Бүгүн өрөбөлүүссүйэ иннигэр Петербурга тиийэ норуотун туһугар сытыы боппуруостары туруорсубут үтүөлээх Боотуруускай улууһун кулубата Егор (Георгий) Дмитриевич Николаев I төрөппүт кыыһа Мария Егоровна (Георгиевна) Давыдова (Николаева) (1885 – 1925 сс.) туһунан кэпсиибит. Кини саха дьахталларыттан бастакынан декабристар ойохторун курдук таптыыр кэргэнин сыылкаҕа Булуҥҥа ыыппыттарыгар батыһан барбыта.
Аҕатын ураты суола
Кини төрөппүт аҕата Е.Д. Николаев (1858 с. төрүөх) Боотуруускай улууһун кулубатынан 1885 – 1888 сс. үлэлии сылдьан, норуотун кыһалҕатын, олоҕун тупсарар сытыы боппуруостары оччотооҕу былаастан толлубакка хорсуннук туруорсубут үөрэхтээх, прогрессивнай өйдөөх киһи этэ. Ыраахтааҕы Саха сиринээҕи дьаһалтата билинэрэ, ытыктыыра, ыҥыран кэпсэтэрэ диэн суруйаллар.
Кини өссө кулубалыан иннинэ Дьохсоҕон нэһилиэгин чаччыыната буола сылдьан, 1883 с. Александр III ыраахтааҕы коронациятыгар бара сылдьыбыт. Онно сылдьан 1883 с. бэс ыйын 21 күнүгэр Арассыыйа Ис дьыалаҕа миниистирэ Д.А. Толстойга “Краткая записка о современном положении Якутского края” диэн Саха сирин оччотооҕу экэниэмикэтин – сүөһүнү, сылгыны иитиини өйүүр миэрэлэри, ол иһигэр земствоны ылыныыны, төрүт олохтоохторго уобалаһы салайыыга бырааптарын үрдэтиини, холуобунай буруйдаахтары Саха сиригэр сыылкаҕа ыытары тохтотору туруорсубут суругун туттарбыт. Кыраап Саха уобалаһын олохтоохторун көрдөһүүлэрин болҕомтоҕо ылыах, оттон сурук ааптарыгар бырабыыталыстыба Саха уобалаһын олохтоохторун кыһалҕаларын быһаарыыга ылар миэрэлэрин туһунан суругунан тиэрдиэх буолан, тылынан эрэннэрбит.
Биллэн турар, кыраап албыннаабыт. Ол биллибитин да кэннэ Егор Дмитриевич норуотун кыһалҕатын, олоҕун чэпчэтэр туһугар туруорсарын тохтоппотох. Ол кини 1885 с. ахсынньы 16 күнүгэр Илин Сибиир генерал-күбүрүнээтэрэ А.П. Игнатьевка “Докладная записка” диэн суругар көстөр.
Кини онно 1883 с. иннигэр түспүт кураан сыллар охсууларыттан элбэх сүөһү сутаан өлөн, Саха уобалаһын олохтоохторун экэнэмиичэскэй туруктара мөлтөөбүтүн, ити балаһыанньаттан тахсарга көмөлөһөргө көрдөспүт.
Егор Дмитриевич оччотооҕу кулубалартан Саха сиригэр холуобунай буруйдаахтары сыылкаҕа ыытары булгуччу тохтотору күүскэ, аһаҕастык уонна саха олоҕор охсууларын ыйан туран туруорсубут улуус кулубата этэ. Ол кэмнээҕи кулубалар, былаастан сэрэнэн, холуобунай буруйдаахтары сыылкаҕа ыытары булгуччу утарартан туттуналлар эбит. 1885 с. Саха сирин күбүрүнээтэрин кэнсэлээрийэтигэр киирбит Бороҕон уонна Илин Хаҥалас улуустарын кулубалара: бастакы – сыылынайдары кыахтаах улуустарга олохтуурга, иккис – балыктаах Бүлүү, Үөһээ Дьааҥы, Халыма эбэтэр Илиҥҥи муора кытыытыгар ыытары туруорсубуттар.
