“Тамалаканнефтегаз” хампаанньа... Саха нэһилиэгэ ааттаах ньиэп-гаас хостуурга санаммыт хампаанньа киһи өйүгэр дэбигис батан киирбэт. Күн бэҕэһээ саха тыатын сирэ “айдааннаах үүт харчыта” аргыстаах ТХПК-лартан ордук сайдар кыаҕа суох курдуга. Бүгүн Ил Дархан А.С. Николаев улуустар гаас, ньиэп хостоон сайдыы саҥа таһымыгар тахсыахтаахтарын туһунан идиэйэтэ хайдах олоххо киирэн иһэрин “САХАТЭК” АУо дириэктэрдэрин сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ А.Н. Максимовтан норуотугар кэпсииригэр көрдөстүбүт.
– Афанасий Николаевич, кырдьык, тыа сирэ гаас, ньиэп хостуон сөбө саха дьонун өйүгэр-санаатыгар хаһан да ситтэрбэт үрдүк мэҥэ өйдөбүл курдук иһиллэр. “САХАТЭК” үлэтин-хамнаһын туһунан кэпсээ эрэ.
– "САХАТЭК" Саха сиригэр ньиэп-гаас салаатыгар бырайыактарын олоххо киллэриинэн үлэлииргэ анаан тэриллибитэ. Бүгүн хоту Уус Өлөнүөккэ, Таймылыырга үс ньиэп-гаас баар сирин геологиятын чинчийэргэ лиссиэнсийэ ыллыбыт. Бу үлэҕэ 7 сыл бэриллэр, түргэтиир былааннаахпыт. Бу күннэргэ Үөһээ Бүлүү, Сунтаар сирдэригэр сытар Атыйахтаах сирин лиссиэнсийэтин ылар куонкуруска “Тамалаканнефтегаз” диэн Үөһээ Бүлүүгэ регистрациялаах биһиги тэрилтэбит кытта сылдьар. Атырдьах ыйын 13 күнүгэр биллиэ. Өссө 4 лиссиэнсийэни атырдьах ыйын бүтүөр диэри ылыахтаахпыт. Барыта 54 лиссиэнсийэни ылыахтаахпыт. Бу күннэргэ Арассыыйаттан инвесторбытын “Миролюб” хампаанньаны кытта дуогабардастыбыт, кинилэр 25+1 аахсыйа ылан бырайыактарбытын үбүлүүллэр. Өссө атын омуктар инвестицияларын тардан, бырайыакка кытыарыахпыт. Стратегическай салаа буолан, сокуонунан хааччахтаах. Омуктартан кытайдары кытыарыахпын баҕарбаппын. Сахаларга 25% хаалыа, СӨ манна кыттыһара дьүүллэнэ сылдьар. Лиссиэнсийэ ылан, Арассыыйаҕа үлэлиир улахан омук хампаанньаларын кытта кэпсэтиини саҕалаатыбыт.
Улуустарга регистрацияламмыт ньиэп-гаас хампаанньаларын нолуоктара улууска, өрөспүүбүлүкэҕэ хаалар. Соҕуруу тэрилтэлэр супту уулаан бараллара тохтоон, сахалар сирбит баайын үбүттэн тиксэр сиэрдээх балаһыанньабыт олохтонуоҕа. “САХАТЭК” ньиэп-гаас хостооһунугар олохтоох дьону үөрэтэн, үлэ миэстэтин таһаарыаҕа. Оччоҕо сахалар технологичнай, бырамыысыланнай омук диэн ааттанар, уруккута санамматах чыпчаалбытын дабайыахпыт.
Ньиэп-гаас эйгэтигэр киирии үлэтэ бытаан, бэрэбиэркэ, сөбүлэһиннэрии уһун. Ол оннугар олохтоохтук тэриллэр, үйэлээх барыстаах биисинэс. Ити эппит сирдэрим 60% – гаас, 40% – ньиэп. Ол иһин биһиги бастакы уочарат гаас хостуурга сананабыт.
– Атын сир баайын хостуурдааҕар ньиэп-гаас хостооһунун кэҥээһинэ өрөспүүбүлүкэҕэ төһө кэскиллээҕий? Солбук эниэргийэ кыайыа суоҕа дуо?
