“Талааннаах киһи барытыгар талааннаах” диэн мээнэҕэ эппэттэр. Кини 1972 сыллаахха Арассыыйа норуодунай артыыһа Л.С. Маслюков салалтатынан Бүтүн Арассыыйатааҕы эстрада ускуустубатын айар мастарыскыайын бүтэриэҕиттэн өрөспүүбүлүкэҕэ идэтийбит бастакы танц-жонглёр уонна мим (циркэ ускуустубатын көрүҥнэрэ) буолбута. 80-с сс. дойду 10 бастыҥ жонглёругар киирсэрэ. 90-с сс. кэргэнэ Марфа Колесова-Расторгуевалыын “Ойуун” синтез-тыйаатыры олохтообуттара, ол онтон С.Расторгуев көҕүлээһининэн, тэрийиитинэн 1994 с. СӨ Бэрэсидьиэнин ыйааҕынан Саха сирин судаарыстыбаннай циркэтэ арыллыбыта.
2000 с. ГИТИС режиссура салаатын бүтэрэн, өрөспүүбүлүкэ бастакы цирковой режиссёра буолбута. Элбэх маассабай, успуорт тэрээһиннэрин, бырабыыталыстыба кэнсиэрдэрин, Аммаҕа, Бороҕоҥҥо ыытыллыбыт СӨ норуоттарын успуорт оонньууларын үөрүүлээх аһыллыытын, сабыллыытын режиссердаабыта, эһиил Аммаҕа ыытыллар Олоҥхо ыһыаҕын сүрүн режиссера. Быйыл АГИИК культурология салаатынан аспирантураны ситиһиилээхтик бүтэрэн, диссертация көмүскээри бэлэмнэнэр. 30-ча ырыа ааптара, 200-тэн тахса киһилээх бөдөҥ кэлэктиип сатабыллаах салайааччыта. Быйыл Сергей Васильевич Расторгуев айар үлэтин аартыга тыргыллыбыта үйэ аҥаардаах үбүлүөйэ буолар.
Дьоллоох оҕо саас
Бүлүүгэ төрөөбүтүм, ол эрээри оҕо сааһым кэрэ айылҕалаах Амма сиригэр ааспыта. Төрөппүттэрбит сүрдээх интэлигиэн, ханнык да үлэттэн туора турбат, айар куттаах дьон этилэр. Аҕам Василий Васильевич замполит этэ, сэриигэ тыллана сатаабытын баартыйа фроҥҥа ыыппатаҕа. Сэрии кэмнэригэр Дьааҥыга тиийэн оройкуом бастакы сэкирэтээринэн үлэлээбитэ. Олус кыанар спортсмен, сүүрүүгэ, атах оонньууларыгар өрөспүүбүлүкэ чөмпүйүөнэ этэ. 1945 с. Кыайыыга аналлаах Верхоянскай-Дьокуускай-Верхоянскай хайысхатынан хайыһарынан айан тэрийээччитэ. Ийэм Анастасия Федотовна бастакы тырахтарыыстартан биирдэстэрэ, Аммаҕа кырыска үлэлээбитэ. Амма райсоветын исполкомугар култуура отделын салайбыта. Дьокуускайга көһөн киириэхпититтэн үйэтин тухары “Сойуусбэчээккэ” үлэлээбитэ. Хормуоскаҕа, балалаайкаҕа оонньуура, олус кэрэ куоластааҕа. Ийэм миигин муусукаҕа сыһыарбыта. Бииргэ төрөөбүт сэттиэбит, онон биһиги тэлгэһэбитигэр оҕо саҥата толору буолара. Мин саамай дьээбэлээхтэрэ, кытыгырастара, өйбөр арааһы оҥорон көрөр, баай фантазиялаах оҕо этим. Оҕолорго араас түбэлтэни уобарастаан көрө-көрө кэпсиирбин итэҕэйэллэрэ. Биирдэ эбэбэр ыала эмээхсин буолан кубулунан киирбитим, оннук уонча мүнүүтэ “сэлэспиппит”. Эбэм дьүөгэм киирдэ дии санаабыта, онтон күлэн тоҕо барбыппар, дьэ, сырсыакалаһыы буолбутун бу баардыы өйдүүбүн.
Үһүс кылааска Амматааҕы муусука оскуолаҕа байаан кылааһыгар киирбитим. Онно А.А. Черемных (билигин бу оскуола кини аатын сүгэр) уһуйбута. Онтон ыла куруук араас тэрээһиҥҥэ кыттарым, байаанныырым, хормуоскалыырым. Биирдэ Ленинградка консерватория иһинэн муусука оскуолатыгар ыыта сатаабыттара, ону тоҕо эрэ төрөппүттэрим ыытыахтарын баҕарбатахтара.
