Михаил Николаев Сахатын сиригэр cөҕүмэр сүдү үтүөтэ

Макар Макарович Яковлев Бастакы Бэрэсидьиэн М.Е. Николаевтыын бииргэ алтыһан 20-чэ сыл үлэлээбиттэрэ. Михаил Ефимович олохтон барбыт кутур­ҕаннаах күннэригэр кини олоҕун, үлэтин өссө төгүл сыаналаан, өйдөөн хааларбытыгар Макар Макаровичтан Михаил Ефимович туһунан кэпсииригэр көрдөстүбүт.

– Мин өр сылларга киниэхэ сүрүн көмөлөһөөччү буолан үлэлээбитим. Михаил Ефимович сүрдээх муударай, тулуурдаах, таһыччы киэҥ билиилээх, прагматичнай өйдөөх киһи этэ. Ону ааһан сүрдээх күүстээх харизмалаах. Арассыыйа, Саха сирин саамай ыарахан күннэригэр Б.Н. Ельцин курдук улахан харизмалаах киһини өйөөн, үчүгэй баҕайытык сыстан, Саха сирин улаханнык абыраан турар. Атын уобаластарга, кыраайдарга хамнас ылбакка сырыттахтарына, кини манна Медкиини туттара сылдьара. Борис Николаевич Бурятияҕа тыл этэ туран, иккитэ Николаевы ааттаабытыгар дэлэҕэ соһуйуохтара дуо. Ону Ельцин “этот Николаев никак не выходит из головы” диэн мүлүрүтэн, анарааҥҥылары күллэрэн турар. Ельциҥҥэ чугаһыыр мээнэ киһиэхэ кыаллыбата, ыарахан хараахтардаах киһи этэ. Дэлэ буолбутугар биирдэ пресс-сэкиритээрэ В.В. Костиковы саҕатыттан ылан ууга быраҕыа дуо?! Оттон Михаил Ефимовичка улаханнык ууллан турар. Хаста даҕаны бэйэтин кэбиниэтигэр сырытыннаран, маанылаан турар, улахан кэпсэтиилэри ыыппыттара. АЛРОСА тэриллиитигэр Саха сирин позициятын бастакы өйөөһүнэ онно буолбута. Ону “Кыым” хаһыакка суруйбутум. Олус уустук киирсии буола сылдьыбыта. Сорохтор чааһынай тэрилтэ гынаары сылдьыбыт этилэр. Ону Михаил Ефимович баар буолан, кини Н.Ф. Борисовы, З.А. Корнилованы булаттаан, улахан үлэни бэлэмнээн, судаарыстыба бас билиитигэр сылдьар хампаанньа оҥорон турар. “Алросаны” тэрийэн баран, миигин хампаанньаны сокуон, быраап өттүнэн көмүскүүр түмүк быһаарыы оҥорторо Москубаҕа анал хомондьуруопкаҕа ыыппыта. Мин билим дуоктардара С.В. Запольскайы, Исаковы, Пономареву булан, соҕотох биир экземпляр түмүгү оҥотторбутум. Ону кэлэн баран В.М. Власовка туттарбытым. Ол түмүк көмүскэлэ билигин да туһалыы турдаҕа. Кини көрдөһүүтүн ылынан, Арассыыйа ыраахтааҕыта Б.Н. Ельцин Саха сиригэр иккитэ кэлэ сылдьыбыта. Биирдэ – Тааттаҕа. Туох да үчүгэйдик кэлэн барбыта. Норуодунай баҕайы киһи, бэл, кымыс иһэн, иһэ ыалдьыбыта. Анаабырга хаһан да Арассыыйа ыраахтааҕыта тиийэ сылдьыбатаҕа. Онно тиийэн, 50 кыраадыс тымныыга тыл эппитэ. Ити Николаевка убаастабыла, өйөөһүнэ буолар дии саныыбын.

– Михаил Ефимович үөрэх, доруобуйа харыстабылыгар элбэҕи оҥорбута хайдах ситиһиллибитин кэпсии түс эрэ...