– Аан дойдуга салгыны, экологияны киртитэринэн таас чох, ньиэп туттуллуута кэлэр 50 сыл иһигэр улаханнык аҕыйыахтаах. Оттон гааһы “экологическай оттук” диэн мээнэҕэ эппэттэр. Сиэрэ, о.д.а. буортулаах бэссэтибэтэ суох. Күн, уу сүүрүгүн, тыал “солбук” эниэргийэтэ углеводород оттугу туоратыа дииллэрэ эмиэ олоҕо суох. Солбук бүгүн аан дойду сыллааҕы эниэргийэтин ороскуотун 2-3% эрэ ылар. Ньиэпкэ-гааска аан дойду билинэр аксакаала, кэнники 10 сыл “Бритиш петролиум” салайбыт Роберт Дадли биэнсийэҕэ барыан иннинэ интервьютугар “кэлэр 50-100 сылга аан дойду гаастан-ньиэптэн ханна да барбат” диир. Биһиги ол иһин ньиэп-гаас бырамыысыланнаһын сайыннарыахтаахпыт.
Саха сиригэр гааспыт чинчиллибит саппааһа, Чайыҥданы холбоон туран, 2,4 триллион куб.м., ньиэп 500 мөл. т. кэриҥэ. Сирбит баара-суоҕа 20 % эрэ чинчиллибитэ. Арҕаа Сибииргэ бүтэн, ньиэп-гаас хостооһуна илин диэки, биһиэхэ кэлиэхтээх. Бүгүн сирбит геофизикатын үөрэтэр актыыбынай сейсмическэй чинчийии федеральнай бырагырааманан бара турар. Билигин Уус Алдаҥҥа, Тааттаҕа, Аммаҕа бааллар, сотору Дьокуускай, Нам, Кэҥкэмэ сирдэригэр кэлиэхтэрэ. Ити дьону нэһилиэнньэ атыҥырыы көрөр, тугу гыналлар диэн долгуйар, айдаарар. Мин дьону уоскутуохпун баҕарабын. Гааһы, ньиэби сир анныттан 3-4 км дириҥтэн дьөлөн турбанан таһаараҕын. Көмүһү, алмааһы хостооһун курдук сири “ый ньуура” оҥорон кэбилээбэт. Бүлүүттэн гаас хостообуттара ыраатта да, айылҕаны төһө алдьатта? Арҕаа Саха сириттэн ньиэби билигин аныгы технологиянан хостууллар, сир-дойду киртийбитин истэ иликпит. Бүлүү гааһын таарыйбычча эттэххэ, “ЯТЭК” саҥа хаһаайына А.Авдолян былыргы өбүгэлэрбит суолларынан Лаамы муоратыгар тахсар гаас турбатын туттарар сүрдээх үчүгэй бырайыактаах. Туттаҕына, сахалар урукку курдук Чуумпу Акыйааҥҥа тахсар, кыаллыбакка турбут ыра санаабыт туолар. Өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтин кыаҕырдар муора суолланар улахан бэрэспэктиибэ аһыллар. Онон өбүгэлэрбит курдук Илин муора кытылыгар тиийэ олохсуйар туһунан саныырбыт бу күрэстэһии үйэтигэр улахан кэскиллээх дьыала буолуоҕа.
– “САХАТЭК” тоҕо Арктикаттан саҕалаата, ырааҕа бэрт буолбатах дуо?
– Ньиэп-гаас Саха сиригэр элбэх да, сыл аайы 45 мөл т. ньиэби хачайдыыр ИС-ТА турбата, онтон ордук улааппат. Сылга 35 млрд куб. м гааһы ыытар “Сибиир күүһүн” турбата эмиэ толору барар. Оннооҕор итиннэ аатырар Сечин “Росньиэбин” да киллэрбэттэр. “САХАТЭК” манна үлэлээтэҕинэ, хостообутун батарара уустугурар. Оттон билигин Хотугу муора суола аһылынна. Акыйааҥҥа таҕыстыҥ да, ханна баҕарар, төһөнү баҕарар тиэйэр-илдьэр кыахтанаҕын.
– Билигин ыччат, дьон бары сахалар сайдар суолбут т/х кытта соҕотох АйТи дии саныыр буолла.
– Биһиги Айти сахаларга чугаһын өйүөхтээхпит, ити бырааттыы Ушницкайдар, Томскай “Индрайверын” курдук бырайыактарынан тахсан иһиэхпит. Оттон ньиэп-гаас бырамыысыланнаһа аан дойдуга 1-кы нүөмэрдээх индустрия. Ньиэптэн араас былаастык, матырыйаал оҥоһуллар, онтон массыына, төлөпүөн, бытовой тиэхиньикэ, суулуур матырыйаал тахсар. Аан дойду оҥорон таһаарыыта барыта углеводородка бааллан олорор. Баҕарбытыҥ да иһин, итини солбуйар туох да суох, онон син биир хостуохтара. АйТи инникилээх, ол эрээри углеводородтартан ылар эниэргийэтэ, көмпүүтэр эйгэтэ туттар, углеводородтартан оҥоһуллар матырыйаала суох сыыппара үйэтэ сатаммат.
