ТАБА – эбээн норуотун төрүт дьарыга

Хоту дойду саамай кэрэ сирэ Муома улууһун Улахан Чыыстай нэһилиэгин Сааһыыр бөһүөлэгэр олорор, “Магир” тыа хаһаайыстыбатын дьиэ кэргэн көһө сылдьар производственнай общинатын биригэдьиирэ Екатерина Егоровна ДЬЯЧКОВА – хаһыаппыт бүгүҥҥү ыалдьыта.

– Екатерина Егоровна, хоту дойду дьоллоох хонно­ҕун анныгар олорор табаһыт дьиэ кэргэн олоҕун сэгэтэ түһүөх эрэ. Наһаа да кэрэ айылҕалаах, үрдүк хайалаах сиргэ олороргутун биһиги, дойду дьоно, ымсыыра эрэ көрөбүт...

– Ханнык баҕарар киһи төрөөбүт-үөскээбит сирин-дойдутун, ийэ айылҕатын, хамсыыр харамайын, үүнээйитин, дьикти-кэрэ көстүүтүттэн дуо­һуйуох тустаах. Оччоҕо эрэ киниэхэ айылҕаны чахчы таптыыр уонна харыстыыр иэйии үөскүүр. Киһи кыра эрдэҕиттэн көрө үөрэммит сирин ньуурун: хайатын, тыатын, алааһын, кырдалын, хочотун, туундаратын уо.д.а. таптыыр, суохтуур, ахтар. Сороҕор “дьон сүрдээх тыйыс айылҕалаах сиргэ хайдах олороллоро буолла?” диэн сөҕө саныыгын. Оттон онно үөскээбит, улааппыт киһиэхэ онтон ордук күндү сир суох буоллаҕа.

Биһиги олорор сирбит – хайа дойдута. Ол гынан баран сир ньуурун көрүҥүн арааһа барыта баар. Аата-ахсаана суох элбэх үрэҕин хочолоро, кытыллара, сис тыата, тайҕата, араас кээмэйдээх, быһыылаах-таһаалаах элбэх күөлэ, сыһыыта, алыыта уо.д.а.

Хайалаах сиргэ үөскээбит киһиэхэ хайа барахсан тардыылаах, ахтылҕаннаах да буоллаҕа. Оттон хайаҕа үөһэ дабайыы, хайа үрдүттэн сиргин-дойдугун көрүү хайдахтаах курдук үөрүүнү, дуоһуйууну биэрэрий? Эн иннигэр эргиччи харах ыларынан дойдуҥ киэҥ киэлитэ нэлэһийэ сытар. Өйгөр-санааҕар сүппэт хартыына буолан иҥэн хаалар.

Кырдьык да, Муома Улахан Чыыстайын айылҕата сайыннары хаара ууллубат үрдүк хайаларынан, 60 кыраадыстаах тымныыга ончу тоҥмот өйүмүлэринэн, сайыҥҥы куйааска ууллубакка сытар хас эмэ көһүнэн усталаах тарыҥ муустарынан, айылҕа араас пааматынньыгынан, эриэккэс тыатынан, сэдэх үүнээйитинэн, сирин баайа арааһынан киэҥник биллэр.

– Төрүт олохтоох дьон буоллаххыт?

– Оннук. Муома улууһун Улахан Чыыстай нэһилиэгин Сааһыыр бөһүөлэгин төрүт олохтоохторобут. Кэргэним Дмитрий Христофоровичтыын ыал буолан олорбуппут 37 сыл буолла. Биһиги – удьуор табаһыттарбыт. Төрөппүт­тэрбит – табаһыттар. Кинилэри утумнаан таба үлэтигэр, дьоммут төрүт дьарыктарын салгыы сылдьар дьон буолабыт. Онон өбүгэлэрбит дьарыктарын быспакка салгыы сылдьарбытынан киэн туттабыт. Кинилэр биһигини хайдах ииппиттэрин кэнчээри ыччаппытыгар – оҕолорбутугар, сиэннэрбитигэр – салгыы тиэрдэбит.