– Кини улахан таһымнаах киһи буолан, Нобель бириэмийэтин лауреата Жорес Алферовы Өктөмҥө ыҥыран кэпсэтэ сылдьыбыта. Ол олус үчүгэй кэпсэтии түмүгэр Кыра билим акадьыамыйата тэриллибитэ. Өрөспүүбүүлүкэ талааннаах оҕолорун мунньан үөрэтэргэ диэн быһаарыллыбыта. Билигин ол Кыра акадьыамыйаны В.К. Павлов диэн биология билимин дуоктара эдэр киһиэхэ итэҕэйэн туттарбыта. Хас да омук тылынан холкутук саҥарар, арҕаа биир кэмҥэ улахан университекка преподавателлии сылдьыбыта. Ол кэпсэтиигэ Компартия туһунан кэпсэтии эмиэ барбыта, Алферов хомуньуус этэ. Мин онно аан маҥнай Алферов “билим сайдыыта дойдуга сыыһа баран иһэр, таһым олох төттөрү түстэ” диэбитин өйдөөбүтүм.

Оттон Арассыыйаҕа киэҥник биллэр сүрэх хирура Лео Бокерияны кытта сыһыана олус үчүгэйэ. Михаил Ефимович Медкиини туттарыыта олох ырааҕы көрүү буолар. Сорохтор утараллар этэ, “сыыһа гынна, туох баар харчыны барытын кутта” диэн саҥарааччылар бааллара. Ол эрээри Медкиин күн бүгүнүгэр диэри олус үчүгэйдик үлэлии турар, элбэх дьон доруобуйатын көннөрдө.

Өскөтүн үһүс болдьоххо бэрэсидьиэннээбитэ буоллар, үргүлдьү Кардиокиини туттарыах этэ, оннук былааннааҕа. Ол, хата, тутулунна. Ити саамай наадалаах балыыһа, сүрэх-тымыр ыарыыларыттан өлүү-сүтүү элбэх. Кини ону эрдэ өйдөөн, туттараары кэпсэтиини ыыппыта. 1999–2004 сс. РФ Доруобуйатын харыстабылын миниистирэ Ю.Л. Шевченконы кытта билсэрэ, сыһыана үчүгэй этэ. Онон, чахчы, Саха сиригэр доруобуйа харыстабылын сайдыытыгар элбэх үлэни ыытан турар.

Үөрэҕи ыллахха, МГУ убаастабыллаах ректора В.А. Садовничайы кытта билсэн кэпсэтиилэри ыыппыта. Сүрүн көмөлөһөөччү буолан, итинник көрсүһүүлэргэ өрүү сылдьыһарым. Садовничай Арассыыйа үөрэҕин систиэмэтэ арҕаа дойдулар суолларынан баран иһэрин сөбүлээбэтэ, “үчүгэй үөрэхпит систиэмэтиттэн төнүннүбүт” диирэ, СКЭ-ни улаханнык утарар эбит этэ. Ол кэпсэтии түмүгүнэн Михаил Ефимович элбэх оҕо МГУ-га киирэрин ситиспитэ. Ол иннинэ тарбахха баттанар аҕыйах оҕо киирэрэ. Соҕуруу, атын омук сиригэр үөрэххэ киирэргэ дэпэртээмэн тэрийбитэ. Тыһыынчанан оҕо соҕуруу үөрэххэ барбыта. Оннук улахан туһалаах дьыаланы оҥорон турар.

Кини РНА Бэрэсидьиэнэ, акадьыамык Ю.С. Осиповы, РЕНА Бэрэсидьиэнэ О.Л. Кузнецовы кытта үчүгэйдик билсэрэ. Инньэ гынан В.В. Филиппов РНА кэрэспэдьиэн-чилиэнэ буолуутугар улахан көмө оҥорбута. Өссө Василий Васильевич СГУ ректора, Ил Түмэн спикерэ буоларыгар улахан өҥөлөөх диэхпин баҕарабын.

– Тас дойдулары, омук дьонун кытары үлэтин түмүгүн сырдата түһэҕин дуо?