– Ньиэп-гаас үлэтин кыайар кадрдаахпыт дуо? Урут кыра үлэҕэ бэдэрээттэһээччилэр эрэ этэ.
– Сахалар сирбит анныгар сүҥкэн элбэх углеводород саппааһа сытарын баһылыахтаахпыт. Саамай сүрүн боппуруос – наймыламмыт, кыра хамнаска, хара үлэҕэ сылдьар атах-бытах дьон буолбакка, хостуур ньиэппит-гааспыт бас билээччилэрэ буолуохтаахпыт. Ити Чайыҥдаҕа ааттарын билбэт буола кыаҕырбыт бөдөҥ хампаанньалар хайдах курдук биһиэхэ сэнэбиллээхтик сыһыаннаһан олорбуттарын көрдүгүт дии. Кып-кыра нолуогу төлүү-төлүү 10 тыһ. киһини тайҕа ортотугар аҕалан олордубуттарын олох да билбэтэхпит. Хамсык ыарыытыгар эрэ билиннэ. Хата, А.С. Николаев сатаан кэпсэтэн, “Газпром” быйылгыттан 8 млрд солк. төлүүр буолла. “Сила Сибири” кэлбитигэр хайдах этэй, “биһиги Саха сирин кытта 10 устудьуону үөрэтэргэ дуогабардастыбыт” диэн улахан саҕа буолбуттара уонна бүттэ. Билигин Саха сириттэн сүгэ-күрдьэх хара үлэтигэр наадыйаллар. Геофизиктары, буровиктары көрдөөбөттөр, үөрэтиэхпит, үүннэрэн биэриэхпит диэбэттэр. Оннук буолуо суохтаах. Мин билэрбинэн, М.Николаев саҕаттан өрөспүүбүлүкэ тас өттүгэр 5 тыһ. ыччаты ньиэп-гаас үөрэҕэр үөрэппиппит. Ити бырагыраамаҕа төннүөхтээхпит. Ньиэп-гаас үлэһиттэрин үөрэтии бэйэтэ уустук. Үчүгэй буровигы 15 сыл кэриҥэ иитиэххэ наада, бу идэ геологтар курдук, бэйэтэ туспа олох уобараһа – сайын аайы кинилэр тайҕаҕа тахсаллар. Мин биһиги оҕолорбут АйТи саамай үрдүк технология дииллэрин дьиктиргиибин. Бээ, тохтооҥ диибин, оттон 3-5 км дириҥи дьөлөн, гаас, ньиэп хостоон таһаарартан ордук үрдүк технология баар дуо? Онон сахалар, биһиги, ньиэп-гаас хостооһунугар киириэхтээхпит, бү үлэни баһылыахтаахпыт. Устуоруйа биһиэхэ биир шанс биэрдэ. Айсен Сергеевич олохтоохтук туруорсан, дойду салалтатын иннигэр дакаастаан, сахалары гааска-ньиэпкэ киириҥ диэтилэр. Кини өйөбүлэ суох ким миэхэ, күн бүгүҥҥэ диэри сепаратист, националист диэн соцситимнэргэ үөҕүллэр киһиэхэ “САХАТЭК” тэрийтэриэ, гаас хостуур сиргэ лиссиэнсийэ биэриэ этэй? Айсен Сергеевичкэ биир эрэ боппуруос биэрбиттэрэ, “сатаан үлэлиэххит дуо” диэн. Оттон саха сатаабатаҕа суох диибит. Онон, биһиги атын омуктартан итэҕэһэ суох үлэлиирбитин өрөспүүбүлүкэ ньиэбин-гааһын бырамыысыланнаһын атаҕар туруоран дакаастыахтаахпыт. Омук быһыытынан уһаарыллар-хатарыллар, киһи буоларбыт дуу, кии буоларбыт дуу быһаарыллар кэмигэр кэллибит.
– Биһиэхэ ньиэп-гаас үлэтин бөдөҥ эрэ хампаанньалар кыайаллар диир санаа күүстээх, ити төһө сөбүй?