Тэлэбиисэринэн клоуннар Леонид Енгибаров уонна Юрий Никулин туруорууларын сэҥээрэн көрөрүм уонна артыыс буолуохпун баҕарарым. Гириимнэнэ-гириимнэнэ, миимикэбин оҥорон көрө-көрө, кумирдарбын түһэрэн ыларым. Ол иһин миигин оскуолаҕа “Никульё” диэн ааттаабыттара. Биирдэ “Юный техник” сурунаалга фокус көрдөрүү кистэлэҥнэрин уонна жонглёрдааһын тиэхиньикэтин түбэһэ көрдүм уонна дьэ уһун күнү быһа ону баһылыырга туруннум. Инньэ гынан быластылыынынан оҥорбут 5 саарбынан жонглёрдуурга үөрэнним.
1967 с. Дьокуускайга көһөн киирбиппит. Оччолорго билиҥҥи ТЮЗ дьиэтигэр Пионердар дьиэлэрэ баара, онно Владимир Сарычев салалтатынан циркэ куруһуога үлэлиирэ. Булаваларынан, мээчиктэринэн жонглёрдуурга, сыанаҕа тахсарга үөрэммитим. Бастаан – 25-с №-дээх аҕыс кылаастаах оскуолаҕа, онтон 8-с №-дээх оскуолаҕа үөрэммитим. Бииргэ үөрэнэр оҕолорум ортолоругар оччотооҕу аатырбыт дьон оҕолоро үөрэнэллэрэ: Валерий Кузьмин кыыһа Зоя, бэрэпиэссэр Георгий Башарин кыыһа Валя, Наталья Трапезникова балта Оля. Сүрдээх эйэлээх этибит, бэйэбит ВИА тэринэн былааһы ыларбыт.
Дьылҕа Хаан ыйааҕынан
Оскуоланы бүтэрэн баран, Москубаҕа циркэ училищетыгар туттарсыахпын баҕарбытым, сайабылыанньа суруйан ыыппытым да, хойутаан хаалбыт этим. Эһиил холонон көрөөр диэтилэр. Ол сырыттахпына Юрий Платонов булан ылла уонна Василий Босиковтыын Москубаҕа эстрада ускуустубатын айар мастарыскыайыгар бөлөх хомуйан үөрэттэрэ ыыталларын эттэ. Ити – 1970 сыллаахха. 15 буолан, ол иһигэр Марфа Колесова, Фёдор Колосов, Владимир Заболоцкай, Аграфена Кузьмина, Елизавета Романова, Евдокия Ларионова, Ксения Абрамова, Арианна Аргунова, Николай Турантаев, Наталья Шестакова-Кривошапкина уо.д.а. буолан киирдибит. Үөрэнэ барыахпыт иннинэ айаннарын ороскуотун булуннуннар диэн, Илин Эҥээргэ гостуруолга ыыттылар. Москубаҕа икки сыл үөрэнэн, эстрада артыыһа буолан кэлбиппит. Бөлөҕүнэн Молдавияҕа, Башкирияҕа гостуруоллаабыппыт, Марфаны үөрэҕин кэнниттэн Парижка илдьэ барбыттара. Биһиги үөрэнэ сылдьан, Марфалыын чугастык билсэн, доҕордоһон барбыппыт. 1974 с. Наахара сельсоветыгар ардах бөҕө курулата турдаҕына, иккиэн эрэ тиийэн саахсаламмыппыт, ахсынньыга устудьуоннар остолобуойдарыгар уруу киэһэтин тэрийбиппит.
Эстрада сулустара
Билигин Саха эстрадата “Чороон” бөлөхтөн саҕаламмыта диэн санаа баар. Кинилэр биһиги кэннибититтэн 1973 с. эстрада ускуустубатыгар үөрэнэ барбыттара, оттон биһигини “Саха эстрадата–72” умнан кэбистилэр. Саха эстрадата атаҕар туруутугар, бастыҥ саха эстрадатын идэтийбит бөлөҕө биһиги баар этибит. Биһиги кэннибититтэн филармония, “Сахаконцерт” холбоһук баар буолбуттара, онтон – билиҥҥи Эстрада тыйаатыра. Биһиги выпуспут иннинэ 60-с сылларга эстрадаҕа Наталья Трапезникова уонна Юрий Платонов үөрэммиттэрэ.