– Манна Арассыыйа Кытайга посола Владимиров диэн киһи кэлэ сылдьыбыта. Ол киһи аҕата Кытайга урут посоллаабыт эбит этэ. Посол, интэриэһинэйэ диэн, Кытай мэдиссиинэтин сайдыытын кэпсээбитэ. Ол дойдуга табылыакканан эмтэммэттэр эбит. Барыта от-мас уонна хас провинция аайы норуоттарын мэдиссиинэтэ тус-туспа кистэлэҥнээх эбит. Ону атын провинцияны кытта үллэстибэттэр, бэл, провинция иһигэр көҥөнсөллөр эбит. Ол аата, атын дойдуга таһаарбаттар. Мин биһиги курдук табылыакканан эмтэммэттэрин улаханнык дьиктиргээбитим. Оннук уратылаах буолан, 1,5 млрд ордук нэһилиэнньэлээх Кытай олохтоохторун орто саастара ыраатта. Сүүһүн туолбут дьон элбээтэ.

Дьокуускайга АХШ ис дьыалатын урукку миниистирэ, Аляска күбүрү­нээтэрэ буолбут киһи кэлэ сылдьыбыта. Ол киһи Эмиэрикэ диэки хайыһыннара сатыыра, Кытай кутталлаах дойду диирэ. Ити курдук, Хотугу Муустаах байҕал тула сытар судаарыстыбалары кытта кэпсэтиилэр түмүктэригэр “Хотугу пуорум” тэриллибитэ.

Санкт-Петербурга сырыттахпытына, туох баар куорат үрдүк үөрэҕин кыһаларын ректордара Михаил Ефимовиһы тула көтө сылдьаллара. Кинини улаханнык ытыктыыллара көстөрө. Билиитин таһыма киэҥэ бэрдэ. Инньэ гынан хайа да боппуруоска тэҥҥэ кэпсэтэрэ, сороҕор баһыйталыах да курдуга. Кинини ытыктыылларын таһынан сүрдэрин-куттарын баттатар этилэр. Дэлэҕэ, Борис Николаевич этиэ дуо: “Миша, я тебе все подписываю, кроме колоний (хаайыылары – М.Я.)”, – диэбиттээх эбит, ону миэхэ бэйэтэ үчүгэй баҕайытык кэпсээбитэ.

Элбэх киһи кини Арассыыйа, аан дойду таһымыгар үлэлээбитин билбэт. ЮНЕСКО-ны кытта наһаа үчүгэй сибээстээҕэ. ЮНЕСКО-ҕа Саха сириттэн бэрэстэбиитэл анаабыта. Олоҥхону аан дойду шедеврэ оҥорууну Бастакы Бэрэсидьиэн саҕалаабыта. Кэлин уолаттарбыт А.Н. Жирковтаах салҕаабыттара. Тиитин охторуута Михаил Ефимович киэнэ этэ.

Арассыыйа дэлэгээссийэтин ба­һылаан, Кытайга сылдьан, Си Цзиньпин иннинээҕи лиидэрдэрин кытта илии тутуһан кэпсэтэн турар. Соҕуруу Кэриэйэҕэ, Вьетнамҥа, Филиппиннэргэ, Финляндияҕа, АХШ-ка сылдьыбыта. Сингапурга аан дойду улахан дойдуларын бэрэсидьиэннэрэ Ли Куан Юну кытта тиийэн кэпсэттэхтэринэ, чиэс-бочуот ылбыт курдук сананаллар эбит. Арассыыйаттан биир да киһи сылдьыбатах этэ. Дэлэгээссийэни баһылаан, соҕотох М.Е. Николаев сылдьыбыт эбит. Ол кэннэ кэлэн, Ли Куан Ю хоруупсуйаны хайдах суох гыммытын өр кэпсээбитэ. Уонна кинигэ аҕалбыта. Ли Куан Ю олох кытаанах, дьэбир киһи эбит. Хоруупсуйаны кытта охсуһуутун чугас дьонуттан саҕалаабыт. Олох кими да харыстаабакка. Уонна бэрээдэги дьиэтин таһыттан олохтообут. Ону олус судургу баҕайытык Михаил Ефимовичка кэпсээбит эбит. Мин, итини дьиктиргээн, ол Ли Куан Юттан аҕалбыт кинигэтин аахпытым. Оттон Эмиэрикэҕэ сырыттаҕына, биир көрүдьүөс түгэн тахсыбытын үчүгэй баҕайытык кэпсээбитэ. Биир сиргэ дьаарбайа сырыттаҕына, маҥан баттахтаах, олус дьоһуннаах көрүҥнээх буоллаҕа, ону Эмиэрикэ дьоно Клинтоны кытта булкуйан, Клинтон сылдьар диэн өрүкүнэһии бөҕөтө буолбуттар үһү.