– Ньиэп-гаас эйгэтигэр хайдах 20 сыл иһигэр сайдыахха сөбүн “Иркутскайдааҕы ньиэп хампаанньатынан” (ИНК) холобурдуохпун баҕарабын. Тойонноро Буйнов, уруккуттан билэр киһим, кып-кыраттан саҕалаан, билигин 30-ча месторождениелаах, сылга 100-120 млрд солк. ыраас барыһы ылар, 10 млрд дуоллар хапытааллаах хампаанньаны 20 сыл иһигэр таһаарда. Бүгүн 10 мөл. т ньиэп хостуур, дьоппуоннары кытта үлэлиир, Усть-Кукка полимердар собуоттарын тутан эрэр. Бассаапка улахан баҕайы аракыата курдугу тиэйэн, Өлүөнэни өрө өксөйөн ааспыттарын көрөн, биһиэннэрэ “һуу-һаа” бөҕө буолбуттара. Дьоппуоннарга аахсыйаларын 25% биэрбиттэрэ. Ньиэби дьоппуоннар технологияларынан хостууллар. Кэмигэр үчүгэй салайааччылардаахпыт эбитэ буоллар, ИНК-тан итэҕэһэ суох кыаҕырбыт ньиэп-гаас тэрилтэлэрдээх буолуохтаах этибит. Билигин Айсен Сергеевич өйдүүр, өйүүр. Бэйэбит Буйновтарбытын үүннэрбэккэ, бастаан мүччү туппут сыыһалаахпыт. Ол эрээри, ньиэп-гаас дьиҥнээх хостооһунун киириитэ биһиэхэ өссө саҥа саҕаланан эрэр. Өссө этэбин устуоруйа биэрбит шансын туһаныахтаахпыт.
– Элбэх саха “Саханефтегазка” аахсыйата умайбыта. Ити – норуот иэдээнэ этэ. Талакаан “сургуттарга” барбатаҕа буоллар диирбитигэр тиийэбит.
– Кинилэр Талакааны чиэһинэйэ суох тойотторбут көмөлөрүнэн босхону үрдүнэн албыннаан ылбыттара, үчүгэй дьон диэбэппин. Богданов өрөспүүбүлүкэни отуойкаҕа олордубутун санатабын. Өссө “икки күлүүс бырааба” баарына лиссиэнсийэ ылбыт, үс өрүт илии баттаабыт сөбүлэһиитигэр Ленскэйгэ 500 тыһ. т уматыгы өрөспүүбүлүкэ наадыйыытын толуйарга собуот тутуом диэбитэ. Ханна баарый? Ити сөбүлэһии дьикти баҕайытык уларыйан хаалбыта. Лиссиэнсийэ дуогабарынан ылыллыбыт эбэһээтэлистибэ суутунан көтүллүөхтээх, эбэтэр Саха сирэ аккаастаныахтаах. Ким эрэ биһиэннэриттэн таҥнаран илии баттаабыт. Соторутааҕыта Штыров, ити собуот тутуутун “Росньиэпкэ” биэрбиппит диэн соһутта. “Таас үрэх нефть” тэрилтэни “Роснефть” атыылаһыан иннинэ, чааһынайдар бас билэллэрэ. Штыров олор тойоннорун С.Бажановы ыган, Ленскэйгэ собуот туттарыам дэппит. “Сургуттар” онон өрөспүүбүлүкэ сайдыытыгар кыттартан босхолонон тахсыбыттара. Маннык улахан суолталаах боппуруос Ил Түмэҥҥэ киэҥник дьүүллэммэккэ хаалбыта олох сыыһа. Өрөспүүбүлүкэ экэниэмикэтигэр төһөлөөх хоромньу оҥоһуллубутун тоҕо ким да аахпатый? Саха сирин интэриэһин көмүскэһэн тоҕо А.Максимов соҕотоҕун хаайыыга олордулла сылдьыбытын кыайан төбөбүтүгэр батаран, буһаран өйдүү иликпит. Сорохтор Максимов бэйэтин интэриэһин иһин олорбута дииллэрин истэбин. Оннук буолбатах этэ. Мин “Саханефтегаһы” салайан олорон, тэрилтэни моҥкурууттуу сатыылларын утарсыбытым. Онтон 2008 с. кулун тутарга уураппыттарын кэннэ, муус устартан моҥкуруукка ыытан барбыттара. В.Штыров өрүү миэхэ “Саханефтегаһы” хаалларыахпыт диирэ, ол эрээри барытын төттөрү оҥорбута. Сүрдээх киитэрэйдик барытын оҥоһуллубут, өрөспүүбүлүкэ баайын атыылыыр докумуоннарга ханна да кини илии баттааһына суох.