Ийэлэрбит: мин ийэм Мария Семеновна Слепцова, кэргэним ийэтэ Евдокия Максимовна Дьячкова эр киһи үлэтин барытын үлэлиир, кыайар-хотор үлэһит, иистэнньэҥнэринэн уһулуччу, хоһуун далбар этилэр. Кэргэним аҕата Христофор Николаевич иистэнэр, уһанар, сатаабата диэн суоҕа. Ол курдук, табаһыттарга саамай наадалаах шатровай балаакканы аан бастаан кини айбыта. “Бастаан оннук балаакканы сэриилээх байыаннай киинэҕэ көрбүтүм”, – диэн кэпсиир буолара. Ол саҕана бириһиэн матырыйаал элбэх буолан, бастаан тигэригэр бэрт элбэх бириһиэни буорту гыммыт. Онтон, дьэ, кэлин балааккатын табан тигэр буолбут. Онон маннык балаакка Муома улууһугар биһиэхэ эрэ баар. Балааккалары барытын бэйэбит тигэбит.

Кэргэним Дималыын кыра эрдэхпититтэн бииргэ улааппыппыт. Ыстаадаларбыт ыаллыы сыталлара. Ол иһин дьоммут бэйэ-бэйэлэригэр мэлдьи ыалдьыттаһаллара. 1984 сыллаахха ыал буолбуппут. 4 оҕолоохпут, 9 сиэннээхпит.

Үлэбитин “Искра” сопхуостан саҕалаабыппыт. Оччолорго сопхуос дириэктэрэ Николай Ильич Слепцов этэ. 90-с сылларга кини биһиги үлэлиир ыстаадабытыгар көс оскуоланы арыйбыта. Оччолорго кыра кылааска үөрэнэр икки оҕолоохпут. Инньэ гынан оҕолорбут Диана уонна Максим бу “Нэгэин” көс оскуолатыгар кыра кылаастарга үөрэхтэрин саҕалаабыттара. Учууталларбыт: үөрэх туйгуна Татьяна Иннокентьевна Слепцова уонна Березовкаттан сылдьар, үөрэҕин саҥардыы бүтэрэн үлэлии кэлбит Антонина Афанасьевна Винокурова этилэр.

– Өбүгэлэргититтэн кэл­бит үтүө үгэһи тутуһан олорор табаһыт дьиэ кэргэн общината буоллаххыт. Үлэ­­ҕит-хамнаскыт туһунан сэһэргээн кэбис.

– 2008 сылтан “Магир” (эбээннииттэн тылбааһа “ыраас сир” диэн өйдөбүллээх) диэн көс общинатын тэринэн үлэлии-хамсыы олоробут. “Магир” диэн үрэхпит аата. Общинабытыгар бу сааскы ахсаанынан 1112 табалаахпыт, 2 сылгы үөрдээхпит, миинэр аттардаахпыт. Бу тэрилтэбитин, сирбитин-уоппутун оҕолорбутугар, ыччаттарбытыгар хаалларар санааттан тэриммиппит.

Кэргэним Дмитрий Христофорович төрүөҕүттэн ыстаадаҕа улааппыт уонна күн бүгүнүгэр диэри ыстаадаттан арахпакка үлэлии-хамсыы сылдьар. Кини тыа хаһаайыстыбатын туйгуна. Улаха уолбут Максим биригэдьиир – табаһыт, суоппар, бөрөһүт. Кыра уолбут Христофор – община бэрэссэдээтэлэ, тыа хаһаайыстыбатын университетын устудьуона.

– Оҕо сайыҥҥы лааҕырын үлэлэппиккит эһиил 20 төгүрүк сылын туолар. Төһө сөбүлээн сылдьалларый?

– 2002 сылтан “Оралчимҥа” (“оленевод”) оҕо үлэ-сынньа­лаҥ лааҕырын арыйан үлэлэ­тэ­бит. Быйыл 19-с сылын үлэ­лиир. Бу лааҕырбыт сыала-соруга – оҕону кыра эрдэ­ҕиттэн табаһыт үлэтигэр билсиһин­нэрии, иитии буолар. Оччоҕуна эрэ эдэр ыччат таба иитиитигэр сыстаҕас, үлэлиир буолар. Бу лааҕырга оҕолор табаһыт олоҕун, үлэтин-хамнаһын билсиһэллэр, экстремальнай олоххо үөрэнэллэр. Кыра эрдэхтэриттэн саҕалаан сылдьыбыт оҕолор оскуоланы бүтэриэхтэригэр диэри сыл аайы тахсаллара үтүө үгэскэ кубулуйда. Оҕолор хамнас аахсаллар. Кинилэр улаатан, үөрэххэ киирэн да баран, сайыҥҥы сынньалаҥнарыгар кэлэн, көмөлөһөн, үлэлээн бараллар. Маннык усулуобуйаҕа үлэлээбит оҕолор эт-хаан өттүнэн быдан сайдыылаах, чэгиэн-чэбдик буолаллар, инники олохторугар улахан бэлэмнээх буолан тахсаллар. Уулаах үрэхтэринэн, хайаҕа хайдах тахсарга-түһэргэ, отуу уотун отторго, о.д.а. үөрүйэхтэргэ үөрэнэллэр, уһуйуллаллар.