Е.Д. Николаев сахаларга бурдугу ыһыыны киллэриигэ киэҥ үлэни ыыппыт. Бурдугу ыһыы, оҕуруот аһын олордуу Саха сиригэр кэскиллээҕин өйдүүр эбит. Кини инникитин Саха сиригэр тымныыны тулуйар суортар үөскүөхтэрэ диэн билэр эбит.
Егор Дмитриевич норуотун тыын боппуруостарын билиҥҥи тылынан эттэххэ, Сибиир бэчээтигэр кытта туруорсубут.
Хомойуох иһин, бу саха эдэр кэскиллээх, норуотугар элбэҕи оҥоруох салайааччытын олоҕо эрдэ 1888 с. быстыбыта.
Оҕолоро үөрэхтэнэллэр
Кини өлбүтүн кэннэ аҕата Дмитрий Николаевич Николаев-Лээһэҥкэ Миитэрэй уолун оҕолоро сиэннэрин Марияны уонна Викторы иитэ ылбыт. Оҕонньор кэнниттэн бу оҕолору иитиинэн бокуонньук быраата Егор Дмитриевич Николаев II дьарыктаммыт. Кини оҕолору атарахсыппакка, кэргэнэ Мария Ивановналыын бэйэлэрин оҕолоругар курдук сыһыаннаһан, иитэн үөрэттэрбиттэр, үлэһит дьон оҥорбуттар.
Егор Дмитриевич-II, бэлитсыылынай В.Ионов I Дьохсоҕон нэһилиэгэр “дьиэтээҕи оскуола” тэрийэн оҕолору үөрэтэригэр көҥүлү уобаластааҕы полицейскай управлениетыттын ылан биэрбит. В. Ионовы бэйэтин олорор сиригэр I Дьохсоҕон нэһилиэгин сиригэр Мэмэлдьиҥҥэ көһөрөн аҕалан олохтуур уонна бэйэтэ хамнастаан, мантан чугас олорор саха оҕолорун мунньан үөрэттэрэр.
Бу “дьиэтээҕи оскуолаҕа” Мария уонна Виктор Николаевтар үөрэнэллэр.
Оскуоланы бүтэрэн баран, Мария куоракка киирэн, аҕатынан аймахтарыгар В.В. Никифоров-Күлүмнүүр дьиэтигэр олорон, кыргыттар гимназияларыгар ситиһиилээхтик үөрэнэр. Виктор, эмиэ эдьиийин курдук Дьокуускайга үөрэнэн, үөрэхтээх киһи буолар.
Фонд 286-и. опись 1. № 186.Журналъ о поведении, прилежании и внимания 4 класса, ученицъ Женской Якутской гимназии. 1903 г.Николаева Мария Егоровна, годъ рождения – 7 августа 1885 г.,образование – домашнее,время поступления в гимназии - 1900 г.,4 класс, 1903 г.Поведение – 5, прилежание – 4, внимание – 4, Законъ божий – 4, русский языкъ – 4, арифметика -3, естествоведение -4, история – 4, география – 4, чистописание – 5, рисование – 3, рукоделие – 5, пение -3.
Таатта дьахталларыттан бастакы учуутал
Мария эрдэттэн үөрэхтээх үлэһит буолар баҕатын толорон, гимназияҕа үөрэнэр бүтэһик сылыгар, гимназия иһигэр тэриллибит, тыа сиригэр оҕолору үөрэтэр учууталлары бэлэмниир эбии кууруска үөрэнэр. Үөрэҕин бүтэрэн, учуутал сибидиэтэлистибэтин ылар уонна 1906 с. балаҕан ыйын 14 күнүгэр уобалас Үөрэҕириитин иниспиэксийэтин анааһынынан Чурапчы икки кылаастаах оскуолатыгар учууталынан үлэтин саҕалаабыт.
Ол туһунан Нацархыыпка баар докумуон бигэргэтэринэн, Мария Георгиевна Боотуруускай (Таатта) улууһуттан төрүттээх дьахталлартан бастакы учуутал буолар.