Боппуруос, ирдэһии турдаҕына, сахалар бэйэҕит премьер-миниистирдэргит баттаабыттара диэн куотар. “Саханефтегаз” “лиссиэнсийэни 501 мөл. солк. атыылаһабын” диэн Талакааны сүтэрбиппит дииллэр. Ити – сымыйа, мин ол сабыытыйаларга баарым, билэбин. Ити атыы биллэриллиэн иннинэ үс улахан хампаанньа: “Газпром”, “Роснефтегаз” уонна “Сургутнефтегаз” Талакаан лиссиэнсийэтин кыттыһан ылан бииргэ үлэлиэхпит диэн кэпсэтэллэр. Аукциоҥҥа Талакаан 4 блогун барытын туруорбуттара. Роснедра Талакаан 4 блогун сыанатын 900 мөл. дуоллар диэн быһаарбыта. Оччолорго “ЮКОС” күүстээҕэ, Ходорковскайдаах утары киирсэн ити аукциону тохтоттороллор. Ол кэннэ сабыылаах куонкурус биллэриллэр. К.Е. Ивановтаах 4 блок сыаната 501 мөл. солк. диэбиттэрэ. Оттон анарааҥҥылар хайдах киитэрэйдээбиттэрэй? Куонкуруска К.Е. Иванов 501 мөл. солк. диэн биллэрэр. Оттон Богданов биир блок иһин 62 мөл. солк. эрэ. Штыров М.Николаевы утары үлэлиирэ өссө 1998 с биллэр буолбутун суруналыыс И.Николаев саралаан суруйбутун умна илик буолуохтааххыт. Оччолорго “икки күлүүс” быраабылатынан сир баайдаах сир атыыламмыт үбүн 60% өрөспүүбүлүкэҕэ, 40% федеральнай кииҥҥэ барара. Ходорковскай “Саханефтегаз” оннугар 501 мөл. солк: 200 мөл. федеральнайга, 300 мөл. өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр төлүүбүн диэбитэ. Ол эрээри биир усулуобуйалааҕа, ити 300 мөл. солк. Талакааны туһаҕа таһаарарбар тус сыаллаах бүддьүөт кирэдьиитэ гынан биэриҥ, ньиэп хостоон бардыбыт да ити үбү төннөрөн барыахпыт диэбитэ. Ити этии туох куһаҕаннааҕый? Онно сатаммыта буоллар, “ЮКОС” үлтүрүтүллүбүтүн да иһин, билигин Талакаан 25% бас билиэхтээх этибит. Богданов Талакаантан сыл аайы 400 млрд солк. ылар. Ол үптэн АЛРОСАттан итэҕэһэ суох дивиденд ылыахтаах этибит. Ол оннугар бэлиитикэлээн, М.Николаевы “өрөспүүбүлүкэ интэриэһин таҥнардыҥ” диэн сымыйанан буруйдаан, бүддьүөт кирэдьиитин биэрэргэ дьокутааттар сөбүлэспэтэхтэрэ. “Саханефтегаз” Талакаан куонкуруһугар кыайбытын туһунан бирикээс билиҥҥэ диэри көтүллэ илик. Ол эрээри лиссиэнсийэ Богдановка хайдах тиксибитэй? Аан дойдуга суох – бирикээһэ көтүллэ илигинэ, лиссиэнсийэ иккис буолбут хампаанньаҕа бэриллэрэ. Кинилэр итини киитэрэйдээн тумнубуттара. Өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын, “Саханефтегаз” аатыттан Ю.Поздняков диэн юриһынан СӨ Арбитражнай суутугар “Сургутнефтегаз” лиссиэнсийэ ылыытын утары үҥсүү түһэрэллэр. Ити кэмҥэ Штыров СӨ Арбитражнай суутун бэрэссэдээтэлин И.Федоров ыҥырар, “Сургуттары” өйөө диэтэҕэ, Арбитраж суутун дьиэтин туттарыах буолбут. Ол эрээри, тоҕо эрэ Арбитраж билиҥҥэ диэри дьиэтэ суох. Федоров сорудахтаах буолан буолуо, сууту бэйэтэ ыытан, арбитраж Поздняковка аккаастыыр. Онон “сургуттар” өссө суутунан лицензия ылаллара бигэргэммит докумуоннаналлар. Үрдүк таһымнаах массыанньыктааһын. Лиссиэнсийэни 2004 с. алтынньытыгар ылаллар, ахсынньытыгар ньиэптээх сири арыйдыбыт дииллэр. Көрдүү да барбатах буолуохтаахтар, итиннэ уруккуттан биһиэннэрэ үлэлээн ньиэп ханна