Сорохтор, төһө да ыал буолбуттарын иһин, оҕолорун, кэргэттэрин, дьиэ кэргэнинэн кэлэн сайыҥҥы өттүгэр үлэлииллэр. Онон ыстаадаҕа сылдьыбыт оҕолорбутун кытта ситиммит быстыбат. Мэлдьи кэлэ-бара сылдьаллар. Онтон биһиги наһаа үөрэбит.

Кэргэним Дмитрий Христофорович оҕолорго, эдэр ыччакка наставниктыыр. Атынан, табанан, сатыы да буоллун 8-тыы, 9-туу оҕону батыһыннаран илдьэ сылдьар, үлэ үөрүйэхтэригэр үөрэтэр, табаһыт үлэтин билиһиннэрэр. Оҕолору “Табалары, аттары, ыттары кытары бары – биир ситимнээх буолуохтааххыт. Оччоҕо кинилэр санааларын билэҕит, тугу саныылларын кинилэр эмиэ биллэрэллэр” диэн үөрэтэлиир, холобурдары кэпсиир.

Биһиги лааҕырбытыгар оҕолор кыра кылаастан оскуоланы бүтэриэхтэригэр диэри сылдьаллар. Ол эбэтэр сөбүлээн, талаһан туран сылдьаллар. Лааҕырга оҕолор хас күн аайы араас саҥаҕа үөрэнэллэр, интэриэһинэй дьарыктары толкуйдууллар. Онон күннэрэ көхтөөхтүк ааһар, үгүс саҥаны билэллэр, үөрэ-көтө сылдьаллар. Кыргыттар ас астыырга, иис үөрүйэхтэригэр үөрэнэллэр. Лааҕырга сылдьыбыт оҕолор сорохторо оскуоланы бүтэрэн баран, тута ыстаадаҕа үлэлии тахсаллар, үп-харчы мунньунан баран үөрэнэ бараллар.

Оҕону кыра эрдэҕиттэн таба үлэтигэр үөрэтэр ордук көдьүүстээх буолар. Тоҕо диэтэххэ, оҕо кыратыгар барыны-бары наһаа интэриэһиргиир уонна түргэнник ылынар буолар. Оҕо табаттан куттанара, куттаммата хас биирдии оҕоттон тутулуктаах. Куттанар оҕолору наһаа күһэйбэппит. Бэйэлэрэ үлэҕэ сыстан үөрэ­нэллэр. Ыарырҕатар оҕолор бааллар, суох буолбатахтар. Оннооҕор улахан дьон ортотугар баар буолар. Онон таба үлэтигэр тулуурдаах, тулуйумтуо эрэ киһи үлэлиир.

– Лааҕыр оҕолоругар хамнас төлөнөн эрдэҕэ.

– 14 сааһыттан үөһээ саас­таах оҕо­лорго тэрилтэбититтэн хамнастыыбыт, маны тэҥэ улуус үлэнэн хааччыйыытын киинэ эбии төлөбүрү көрөр.

– Лааҕырга сылдьыбыт оҕолоргутуттан табаҕа үлэлии хаалбыт ыччат баар дуу?

– Олох дьиҥнээх табаһыт буолан үлэлии сылдьар оҕо суох эрээри, зоотехнигынан уонна бэтэринээринэн үлэлиир ыччаттар бааллар.

– Ыччат ыстаадаҕа, таба иитиитигэр төһө сыстан үлэлиирий?