Бастаан үөрэхпитин бүтэрэн кэлэрбитигэр, кэнники “Чароит” кафе буолбут дьиэтигэр олохтоммуппут. Куруук гостуруолга сылдьарбыт. “Якуттеатр” (Саха, Опера уонна балет тыйаатырдара) холбоһук дириэктэрэ В.Босиков “биһиги холбоһукпутун “эстрадалар харчы киллэрэн быыһыыр этигит” диэн билиммиттээх. Биһиги төһөнөн элбэхтэ кэнсиэрдиибит, гостуруоллуубут да, соччонон ыйдааҕы хамнаһы аахсарбыт – 500–600 солк. тиийэ.
Брюс Ли уонна “Песняры”
Аан бастаан тас дойдуга 1981 с. Канадаҕа Монреаль куоратыгар барсыбытым. Өрөспүүбүлүкэ “Человек и его мир” дьаарбаҥкаҕа кыттыбыта. Сэбиэскэй Сойуустан хапыталыыстыы дойдуга тиийэн баран, соһуйуу-өмүрүү бөҕө буолбуппут. Үстүрүмүөннэрэ, тэриллэрэ барыта биһиэниттэн чыҥха атын. Бу санаатахпына, мин Марфалыын 50-ча дойдуга сырыттыбыт, сорохторугар хастыыта даҕаны. Ордук Африка уонна Азия дойдуларыгар сылдьыбыппын умнубаппын – Мозамбик, Бирма, Сейшель арыылара, Лаос... Индияҕа уонна Бирмаҕа аатырбыт “Песняры” ВИА-ны кытары гостуруолга ылбыттара. Мин кинилэр ырыаларын быыстарыгар чабычахтарбынан жонглёрдуубун уонна хомус тардабын. Көрөөччүлэр олус сэргииллэрэ. “Песнярылар” миигин олох кыра бырааттарын курдук илдьэ сылдьыбыттара. Дьээбэм баппакка, Брюс Ли буолан кубулунарым. Бэйэбин кыанар буоламмын, оччолорго улаханнык аатыра сылдьар Брюс Ли албастарын түһэрэн ыларым. Кини курдук уһун баттахтаах этим ээ. Оччолорго муода. Маҕаһыыҥҥа Брюс Ли буолан кубулунан киирэбин, оччоҕо чэпчэки сыанаҕа биэрэллэрэ. Индустар олус итэҕэйэллэрэ, илэ-чахчы Брюс Ли кэлбитин курдук ылыналлара.
“Шире круг” диэн ССРС Киин тэлэбиидэнньэтигэр ыытыллар кэнсиэр биэриитигэр Марфалыын иккитэ кыттан турабыт. Дьэ, онно аатырбыт артыыстар бааллара, кэлин киэҥник биллибит ырыаһыттар саҥа саҕалыылларыгар ити куонкурустан кынаттаммыттара. Үҥкүүлүүр, танец-жонглер уонна мим нүөмэрдэрбинэн Бүтүн Сойуустааҕы, Бүтүн Арассыыйатааҕы эстрада куонкурустарыгар 1974,1977,1979,1983 сс. ситиһиилээхтик кыттыбытым. Оччолорго сэбиэскэй эстрада саамай дохсуннук сайдар кэмэ. 1974 с. Марфа Колесова Алла Пугачеваны кытары биир сыанаҕа күрэхтэспитэ, үһүс туурга тиийбитэ, ол эрээри норуот ырыатын толорооччу диэн матыыптаан, туоратан кэбиспиттэрэ.