баара биллэн бэлэм сыппыта. Онтон хаалбыт 3 лиссиэнсийэни Штыров баара-суоҕа 80 мөл. солк. атыылыыр. Ол харчынан саха академиктарын дьиэлэрэ эрэ тутуллубута. Били, былыр атыыһыттар арыгы кутан баран, дьон түүлээхтэрин эргитэн ылалларын курдук. Мин икки блогу “Саханефтегазка” хаалларыахха дии сатаабытым, ону “Саханефтегазка” өссө атын ньиэптээх сирдэри биэриэхпит, үлэлээ” диэбитэ. Мин оччолорго 40-мун да туола илигим, кинини итэҕэйэрим. “Суперсокуону” утарбыта, “икки күлүүһү” көмүскэһэрэ, “күбүрүнээтэрдэр бууннарын” көҕүлээбитэ. Штыровка “Быһыттаах” ньиэптээх сирин мин инвестор булан, 40 мөл. дуолларга ылаары гыммыппытын, өрөспүүбүлүкэҕэ барыс бөҕө буолуо этэ, ону Штыров тохтоппута уонна баара-суоҕа 1 мөл. дуолларга “Сургутка” атыылаабыта. Ити “Быһыттаах” билигин кырата 2 млрд дуоллар сыаналаах. Р.Шипков “Якутгазпром” бас билэр “Тасюряхнефть” хампаанньатын чааһынай дьоҥҥо, эмиэ босхону үрдүнэн, 1 мөл. дуолларга биэрбитэ. Билигин “Роснефть” кытайдары, индустары киллэрбитэ, онно аахпыттарынан 3,9 млрд дуоллар сыаналаах диэн быһаарбыттара. Ханна этигитий, ити үлүгэр балыыр, массыанньыктааһын бөҕө буола турдаҕына, билиҥҥи өрөспүүбүлүкэ салалтатын үөҕэртэн соло булбат “бассаап адьырҕалара”? Тоҕо соҕотох Максимов өрөспүүбүлүкэ баайын турууласпытын иһин хаайыыга олорон таҕыста? Бары киирсиэхтээх этибит. Онтон атын ити ньиэптэн-гаастан уонунан млрд дуоллар өрөспүүбүлүкэ киллэрэн, Эмираттартан итэҕэһэ суох олоруохтаах этэ. Этиһии төрдө үүт харчыта быһаарыллыбыта быданнаабыт буолуохтааҕа. Таһымнаахтык толкуйдуурга үөрэниэҕиҥ, ол-бу кыраҕа хараҕы аалбакка.
– “САХАТЭК” сахаларга, өрөспүүбүлүкэҕэ суолтатын хайдах көрөҕүнүй?
– “САХАТЭК” сахалар гааска-ньиэпкэ киирэр суолбут буоларыгар баҕарабын. Биһиги ким эрэ үлэһитэ буолбакка, төрөөбүт сирбит баайын бас билээччи буоларга дьулуһуохтаахпыт. Үйэ анараа өттүнээҕи Кырбаһааҥкын, Манньыаттаах курдук дьоммут, ама, суох үһүлэр дуо? Кырбаһааҥкын 700 тыһ. ыраахтааҕы солк., билиҥҥинэн 7 млрд. солк. тэҥнэһэр үпкэ оскуолалары, балыыһалары уо.д.а. тутуулары норуотугар биэрбитэ. Оччолорго кинилэр валюта буолар түүлээҕи кыайа-хото туталлара. Оттон ол курдук биһиги билигин олохпут байылыат уйгутун оҥостор суолбутун – ньиэби-гааһы кыайа хото тутары – баһылыахтаахпыт. Көмүс, алмаас аҕыйаата. Ньиэби-гааһы сылга 100-200, өссө да элбэх млрд дуолларга хостуохпутун сөп. Ньиэп-гаас уматык эрэ буолбатах, билиҥҥи аан дойду индустриятын барытын төрдө буолар. Барыллаан үөрэтиинэн, сирбитигэр 16 триллион кубометр гаас баар, бу 16 Чайыҥдаҕа тэҥнэһэр. Үлэлиэхпитин наада
– Ньиэп-гаас улахан бэлиитикэ, Төрүт сокуон уларытыыларыгар утары куоластааһын бу салаа сайдыытыгар туорайдаһыа дуо?
– Ил Дархаммытын талбыппыт саҥа иккис сыла буолан эрэр. Уонна тоҕо үөҕэбитий? Сокуон уларытыыларын утаран, бүтэһиктэн иккис миэстэҕэ тахсан үлэтин хатыйа сатыыбытый? Киниэхэ 5 сыл холкутук үлэлиир кыахта биэриэҕиҥ. Штыровтаах Борисов “нэһилиэстибэтинэн” саха 30% өрүү бырачыастыыр майгыланна.