– Ол эрээри син биир аһа­ҕас­тык этиэххэ наада, таба үлэтигэр эдэр ыччат сыстыбат. Кырдьыгынан эттэххэ, ханна да буоларын курдук, табаһыт тиийбэт. Бэйэлэрэ табалаах, удьуор табаһыттар эрэ ыстаадаҕа үлэлииллэр. Кинилэргэ таба­ҕа сы­һыан­наах табаһыт тиийбэт. Өбүгэлэрбититтэн бэриллибит удьуор үгэспит быстыбатыгар кыһаллабыт. Ыт – киһи доҕоро, оттон таба биһиги олохпут аргыһа буолар. Өбү­гэлэрбититтэн кэлбит үгэспитин тутан хаалан, төрүт дьарыкпытынан үлэ­лии олорорбутуттан үөрэбит, астынабыт.

– Табаһыт үлэтин үөрү­йэх киһи эрэ кыайа тутара буолуо?

– Табаһыт дьарыга диэн сир-халлаан икки ардынааҕы үлэ буоллаҕа. Табаһыттар дьиэбит – туундара, хайаларбыт. Ыстаадаҕа үлэ барыта быраабылалаах, суруллубатах сокуоннаах, оннук олоробут.

Таба үлэтэ сезонунан арахсар. Күһүн хараҥардаҕына, түүнүгэр ыстааданы сөптөөх миэстэҕэ хааллараллар. Сарсыарда эрдэ туран хомуйаллар. Дмитрий Христофорович оҕолоругар: “Ыстаадаҕытын түүн хааллараргытыгар ыстаа­даҕыт дууһатын кытары кэпсэтэр буолуҥ. Бүтүн ыстаада эмиэ дууһалаах, хаһаайынын санаатын билэр, истэр. Табаларбыт сарсыарда кэлэрбитигэр олус ыраатымаарыҥ, ыһыллымаарыҥ”, – диэн үөрэ­тэлиир. Оннук эппит буоллахтарына, кырдьык, ыстаадалара ыһыллыбатах, ырааппатах буолаллар. Ардыгар умнан кэбиһэн, ити сиэри-туому тутуспатах буоллахтарына, табалара ырааппыт, ыһыллыбыт буолар түгэннэрэ эмиэ баар буолааччы. Ону оҕолор “кырдьык эбит” диэн итэҕэйэллэр уонна табаҕа, сылгыга-сүөһүгэ харыстабыллаахтык сыһыаннаһа үөрэнэллэр.

Сайынын табаны илиигэр тута сылдьаҕын – күнүскү уонна түүҥҥү манабыллаах. Таба сайыҥҥы өттүгэр бырдахтан, күҥкүнэстэн бэркэ эрэйдэнэр, сүүрэр, сүгүн аһаабат. Онон куйаас күннэргэ уулаах, тааһа суох сиринэн илдьэн аһатан, көрөн-истэн табаларгын маныыгын. Сайыҥҥы өттүгэр таба уллуҥаҕа, туйаҕа чарааһаан, уйан, кэбирэх буолан, бааһырар идэлээх. Онтун тааска, талахха үктээтэҕинэ, өссө сэтэрийэр, устунан до­ҕолоҥнуур.

Кыһынын табаларбытын көҥүл ыытабыт. Ол эрээри ханна барбыттарын суолларынан-иистэринэн син биир көрө сылдьаҕын. Онон саамай үлэлээҕэ сайын буолар. Төрүөх үгэнниир кэмэ – саас муус устар уонна ыам ыйдара. Манна, дьэ, кытаанахтык маныыбыт. Бөрөлөр, кып-кырачаан тугутчааннарбытын кэлэн тардар түгэннэрэ тахсыан сөп.

Былыр-былыргыттан таба эбээн норуотун төрүт дьарыга буоллаҕа. Үчүгэйдик дьаһанан, көрүнэн олордоххо, табаттан туга да хаалбат, барыта туһаҕа барар. Тыһа – этэрбэс, унтуу; тириитэ – саҕынньах, ичигэс таҥас, туйахтара – араас сүбэниир, кулааһай сайыҥҥы түүлээх муоһа (панты) эмп буолар. Бу муос күһүнүн муостуйан кытаатар. Ону иргэх табалартан эрбээн “бой рогов” оҥостон харчыга туруорабыт. Кутуруга кытта туһаҕа барар, онон таба туга да таах хаалбат, барыта туһаҕа тахсар.

– Үлэҕитигэр көрсөр саамай сүрүн кыһалҕаҕыт тугуй?

