕи олоххо-дьаһахха туттуллар малы-салы эрэ хото аҕалар. Кырдьыгы эттэххэ, ити биһиэхэ соччо интэриэһинэйэ суох.
Биһиги инникитин түмэл арыйар былааннаахпыт. Ол, этэргэ дылы, норуот түмэлэ буолуо. Ол түмэлгэ чугас аймахтарбыт эспэнээттэрэ уонна бэйэбит кичэйэн муспут, дьонтон атыыласпыт тэриллэрбит туруоруллуохтара. Ол түмэли мин “Дворянское гнездо” диэн ааттыахпын баҕарабын.
– Кэллиэксийэлээһиҥҥэ сыһыана суох дьон былыргы манньыаттары эҥин олус үрдүк сыаналаахтара буолуо дии саныыр. Биирдэ эбит кинилэргэ түбэстэҕинэ олус ыарахан сыанаҕа батара сатыыр мөккүөннээхтэр. Оттон кэллиэксийэһиттэр истэригэр син сөбүгэр сыанаҕа атыылаһыы, атастаһыы барар.
– Бастаан мунньан саҕалааччылар эспэнээттэр сыаналарын быһарга элбэхтик мунаараллара баар суол. Кинилэр үксүгэр ханнык эрэ социальнай ситимҥэ эспэнээттэр ыарахан сыанаҕа атыылыылларын көрөн, онон сирдэтинэ сатыыллар. Социальнай ситимҥэ да араас дьон, араас сыаналар бааллар буоллаҕа.
Биһиги, холобур, туһааннаах хайысхаларга идэтийэр кэллиэксийэһиттэри кытта элбэхтик алтыһабыт, кэпсэтэбит, сүбэлэтэбит.
– Москуба, Санкт-Петербург курдук куораттарга дьон кыбартыыраларын түмэлгэ кубулутар түгэннэрэ элбэхтик тахсар. Өрөспүүбүлүкэбитигэр да итинник холобурдар бааллар.
– Судаарыстыба түмэллэрэ чааһынай түмэллэргэ араастык сыһыаннаһаллар. Биир үксүн: “Чааһынай түмэл бүгүн баар, сарсын – суох”, – диэн өй-санаа баһыйа тутар. Ол гынан баран дьалхааннаах 90-с сылларга судаарыстыба түмэллэриттэн элбэх эспэнээт сүтэн-иҥэн хаалбыта. Бэрт үгүс түгэн тоҕо эрэ киэҥник сырдатыллыбатаҕа.
Чааһынай түмэли тэрийии – дьон бырааба. Судаарыстыба түмэллэрэ, биллэн турар, ордук баайдар, анал үөрэхтээх үлэһиттэрдээхтэр. Түмэл – бүтүн систиэмэ. Эспэнээттэри көрүүгэ-харайыыга, атыылаһыыга анал үп көрүллэр. Оттон чааһынай түмэллээх киһи барытын бэйэтин суотугар атыылаһар. Кини эспэнээттэри чопчу тиэмэҕэ, хайысхаҕа хомуйар.
Былырыын Саҥа дьыл иннигэр “Кран-сервис” хампаанньа генеральнай дириэктэрэ Григорий Сальва: “”Ретро-тиэхиньикэ” диэн түмэлбитигэр экспозицияларгытын туруоруоххут дуо?” – диэн көрдөспүтэ. Биһиги үөрүүнү кытта сөбүлэспиппит уонна иккиэйэх эрэ киһи күүһүнэн – икки улахан зонаҕа экспозиция туруорбуппут. Ити экспозициялар дьон болҕомтотун тардыбыттара. Биһиэхэ көмөлөһөр да дьон көстүбүттэрэ.
– Аҕыйах сыллааҕыта “Саха сирин кэллиэксийэһиттэрэ” диэн уопсастыбаннай тэрилтэ тэриллибитэ. Ити тэрилтэ ыытар тэрээһиннэригэр эмиэ актыыбынайдык кыттаҕыт дии?