Төрүт сокуон уларытыыларыгар мин эмиэ дьиксинэр түгэннэрдээхпин. Территория боппуруоһа, ол эрээри ити федеральнай сокуоннарынан быһаарыллар. Дьэ, манна үлэлэһиэхтээхпит. Бу сирдэр биһиги өбүгэлэрибит хааннарынан суруллубут сирдэр. Сири ким да былдьаан барбат, Кириэмилгэ акаарылар олорботтор. Өскөтүн сирбит кыраныыссатын быһан бардахтарына, мин бастакынан утаран туруом. Биһиги, сахалар, ахсааммыт аҕыйаҕынан Арассыыйа да, геобэлиитикэ да боппуруостарыгар орооһор кыахпыт суох. Сорохтор пантюркизмҥа охтоллор, түүрдэр абырыахтара дииллэр. Сымыйа, атын омуктары барыларын сирбит баайа ымсыырдар. Киргиистэрбит элбээтэхтэринэ, үйэ чиэппэринэн биһигини суурайан бүтэриэхтэрин сөп. Ол иһин бэйэбит омукпут иннин эрэ көрүнүөхтээхпит. Дойҕохпут наһаа ыраатта, халлааҥҥа ураҕастана сылдьарбыт үтүөҕэ тиэрдиэ суоҕа. Билигин интэриниэт үйэтэ, Арассыыйа аан дойду адьырҕаларын харахтарын аалар. Дьон өйүн бутуйар, акаары оҥорор информация сэриитэ бара турар. Күүстэринэн ылбаттар, онон ыччаты бутуйаллар. Ол иһин норуоппутун сүтэрбэт туһугар, өбүгэлэрбит этэллэринии, сахалар иирэ талах курдук имигэс буолар кэммит кэллэ. Онон, ньиэп-гаас хостооһунугар сахалар хайдах киирэрбитин аан дойду омуктара бары көрөн олороллор. “Арктика кытылын ыллылар, экспорка гаастан бородууксуйа оҥорор таска атыылыыр буоллулар” дииллэрин, тэҥнээх буолары ситиһиэхтээхпит. Киһиргээбэккэ эттэххэ, “САХАТЭК” сахаларга устуоруйа тосхойбут бырайыага буолар.
Биһиэхэ бырачыастыыр майгы хантан киирдэ? Биһигини сир баайын хостуурга кытыннарбаттарыттан атаҕастаммыт санаалаахпыт. Ол эрээри, харчы бэрсэллэригэр баҕарарбыт сыыһа. Биһиги өйбүтүнэн-санаабытынан кыайан киирэр кыахтаах эйгэбит ньиэп уонна гаас. Айсен Сергеевич сахалар ньиэпкэ-гааска киириэхтээхпит, төрөөбүт дойдубут баайын бэйэбит хостууру сатыахтаахпыт диэн саамай сөпкө быһаарынна. Кини сахаларга аан дойду саамай барыстаах биисинэһигэр киирэр суолу арыйда. “САХАТЭК” норуот биһиги бырайыакпыт диэн өйөбүлүгэр наадыйар. Мин анараа дойдуга бардахпына, милийээр наадата суох. Оҕолорго элбэх харчыны хаалларыы – кырыыһы хаалларыыга тэҥнээх. Онон баарым тухары норуотум бу эйгэҕэ күүскэ кыттар суолун хайыахтаахпын. Биһиги 15-20 сылынан Аляска, Эмираттар, Сауд Аравиятын суолларынан баран, ньиэптэн-гаастан киллэрэр норуоппут сайдар пуондатын оҥоруохтаахпыт. Ханнык да федеральнай былаас, олигархтар биһиэхэ итини оҥоруохтара суоҕа. Арктика кытылын ньиэбин-гааһын былдьыахтара диир буоллахха, бэйэбит бастакынан баһылыаҕыҥ. Төрөөбүт дойдубут айылҕатын хайдах харыстаан, эппиэтинэстээхтик үлэлиэххэ сөбүн көрдөрүөҕүҥ. Дьыбааҥҥа сытан бассаабынан үөхсэн бүтүөҕүҥ.
– Эн олох уустуктарын ыы муннугунан силэйэн, самныбакка, норуокка бэриниигин сүтэрбэккэ сылдьарыҥ сөхтөрөр. Ити күүһүҥ төрдө хантан кэлтэй дии саныыгын? Урут былааһы барытын утарар оппозиционер курдугуҥ, билигин туох санаалааххыный?