– Таба иитиитигэр, билиҥ­ҥи туругунан, саамай улахан кыһалҕабыт бөрө буолар. Дой­дубут хайалаах буолан, бөрөнү бураанынан бултуурга мэһэйи үөскэтэр. Бураан, бэнсиин сыаната ыарыы турар. Аныгы бураан түргэнник алдьанар. Саппаас чаас ыларга, аҕалтарарга ыарахаттары көрсөбүт.

– Бөрөнү бултуурга туох эмэ көмө баар дуу?

– Бөрөнү бултуурга көмө баар. Ол курдук, нэһилиэк бүддьүөтүттэн 100 000 солк. көрүллэр. Булчуттарга биир бөрөнү бултаатахтарына, 1 буочука бэнсиин биэрэллэр. Бултаммыт бөрө тириитин “Саха булка” туттарабыт. Кинилэр биир тириигэ 20 000 солк. көрөллөр. Ол эрээри бу биэрэр харчыларын сылы сылынан хойутаталлар. Улууспут 10 000 солк. биэрэр. Онон биир бөрө тириитигэр 30 000 солк. көрүллэр.

– Ыраах хоту сытар улуус бэтэринээринэй управлениета оптимизацияҕа түбэспит эбит дии.

– Быйыл улуус бэтэринээринэй управлениетын оптимизация оҥорон Чурапчыга холбообуттара. Ыраах хоту сытар буоламмыт, Чурапчыттан бэтэринээрдэр кэлбэттэр, бэйэбит бэтэринээрдэрбит көрөллөр-истэллэр. Хата, лабаратыарыйабытын миэстэтигэр хаалларбыттара үчүгэй. Табаларбыт доҕолоҥноотохторуна, кэргэним бэйэтэ эмтиир. Эмпитин бэйэбит ылынабыт.

Үгүс сыл үлэлиир, уопуттаах бэтэринээрдээх буоламмыт, быйыл бүрүсүлүөстэн чэбдигириигэ 3 община таҕыстыбыт. Бу – үчүгэй көрдөрүү. Онон сыралаах үлэлээх бэтэринээрдэрбитигэр махталбыт улахан. Ол түмүгүнэн билигин атын улуустан таба ылар уонна тыыннаах таба атыылыыр, атастаһар кыахтанныбыт. Племенной үлэ ыытыллар кыахтанна.

– Тайҕалаах, хайалаах сиргэ үүнээйи эгэлгэтэ үүнэ­рэ буолуо.

– Биһиги дойдубутугар эмтээх араас үүнээйи үүнэр. Сыттара күүстээх, чаҕылхай көрүҥнээх буолар. Рододендрон (багульник) маҥан сибэккилээх, ол сибэккинэн өбүгэлэрбититтэн тиийэн кэлбит үгэспитинэн, буруолатан ыраастанабыт, сөтөлтөн эмтэнэбит. Оҕолору кытары сылдьан билэр үүнээйилэрбитин хомуйар үгэстээхпит.

– Олохтоох эбээннэр буоларгыт быһыытынан, тыл­гытын-өскүтүн төһө тута сыл­­дьаҕытый? Эдэр көлүөнэ билэр дуу?

– Эбээннэрбит дэнэбит даҕаны, кырдьыгынан эттэххэ, тылбыт симэлийэн эрэрэ долгутар, хомотор. Нэһилиэк­питигэр эбээн тылын билэр ки­һини тарбахха ааҕаҕын. Эбээн тыла, хомойуох иһин, умнуллан эрэр. Биһиги, аҕа көлүөнэ, эрэ саҥарабыт. Эдэр ыччат эбээннии билбэт, бары сахалыы саҥараллар. Оскуолаҕа эбээн тылын биридимиэт эрэ курдук аҕыйах чаас үөрэтэллэр. Онон эбээн тыла, култуурата, төрүт үгэһэ сүтэн эрэрэ – биир улахан, кыһалҕабыт.

Мин санаабар, манна улахан сыыһа ааспыт үйэ 70-с сылларыгар тахсыбыта. Оччолорго дьоммут “оҕолоргутун омуктуу саҥардымаҥ дииллэр” диэн кэпсэтэллэрин истэрбит. Биһиги бастакы кылааска ыстаадаттан киирэрбитигэр сахалыы билбэт оҕолор оскуолаҕа үөрэнэ кэлбиппит. Сахалыы саҥарарга кэлин үөрэммиппит. Билигин оскуолабытыгар эбээн тылын эбээннии билбэт учууталлар үөрэтэллэр.