– Ити тэрилтэҕэ чилиэн быһыытынан баарбыт. Хас да төгүл тэрээһиннэргэ кыттыбыппыт. Сыл аайы кэллиэксийэһиттэр сийиэстэрэ ыытыллааччы. Быйыл хааччахтааһынынан сибээстээн ити тэрээһин “онлайн” ыытыллыбыта.
Мин улуустар түмэллэрэ уонна кэллиэксийэһиттэр араас түмсүүлэрэ, кулууптара киэҥ далааһыннаах виртуальнай куонкурустары ыыталларын сөҕөбүн. Итинник куонкурустары тэрийии элбэх үлэттэн, бириэмэни аахсыбакка үлэлээһинтэн тахсарын билэбин.
– Эһиги эспэнээттэри өрөспүүбүлүкэ тас өттүттэн эмиэ буларгыт буолуо?
– Бастаан утаа атын эрэгийиэннэри кытта сибээстэһэрбит, эспэнээттэри атыылаһарбыт. Ол гынан баран мин тус бэйэм хас да төгүл түөкүннэргэ түбэспитим. Ити кэнниттэн биир үксүн өрөспүүбүлүкэ иһинэн муҥурданабыт.
Ол гынан баран, холобур, биһиги Инстаграмҥа “Ретросклад” диэн пабликпытыгар Арассыыйа араас муннуктарыттан сурутааччылардаахпыт. Хас нэдиэлэ аайы кинилэр сакаастарын почтанан ыытабыт. Почта отделениетыгар биһигини билэллэр.
– “Коммерсантъ” диэн сурунаалга кэллиэксийэһиттэр тустарынан биир бэрт дьикти ыстатыйаны аахпытым. Онно: “Улахан кэллиэксийэһиттэр оҕо саастарыгар очурга оҕустарбыт дьон. Ийэлэрэ дуу, аҕалара дуу суох иитиллибит буолуохтарын сөп. Эбэтэр төрөппүттэрэ, чугас киһилэрэ – кинилэри хаалларан, быраҕан барбыт түгэннэрэ бааллара буолуо. Ол иһин кинилэр оҕо эрдэхтэриттэн тугу эбит мунньууга охтоллор. Мал-сал кинилэри таҥнарбат, быраҕан барбат, өлбөт-өспөт”, – диэн суруллубут этэ.
– Итини кытта олох сөбүлэспэппин. Өссө эбэлэрин, эһэлэрин мунньууларын кичэйэн харайар, ол кэллиэксийэлэрин эбии байыта сылдьар дьону билэбин. Биллэн турар, төрөппүттэрин мунньууларыгар, кэллиэксийэлэригэр наадыйбат дьон эмиэ баар. Манна оҕону дьиэ кэргэҥҥэ иитии суолтата олус улахан. Кыра эрдэҕиттэн: “Ити миэнэ – тыытыма!” диэн мэлдьи дьарыйа сырыттахха оҕо төрөппүттэрин мунньуутун ылыммат,сөбүлээбэт да буола улаатар буоллаҕа.
Соторутааҕыта Сергей Коновальцев диэн улахан кэллиэксийэһит биир муударай этиини санаппыта: “Эн эдэргэр кэллиэксийэҕин “аһатаҕын”, оттон сааһырдаххына – кэллиэксийэҥ эйигин “аһатар”. Кэллиэксийэһиттэр итинник санаалаах-оноолоох буолуохтарын наада.
Ити этиини Арассыыйа солкуобайыгар да сыһыары тутан өйдүөххэ сөп. Солкуобай араастаан “түһэр-тахсар”. Ардыгар олох да деноминация буолуон сөп. Оттон эн, холобур, атыыласпыт малыҥ-салыҥ өрө-таҥнары түспэт. Чопчу кэмҥэ эппиэттиир сыанаҕа атыылыаххын сөп.
– Хаарбах дьиэҕэ олорор эрээри – бүтүн дьааһыгынан эргэ манньыаттары хомуйар дьон туһунан үгэргээһиннэр элбэхтэр.
– Дьону тас көрүҥүнэн көрөн сыаналыыр сыыһа. Омос көрөн – киһи дьулайа, дьаархана да саныыр дьоно биһиэхэ кэлээччилэр. Онтон олус баай кэллиэксийэлээх, бэйэлэрэ дириҥ билиилээх, “хаама сылдьар энциклопедия” буолан соһутааччылар.