Дойдуга суос-соҕотох
1989 сылтан “Ойуун” диэн синтез-тыйаатыры Марфалыын тэрийэн үлэлэппиппит. Ити бөлөхпүт базатыгар билиҥҥи циркэбит тэриллибитэ. Биһиги циркэбит – Арассыыйаҕа Бүрээтийэ циркэтин кытары национальнай циркэ быһыытынан биллибитэ. Циркэбит национальнай колоритын, сүрүн уратытын тутан хаалаары, үлэ бөҕөтүн ыыппыппыт. Пекиннээҕи Норуоттар икки ардыларынааҕы ускуустуба колледжыгар бастакы хараҥаччыларбытын үөрэппиппит номнуо сүүрбэ биэс сыл буолла. Бу сыллар усталарыгар үс көлүөнэ циркэ артыыстарын бэлэмнээтибит – Кытайга уонна Москубаҕа. Кытайга үөрэттэрэрбитигэр Матвей Мучин улаханнык көмөлөспүтэ. Бу үөрэттэрбит оҕолорбут – норуоттар икки ардыларынааҕы күрэхтэр кыайыылаахтара. Билигин 2-с, 3-с көлүөнэлэр “Земля мамонта” диэн этно-шоунан Орто Азия дойдуларынан гостуруоллуу сылдьаллар. Аны Алма-Атаҕа, Астанаҕа, Шымкеҥҥа, Ташкеҥҥа уонна Карагандаҕа муус устарга диэри сылдьыахтаахтар. Арыана иһэ тобус-толору, “Бис!”, “Ура!” хаһыынан, толору аншлагынан ааһаллар. Быйыл циркэбит аан дойдуга бастыҥнар кэккэлэригэр турарын бигэргэтэн, үс улахан бэстибээлгэ кыайыылаах ааттанна: от ыйыгар Казахстаҥҥа Almaty Circus Festival Норуоттар икки ардыларынааҕы бастакы бэстибээлгэ “TRIO жонглеров” (М.Мохотчунов,Дь.Гоголев,Р.Романов) “Кыһыл көмүс бириис” хаһаайына буолбуттара, атырдьах ыйыгар Астанаҕа “Эхо Азии” бэстибээлгэ А.Посельскай салайааччылаах Арассыыйаҕа соҕотох “Воздушные матчы” диэн акробатика, эквилибр, вольтиж жанрдара киирбит нүөмэрдэрэ боруонса мэтээли ыллылар, оттон балаҕан ыйыгар ити нүөмэрбит Москубаҕа Цветной бульварга Никулин циркэтигэр ыытыллыбыт “Артист” Норуоттар икки ардыларынааҕы бэстибээлгэ эмиэ боруонсаны ыллылар.
Циркэбит иккис уочарата тутулуннаҕына эрэ, өссө күүскэ сайдыа этэ. Бу дьиэбит эргэрдэ, кыараҕас, хапытаалынай өрөмүөн наада. Иккис уочаратын тутуутун үбүлээһинэ кыайтарбакка турар. Олох саҥа хайысхалаах култуурунай-уопсастыбаннай киин буолуон наада.
Кэргэним олохтон барбытын кэнниттэн харахпын көрдөрө балыыһаҕа сыттахпына, ДП-тан эрийэн “Сергей Васильевич, циркэҕэ Расторгуевтар ааттарын иҥэрээри гынабыт, онно сөбүлэһэр буоллаххына, кэлэн илиитэ баттыаҥ этэ” диэн ыҥырдылар. Өр толкуйдаан баран, “кэргэмминиин олохпутун анаабыт уораҕайбытыгар ааппын үйэтитэллэрэ сөп эбит” диэн, сөбүлэҥмин биэрбитим. Сорохтор, баҕар, “бэйэтэ туруорсубут” диэхтэрэ. Оннук буолбатах.
Айар үлэ абылаҥар – 50 сыл!
Алтынньы 28–29 күннэригэр айар үлэм 50 сылын бэлиэтээри сылдьабын. Сахалар 70 сааһы бэлиэтээбэттэр диэн, бэйэм үбүлүөйбүн бэлиэтээбэтэҕим. Бу күн “Туруйалар” ырыабар Константин Тимофеев уһулбут килиибин сүрэхтиэхпит. СӨ норуодунай артыыһа Владимир Заболоцкай миэхэ анаабыт ырыатын ыллыаҕа. “Чороон” солиһа Владимир Еремеев ырыабын толоруоҕа.
Маастар Василий Атласов оҥорбут сахалыы үстүрүмүөннэригэр доҕуһуоллаан, миигин кытары циркэ бары кэлэктиибэ кыттыылаах оригинальнай композиция толоруллуоҕа. Норуоттар икки ардыларынааҕы циркэ бэстибээллэрин кыайыылаахтара, кыттыылаахтара умнуллубат нүөмэрдэри бэлэх уунуохтара. Маны таһынан Казахстан, Таджикистан, Беларусь, Никулин циркэтин артыыстара кыттыахтара. Уопсайынан, бу айар киэһэбэр үйэ аҥаарын устата тугу ситиспиппин санатар, билиһиннэрэр улахан түһүлгэбин тэрийиэҕим. Режиссерунан Карл Сергучев, Мария Попова, хореограф Марианна Саморцева, художник Петр Винокуров көмөлөһүөхтэрэ. Циркэ, эстрада, муусука биир түһүлгэҕэ тиһиллиэхтэрэ.
Онон, бу киэһэбэр күндү ыалдьыт буоларгытын күүтэбин!