Кини, Чурапчы икки кылаастаах норуодунай оскуолатыгар учууталлыы сылдьан, 1908 с. Тыараһа нэһилиэгин киһитигэр, Боотуруускай улуус быраабатыгар суруксуттуур Афанасий Васильевич Давыдовка эргэ тахсан баран, учууталыттан уурайбыта.
Күлүмнүүрү хайҕаабытын иһин
1910 с. Мария Егоровна кэргэнэ А.В. Давыдов суруксутунан үлэлии сылдьан дэмэкэрээттии көрүүлэрин уонна В.В. Никифоров-Күлүмнүүр “Сахалар түмсүүлэрин” туһунан дьоҥҥо хайҕаан сырдатан кэпсиирин туһунан бииргэ үлэлии сылдьар киһитэ уобаластааҕы полицейскай управлениетыгар үҥсүбүтүгэр тутуллан хаайыллыбыт. Ыраахтааҕылаах Арассыыйа Ис дьыалатын миниистирэ Столыпин дьаһалынан, 1910 с. хоту Булуҥ сиригэр үс сыллаах көскө (сыылкаҕа) ыытыллыбыт.
Ол туһунан докумуон архыыпка баар.
Мария Георгиевна таптыыр кэргэнэ А.В. Давыдовы бэйэтин баҕатынан батыһан Булуҥҥа барсыбыта.
Мария Георгиевна кэргэнин кытта көскө сылдьыыта, саха үөрэхтээх дьахтарын хорсун быһыыта буолар. Кини декабристар ойохторун курдук эригэр бэриниилээҕинэн кэлиҥҥи көлүөнэ дьоҥҥо холобур буолбута, буола турара саарбаҕа суох.
Кэргэнэ Булуҥҥа сыылкаҕа олорор кэмэ бүтэн, дойдуларыгар төннөн кэлэн, 1914 с. Тыараһа нэһилиэгэр олохсуйаллар. А.В. Давыдов, судаарыстыба тэрилтэлэригэр үлэлиирэ бобуллубут буолан, бэйэтин хаһаайыстыбатын салайар, атыынан дьарыктанар. Нэһилиэккэ буолар мунньахтарга кыттара. Таатта үрэҕэр быһыты тутар улуус хамыыһыйатыгар нэһилиэк аатыттан кыттан үлэлээбитин оччотооҕу докумуоннар туоһулууллар.
Мария Георгиевна А.В. Давыдовтыын улахан баай ыал буолбатах этилэр. Туох баайдаахтарын 1914 с. Таатта улууһун Тыараһа нэһилиэгин ыалларын олохторун туругун көрдөрөр докумуоҥҥа суруллубут: “А.В. Давыдовъ, 35 летъ, хозяинъ, жена Мария, 29 летъ, детей – 4, работникъ – 1. Лошадей – 25, крупного рогатого скота – 20, мелкого рогатаго скота – 25, урожай хлеба – 100 п., количества сена въ возахъ – 500.
Выписка. (Архивная копия с копии).Секретное предложение Якутскаго Губернатора Якутской Области.отъ 22 мая 1910 года за № 605 къ Якутскому Исправнику.Департаментъ Полиции отношениемъ отъ 12 апреля 1910 года за № 71554 уведомилъ меня, что по рассмотрении Особымъ Совещаниемъ, образованнымъ дела о бывшемъ письмоводителе Ботурусской Инородной Управы инородца Афанасия Давылова, изоблаченномъ въ политической неблагонадежности, Господинъ Министр Внутреннихъ Делъ постановилъ:1) подчинить Афансия Давыдова гласному надзору полиции въ пределахъ Якутской области, по моему усмотрению, на три года, считая срокъ надзора съ 5 апреля сего года.;2) постановление провести въ исполнении по получении сведений о неимении къ тому препятствий со стороны судебныхъ властей.Сообщая объ этомъ Вашему Высокородию для зависящихъ распоряжений и объявлений Давыдову, поручено немедленно арестовать его, отобравъ все его личные документы и препроводить въ распоряжение Якутскаго Полицмейстера для отправления въ место назначения его въ село Булунъ Верхоянскаго округа.Подлинное за надлежащими подписями.Верно: и. д. секретаря Семчевский.