– Михаил Ефимович Арассыыйаҕа, Сахаҕа сиригэр уустук кэмнэргэ харса суох уустук боппуруостары туруорсара дии...

– Михаил Ефимович улахан хорсун киһи этэ. Ылсар буоллаҕына, үөһээни көрбөтө, эппитин кубулуппата, кэннинэн чугуйбата, наар иннин диэки барара. Билигин архыыптан булан этиилэрин көрдөрөллөр дии. Арассыыйа үрдүк түрүбүүнэлэриттэн Саха сирин, Уһук Хотуну көмүскүүр туһунан харса суох дакылааттыыра. Бу санаатахха, кини оччолорго 50-чалаах киһи. 90-с сылларга “алмааһы уонна көмүһү ыыппаппыт, манна хаалларабыт” диэн, Москубаҕа Б.Н. Ельциҥҥэ тэлэгирээмэ ыытан турар. Түүн Гохрантан барытын көһөрбүттэр уонна “аптамааттаах дьон хайдах кэлэн тутан ылалларын кэтэһэн олорбуппут” диэн кэпсиирэ.

Идеолог А.Н. Яковлевы кытта олохтоохтук, дакаастабыллаахтык кэпсэтэн репрессияҕа түбэспит үгүс салайааччыларбыт, үтүөлээх дьоммут ыраас ааттарын тилиннэрэн турар.

Федеративнай дуогабар батта­һыытыгар Саха сирин дэлэгээссийэтэ: кини уонна Климент Иванов илии баттаһыы буолуо уонча мүнүүтэ иннинэ: “Биһиги илии баттаабаппыт, бу “достояние” диэн тыл “бас билии “диэн буолуохтаах уонна өрөспүүбүлүкэлэр судаарыстыбалар диэн суруллуохтаахтар”, – диэн кыра ультиматум туруоран тураллар. Ону Ельцин Николай Васильевич Федоров диэн Чувашия бэрэсидьиэниттэн “бу сахалар сөпкө туруорсаллар дуо?” диэн ыйыппыта. Мин Федоровтыын урут Сойууска иккиэн дьокутааттаабыппыт, автономиялар бөлөхтөрүгэр үлэлээбиппит. Федоров боппуруоһу сөпкө туруораллар диэн быһааран биэрбит. Ол федеративнай дуогабарынан өрөспүүбүлүкэлэр судаарыстыбалар дэммиттэрэ, сир баайыгар бас билии киирбитэ.

Мин билигин даҕаны этэбин: 1992 с. ылыллыбыт СӨ Төрүт сокуоммут киэҥ далааһыннаах саамай үчүгэй этэ. Ону федеральнайы кытта биир оҥоруу диэн сүрүн нуормаларын барытын сотон кэбиспиттэрэ. Үрдүкү Сэбиэт ыһыллыытыгар улахан мөккүөр баара. Ону кини эрдэ ууратан баран, түргэн баҕайытык Ил Түмэни олохтообута. Мин ону стратегия өттүнэн сөпкө гыммыта диибин. Үрдүкү Сэбиэт Арассыыйаҕа улаханнык утарсыбыта буоллар, Арассыыйа үбүнэн кыпчыйан кэбиһиэн сөбө.

Оччолорго “Азия оҕолоро” киһи кыайан санаммат дьыалата этэ. Миниистиринэн В.П. Ноговицын үлэ­лээбитэ. Оччолорго харчы, чахчы, кырыымчык эбит. Сирбит баайын атыылаан бүддьүөт оҥостубаттар этэ. Баайын олох тыыппакка турбута. “Билигин баайгытын транснациональнай хампаанньаларга атыылаан баран, тыҥыраххытын кирэ олороҕут” диэн ытамньыйара. Кини бүддьүөтүн производствоттан оҥороро.