Биһиги бары араас майгылаах, араас көрүүлээх-истиилээх дьон буоллахпыт. Бэйэ-бэйэни ситэрсэн, толорсон биэрииттэн олорор олохпут интэриэһинэй. Кэллиэксийэһиттэр эмиэ араастар.
Өссө биир маннык муударай этии баар. Ону нууччалыы этиим: “Где начинается коллекция, там начинается коммерция”. Уобарастаан эттэххэ: саҥа саҕалыыр кэллиэксийэһит бастаан кирилиэс анныгар турар. Дьэ, онтон, ол кирилиэһи аргыый дабайан барар. Төһөнөн үөһэ тахсар да, оччонон кэллиэксийэтэ тупсан иһэр.
Сергей Чугунов диэн улахан кэллиэксийэһит. Барахсан аҕыйах сыллааҕыта күн сириттэн күрэммитэ. Кини биһиэхэ алдьаммыт тэриэлкэни аҕалбыта. Ити тэриэлкэ “SASSR” диэн суруктааҕа, 1937 сыллаахха оҥоһуллубут этэ. “Роман бу тэриэлкэни бэрт үчүгэйдик килиэйдиэҕэ, – диэбитэ кини. – Ону билэбин. Бу тэриэлкэ эһиэхэ хайаан да бэйэтин ханыытын тардан аҕалыаҕа”. Сергей Давыдович күн сириттэн күрэммитэ сыл аҥаара буолбутун кэнниттэн – биһиэхэ итинник тэриэлкэни аҕалбыттара. Сергей Чугунов тэриэлкэтин мин биир эмэ түмэлгэ бэлэхтиэҕим. Уонна кини биһиэхэ эппит этиитин хатылыаҕым.
Кэллиэксийэһит “кирилиэһинэн” үөһэ тахсан истэҕин аайы ордук-хос мунньунуутун атыылыыр. Сороҕор бэлэхтиэн да сөп. Атыылаатаҕына да кини байар-тайар санаалаах атыылаабат. Кини урут укпут үбүн-харчытын төннөрөр сыаллаах-соруктаах атыылыыр. Ол үпкэ кини атын эспэнээти, малы-салы атыылаһыа.
– Кэллиэксийэһит билэрэ-көрөрө да элбиир. Бөдөҥ кэллиэксийэһиттэр араас хайысхаларга чинчийиилэри да ыытааччылар.
– Оннук, ити эппиккин кытта толору сөбүлэһэбин. Билигин “Google” диэн көрдүүр-булар систиэмэ көмөтүнэн ыйытыыларгар, мунаарар боппуруостаргар – хоруйдары бэрт түргэнник булуоххун сөп. Онон биһиги, кэллиэксийэһиттэр, билиибитин-көрүүбүтүн күннэтэ хаҥата сылдьар дьоммут.
– Билигин барыны бары сиэп төлөпүөнэ солбуйан эрэр. Ити тэрил көмөтүнэн сонуннары билэбит, суруйсабыт, киинэ көрөбүт, тэлэбиидэнньэ да ханаалларын көрүөхпүтүн сөп, араас суоттааһыннары да оҥоробут. Урут, холобур, дьон сиэпкэ уктар халандаардары хамаҕатык атыылаһаллара. Билигин дьон онно наадыйбат, төлөпүөҥҥүн ыллыҥ да халандаары көрөҕүн. Онно өссө былаанныыгын, бэлиэтэнэҕин, маннык күҥҥэ тугу эрэ “санатарыгар” дьаһайаҕын.
– Кырдьык, билигин сиэп төлөпүөнэ, судургутук эттэххэ төбөбүтүн сынньатта диэххэ сөп. Араас ватсап-бөлөхтөр бааллар. Ханнык баҕарар улууска олорор киһиэхэ тута суруйаҕын, хаартыска, видео ыытаҕын. Кэллиэксийэһиттэр социальнай ситимнэри хото туһаналлар. Туох да диэбит иһин бэрт интэриэһинэй кэмҥэ олоробут.
Федор РАХЛЕЕВ.