– Итиннэ уларытыыларга куоластааһынтан саҕалыахха. Убайбыт Өксөкүлээх эппитин курдук, убайдарбытын, нууччаларбытын тутуһа сылдьыахтаахпыт диэбитин бары өйүүбүт. Ол эрээри, судаарыстыбаны төрүттээбит омук диэн уруккуттан биллэри сокуон хараҕар киллэрбиттэригэр туох баарый? Нуучча төрүттээбит, тутан олорор судаарыстыбата, де-факто баарын де-юре бигэргэттилэр. Онон сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри үөҕэн эрэ тахсар майгыттан босхолонуохха наада. Путиҥҥа сыһыаннаан эттэххэ, мин Арассыыйа бэрэсидьиэнин өйүүбүн, араспаанньата ким да буоллун, норуот талбыт, ол аата кинини истиэххэ наада. Былаас аата былаас. Миигин оппозиционер эрээри, олус түргэнник былаас диэки барбыккын дииллэр. Мин хаһан да федеральнай былааһы утары оппозиционер буолбатах этим. Урукку бэчээккэ суруллубуту, интервьюлары көтөҕөн көрүҥ – булуоххут суоҕа. Мин айахпын ким да бүөлүө суоҕа. ФСБ-ны, сытыйбыт сууту кириитикэлиибин, ол эрээри, уопсай тутулу, дойду салалтатын утары хаһан да барбатаҕым. Холобур, бу соторутааҕыта Англияттан ВВС-лэр тахса сылдьыбыттара. Кинилэр урут миигин кытта “Пилоты Арктики” диэн урукку “Илин-тур”,“Илин” хампаанньаларым туһунан 24 мүнүүтэлээх киинэни устубуттара, “Нэшнл джиографик” ханаалынан көрдөрбүттэрэ. Эттилэр: “Эн бу дойдуттан, систиэмэттэн улахан эрэйи көрбүт киһигин, эйигинэн көрдөрөн Арассыыйаҕа кыра омуктары атаҕастыылларын, бизнесменнэри хаайыыга олордоллорун туһунан киинэ устаары гынабыт, 1 мөл. дуоллар гонорар төлүүбүт диэтилэр. Ону мин, “дьэ, оҕолор, баһыыба, биһиги дьиэбит иһигэр хайдах эмэ бэйэбит быһаарсыахпыт” диэн аккаастаабытым. Мин төрөөбүт дойдубун аан дойдуга күөрт ыт күлүүтүгэр, эриэн ыт элэгэр ыытар санаам суох. Ким эрэ геобэлиитикэҕэ “оонньуур пешката” оҥосторугар атыыламмаппын. Мин аҕам сэрии бэтэрээнэ, биир таайым Польшаны босхолуур сэриигэ өлбүтэ. Ийэм өттүнэн Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Н.А. Кондаков таайым буолар. Бу дойду көҥүлүн иһин мин хаан-уруу дьонум хааннарын тохпуттара, онон хайдах да төрөөбүт дойдубун таҥнарар туһунан санаа охсуллубат даҕаны. Төһө да, федеральнай сокуоннарынан сууттаммыт, сойуоланыллыбыт да буолларбын оннукка хаһан да барбаппын. Төһө да ФСБ-ны, полицияны үөхтэрбит, туох эмэ буолла да, кинилэргэ көмө көрдөөн сүүрүөхпүт. Ол иһин, сахалар, сиргэ түһүөххэйиҥ, сиэрэ суох үөхсэн бүтүөҕүҥ. Мин Штыров, Борисов Саха сирин баайын босхо ыспыт бэлиитикэлэрин утары оппозиционер этим. Миэхэ Штыров элбэх харчыны эрэннэрэрэ, кыттыспытым буоллар, олигарх буолуом этэ. Онно барбатаҕым. Испэр өрүү Өксөкүлээх эппитинии, өй уонна сүрэх мөккүөрэ барар. Мин бэйэбин истэн кэлбитим, ол иһин билигин төрөөбүт дойдубар холкутук утуйабын.
– Афанасий Николаевич, олус дириҥ ис хоһоонноох, норуот кэскилин туһунан толкуйдатар кэпсээниҥ иһин махтанабыт. Оттон дойдубут ньиэбин-гааһын бэйэбит хостуурга санаммыт, норуоппут байылыат олоҕун оҥорор санааҕытын олоххо киллэрэр үлэҕитигэр Ил Дархан А.С. Николаевка уонна эйиэхэ үрдүк ситиһиилэри баҕарабыт!
Владимир СТЕПАНОВ.