– “Азия оҕолорун” кини тэрийбитэ аан дойдуга таҕыста дии.

–“Азия оҕолоро”бастаан ыытылларыгар аан дойдуну кытта кэпсэтии барбытын үрдүнэн, Олимпийскай кэмитиэт маҥнай улаханнык сыаналаабатаҕа. Кэлин далааһыннаахтык барарын көрөн, кэмитиэт эгидатын аннынан барар буолла. Үһүс “Азия оҕолоро” буоларыгар кини аатын да ааттаабатахтара, мин ону дьиктиргээбитим. Хараастан, миигиттэн “барабын дуу, суох дуу?” диэн ыйыта сылдьыбыта. Ону “кэбис, бар, дьон күүтэр” диэбитим. Баран олорбута да, кини тэрийбитэ диэбэтэхтэрэ. Дьиҥинэн, кини Олимпийскай оонньуулары тэрийбит Пьер де Кубертен курдук сыаналаныахтаах этэ. Билигин арҕаалар сааҥсыйаларын кэмигэр “Азия оҕолоро” оонньуу Арассыыйаҕа олус улахан суолталанна.

Кини киһиэхэ туруорар ирдэбилэ үрдүк буолааччы, сороҕор “эс, мээнэ кыаллыбат дьыаланы туруорар” дии саныахха сөбө. 1994 с. уураах таһааран, Саха циркэтин тэрийэн турар. Онно Сергей, Марфа Расторгуевтары кытта элбэхтик алтыспыта. Мин “Саха сиригэр циркэни хайдах олохтуохха сөбүй?” диэн бастаан итэҕэйбэт этим. “Дьоммут хайдах гимнаст, жонглер буолуохтарай?” дии саныырым. Онтум баара, саха наһаа талааннаах эбит. Циркэ артыыстара араас куонкуруска кыайан, аан дойдуга аатыран кэлэллэр. Ылан көрүөҕүҥ Муусука үрдүкү оскуолатын. В.А. Босиковы сөпкө талан туруорбута. Бу оскуола хайдах курдук аатырда! Оччолорго биһиги оҕолорбут аан дойду таһымнаах искириипкэһит буолуохтара диэн өйбүтүгэр да суоҕа.

Москубаҕа урут пост­предствоҕа И.Г. Игнатьев саҕана үс эрэ киһи үлэлиирэ. Постпредство билигин “Красные ворота” метро аттыгар 7 этээстээх таас дьиэлээх, киһи бөҕөтө үлэлиир, тобус-толору. Ельцини кытта үчүгэй сыһыаннаах буолан, Михаил Ефимович мүччү туттаран ылан турар, сирэ чахчы үчүгэй. Өссө Ельцинтэн Москуба анныгар элиитэлии сиргэ Бэс Чагданы ылан сонотуоруй оҥорбута, Саха сирин дьоно баран сынньаналлар. Ити кини улахан ситиһиитэ диибин. Борис Николаевиһы кытта сыһыаны табан, элбэх улахан дьыаланы оҥорбутун, дьон билиҥҥэ диэри ситэ өйдөөбөккө сылдьаллар.

Саамай сөҕөрүм – кыра оҕолору таптыыра. Кыра оҕолору мин урут болҕомто ууран көрбөт этим. Онтубут баара, ити мэниктии сылдьар оҕолор – биһиги инники кэскилбит. Кинилэр улааттахтарына, саха сайдыыта салҕанан, баран иһиэхтээх. Ол иһин оҕолорго улахан болҕомто уурбута уонна Арассыыйаҕа аан маҥнайгынан Ийэ күнүн олохтообута. Оҕо төрөөһү­нүгэр босуобуйа киллэрбитэ. Арассыыйаны 20 сыл урут түспүтэ.

Михаил Ефимович Саха сиригэр чөл олох бэлиитикэтин саҕалаабыта. Бу – култуураҕа, духуобунаска тиийэ барыта хабыллар, күн бүгүнүгэр диэри салҕанан барар сүдү суолталаах кэлим үлэ.