2009 сыллаахха Норвегияҕа бара сыл­дьыбыттаахпын. Ол дойдуга эмиэ “саам” тыла симэлийэн эрэрин быы­һаабыттара. Ону да­ҕаны бырабыыталыстыбалара күүскэ ылсан. Тылларын билэр дьону хамнастаан тылларын үөрэт­тэрбиттэр. Онон тыллара сүтэн, симэлийэн хаалбатах.

– “Дойду сурахтаах, алаас ааттаах” диэн баар, онон олорор бөһүөлэгиҥ туһунан сырдатыаҥ дуо?

– Нэһилиэкпитигэр 770 киһи олорор. Үксэ эбээн омук түөлбэлээн олорор нэһилиэгэ. Билигин хаарбах туруктаах дьиэлэри көтүрүү бара турар. Эһиилгиттэн ДЭС, саҥа хочуолунай уонна саҥа дьиэлэри тутуу саҕаланыахтаах. Киин хочуолунайга быйыл 10 дьиэни холбуохтаахтар. Уулуссаларга кутуу үлэтэ хас да сыл устата барар.

Улуус киинэ Хонууттан массыынанан кыһынын сиринэн 400-тэн тахса килэмиэтир. Сайынын икки өттүттэн пассажир баар буоллаҕына, Ан-2 сөмөлүөт көтөр, ону даҕаны ыйга биирдэ, иккитэ диэбит курдук. Сайынын уу суох дьылыгар алларанан улахан КамАЗ массыыналар Уус Ньараҕа диэри сылдьаллар. Индигиир өрүс устан ааһар, маны тэҥэ Сааһыыр бөһүөлэкпит аттынан Муома үрэҕэ устар. Суолбут олох суох диэҕи кэрэгэй, кыһыннары-сайыннары куоракка диэри айанныыр суоллаахпыт, онон сырыы баар. Ол эрээри айаммыт уһун, сылаалаах буолар. Кыһын 2 суукка айанныыр буоллахха, сайын үрэх уута тахсан хааллаҕына, хас да суукка айанныахха сөп.

– Эдэр ыччат олоҕун укулаатын түһэринэн, олохсуйар дуу?

– Кэнники сылларга дьиэни туттуу элбээтэ. Эдэр ыччат нэһилиэккэ олохсуйара инникигэ эрэли үөскэтэр, үөрдэр.

Нэһилиэкпитигэр күтүөт, эдэр биэлсэр Спартак Слепцов үлэлиир. Аҕыйах хонуктааҕыта бөһүөлэктэн 8 чаас атынан айаннаан кэлэн хоруона хамсыгын утары вакцина биэрэн барда. Сүрдээх үлэһит, айаны тулуйар эр бэрдэ. Ыраах диэн чаҕыйбакка кэлэр-барар.

– Кыра бөһүөлэк диэтэххэ, дьиэ кэргэн общината элбэх эбит дии.

– Нэһилиэкпитигэр 9 дьиэ кэргэн общината баар. Бары таба иитиитинэн дьарыктаналлар. Биир общинаҕа көс оскуолата, ону сэргэ сайынын эмиэ биһиги дьиэ кэргэн курдук оҕо сайыҥҥы лааҕырын арыйан үлэлэтэллэр.

– Екатерина Егоровна, хоту дойду сонунун сэргэхтик билиһиннэрбиккэр уонна ыҥырыыгар махтал. Муома аатырар хайаларын, кэрэ айылҕатын, ама, ким көрүөн баҕарбат буолуой! Этэҥҥэ буоллахха, тиийэ сылдьыбыт киһи бэрт буолуо этэ.

* Муома үрэх Улахан Тарыҥ иэнэ – 112 кв.км, муу­һун халыҥа ортотунан 2 миэтэрэ, оттон муҥутуур халыҥа – 5-6 миэтэрэ, устата – 35 км, кэтитэ – 3-5 км.

* Балаҕан Таас – умуллубут булкаан уонна Ураһа таас – ситэ эстибэтэх булкаан.

* Кыайыы хайатын өргөһө 3147 м үрдүктээх.

* Мрамор хайа үрдүгэ – 1200 миэтэрэ, уһуна – 11 км, кэтитэ – 1,5 км.

* Улахан күөл – кыһыннары тоҥмот күөл.

Саргылаана БАГЫНАНОВА.