Саҥа олох салайар үлэлэригэр
1917 с. Олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэ кэннэ Дьокуускайга бэлитсыылынай, бассабыык Петровскай салайыытынан Саха уобалаһын Куттал суох буолуутун кэмитиэтэ тэриллибитэ. Ити барыта, Таатта улууһун олоҕор улахан уларыйыылары аҕалбыта.
1917 с. кулун тутар 15 күнүгэр, быраас Прокопий Нестерович Сокольников Дьокуускай уобалас КОБ ситэриилээх бүрүөтүн бэрэссэдээтэлэ Олейниковтан маннык ис хоһоонноох тэлэгирээмэни тутар: «Бэрт суһаллык уталыппакка, Таатта Буолаһын Земскэй Управатын кытта сүбэлэһэн, Таатта Буолаһын олохтоохторун наадалаах бородууктанан хааччыйар “Таатта Буолаһын Бородууктаҕа Кэмитиэтин” тэрийиҥ. Эһиги, Тааттатааҕы Уопсастыбаҕа Куттал суох буолуутун Комитетын (КОБ) кытта сүбэлэһэн, нэһилиэктэргэ итинник хамыыһыйалары тэрийиҥ уонна улууска, нэһилиэктэргэ тэриллибит хамыыһыйалар бэрэссэдээтэллэрин, чилиэннэрин испииһэгин Уобалас Бородууктаҕа Кэмитиэтин Управатын аатыгар түһэрэ охсуҥ!».
Кулун тутар 17 күнүгэр П.Н. Сокольников улуус уопсай мунньаҕар уокурук КОБ-ун ситэриилээх бүрүөтүн бэрэссэдээтэлэ Олейников тэлэгирээмэтин ааҕан биэрбитигэр, Таатта буолаһынааҕы Уопсастыбаҕа куттал суол буолуутун кэмитиэтэ “Таатта Буолаһын Бородууктаҕа Кэмитиэтин” састаабын сүүмэрдээһиҥҥэ киирэр уонна кэмитиэт састаабын испииһэгин бигэргэтэр.
Ити тэрээһин туһунан Мария Георгиевна Давыдова уобалас Бородууктаҕа быраабатын аатыгар бэйэтэ толорон ыыппыт отчуотуттан көрдөххө, кини кэмитиэт бэрэссэдээтэлин солбуйааччынан талыллан, 1917 – 1919 сс. үлэлээбит.
Кэлин Мария Георгиевна учууталлаабатаҕа, хас да оҕолооҕо. Таатта (Чөркөөх) оскуолатыгар эдэр дьон үлэлииллэрэ уонна учуутал миэстэтэ да суоҕа.
Мария Егоровна сэбиэскэй былаас бастакы сылларыгар Таатта буолаһын ревкомугар 1920 с. кулун тутартан 1921 с. ахсынньытыгар диэри дьыаланы толорооччунан үлэлээбитэ. Таатта буолаһын ревкомун үлэһиттэрэ үрүҥнэр сэриилэриттэн куотан куоракка киирбит кэмнэригэр дойдутугар хаалбыта.
Кэргэнэ А.В. Давыдов, ыраахтааҕы былааһыттан төһө да атаҕастана сырыттар, сэбиэскэй былааһы бастакы сылларыттан өйөөтөр даҕаны, баайдартан төрүттээх буолан, табыллыбатаҕа. 1926 с. нэһилиэктэр сэбиэттэрин быыбарыгар кини быыбардыыр быраабын быспыттара.
Таатта сиригэр төрөөбүт саха дьахталларыттан бастакы учуутал, сырдык, ыраас дууһалаах, дьикти дьылҕалаах Мария Георгиевна Давыдова (Николаева) 1925 с. сэллик ыарыыттан олохтон туораабыта. Өлөрүгэр оҕолоро: Анна – 15, Мария – 14, Василий – 12 саастаахтара.