Аны 1000 үтүө дьыаланы саҕалаа­бытын саныахха. Арассыыйаҕа оннук суох этэ. Бу бачыымынан Саха сиригэр үлэ бөҕө барбыта, тутуу бөҕө тутуллубута.

Михаил Ефимович тугу эрэ оҥоруон иннинэ толкуйдуур идэлээҕэ, кини – прагматик. Төбөтүгэр эрийэн толкуйдуур уонна суолтатыгар биһигини кытта сүбэлэспитэ буолара. Итинник бэйэтин бэрэбиэркэлэнэн көрөр быһыылаах. Ол эрээри эн эппиккин тута “ээх да, суох да” диэбэтэ. Кэлин көрдөххө, сороҕун ылыммыт буолааччы.

Уураахтары кини ылла да, толкуйа суох хаһан да таһаарбата. Иннин-кэннин ырытан, ыараҥнатан, кэскил­лээҕин көрөн баран таһаарар идэлээҕэ. Ол курдук, Саха сирин айылҕатын харыстыыр баҕаттан элбэх ураты харыстанар сирдэри тэрийбитэ. Сөпкө гыммыт, ону Арассыыйа эмиэ үтүктүбүтэ. Итигирдик бары үлэтин ырытан көрөн баран, Саха сирин да таһымыгар, Арассыыйа да таһымыгар эмиэ элбэх сүҥкэн суолталаах үлэлэри оҥорбут эбит диэн сөҕөҕүн.

Улахан болҕомтотун демо­графияҕа уурбута. Сахалар 1 мөлүйүөн буолуохтаахпыт диэн сорук туруорар этэ. Аҕыйах ахсааннаах омугу төһө да үчүгэйиҥ иһин аахсыбаттар, ахсааныҥ элбэх буоллаҕына аахсаллар. Кини ырааҕы, дириҥи өтө көрөн, үлэтин оҥоро сылдьыбыт эбит диэн сыаналыыгын.

Бүтэһигэр диэри үбүлээ­һиҥҥэ харчы куоракка хааларын утарара. Харчы муниципалитеттарга барыахтаах диирэ. Кинини “тыа хаһаайыстыбатын, сопхуостары эспитэ” дииллэр. Уонна Лукашенкоҕа сопхуостар хаалбыттарын кытта тэҥнииллэр. Ити – сыыһа тэҥнэбил. Дойду олоҕун бастакы сирэй быһаарар. Ельцин быһаарыытынан, Арассыыйа барыта ырыынакка барбыта. Ол кэннэ хайдах биир соҕотох субъект үрдүкү былааһы утаран сопхуостары тутан хаалыаҕай? Онон ырыынакка барыахтаах, кэпэрээссийэ тэрийиэхтээх этибит. Дьиҥэр, тыа хаһаайыстыбатыгар көмө бөҕөтүн оҥорбута, элбэх тиэхиньикэ биэрбитэ, үүт харчытын киллэрбитэ, мини-кирэдьииттээһини тэрийбитэ. Ити үлүгэр үлэтин баччааҥҥа диэри саастаах дьон өйдөөбөттөрүн сөҕөбүн.

Түмүккэ, Поярков уулуссатын аатын уларытан, Саҥа Саха сирин духуобунай, национальнай лиидэрэ, сүдү киһибит, Аан Дархаммыт М. Е. Николаев аатын иҥэрэргэ ыҥырабын. Ити уулуссаҕа биллэр-көстөр сиргэ улахан пааматынньык тутуоҕуҥ. Сахалар ытыгылыырбытын бэлиэтээн, Саха сирин Дьоруойун олохтоон, бастакынан Бастакы Бэрэсидьиэҥҥэ иҥэриэххэ. Дьоруой аата билигин тоҕус субьекка баар. Биһиги саһан олорумуохха. Үөрэҕириигэ өҥөлөрүн учуоттаан, ­АГАТУ-га М.Е. Николаев аатын иҥэриэххэ.

– Макар Макарович, махтанабын! Михаил Ефимович хайдахтаах улахан, киэҥ далааһыннаах үлэни ыыппытын ымпыктаан-чымпыктаан кэпсээбитиҥ, чахчы, киһини сөхтөрөр.

Владимир Степанов.