Кылгас кэрчик кэм иһигэр социальнай ситимҥэ Гарпани Солинга диэн ырыаһыт килииптэрэ, ону тэҥэ Pakari диэн Эквадор ырыаһытын кытта кыттыгас кэнсиэрин түгэннэрэ тарҕанна. Эбээн омук чаҕылхай бэрэстэбиитэлэ, баара-суоҕа 19 саастаах биир дойдулаахпыт омугун култууратын тарҕатар, үөрэх, үлэ-хамнас үгэнигэр сылдьар.
Бастакы көрөөччүлэрим – хайам таастара
Усуйаана улууһун кииниттэн 120 км тэйиччи сытар Сайылык нэһилиэгиттэн – Силээннээх бөһүөлэгиттэн – төрүттээхпин. Кыһын массыынанан, сайынын вездеходунан, бөртөлүөтүнэн сылдьаллар. “Сэлэннээх” диэн тыл “мырчыстаҕас” диэн суолталааҕын учууталларым кэпсээннэриттэн өйдүүбүн. Эбээн суруйааччыта Николай Тарабукин биһиги бөһүөлэкпит үрдүнэн бөртөлүөтүнэн көтөн иһэн: “Оо, туох кэрэ үрэҕэй?! Сэлэннээх курдук!” -- диэбит. Ол эбэтэр мырчыстаҕас курдук элбэх уулаах-хаардаах дойду диэн сөхпүт-махтайбыт.
Табаһыт дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтүм. Сүрэхтэммит аатым Суздалов Гаврил Октябревич диэн. Аҕам Октябрь Афанасьевич Суздалов 49 сааһыгар тиийиэр диэри туундара киһитэ, “Табайаана” хаһаайыстыбаны үлэлэтэр. Ийэм Аэлита Николаевна – чуум үлэһитэ. Бииргэ төрөөбүт иккиэбит. Эдьиийим Василина Усуйаана дьаһалтатыгар экэнэмииһинэн үлэлиир. Кэргэннээх, оҕолоох. Уһуйааҥҥа сылдьар, оскуолаҕа үөрэнэр буоламмыт, биһиги кыһынын дэриэбинэтээҕи дьиэбитигэр олорорбут. Ийэм кэлэ-бара сылдьара. Биэс сааспыттан табаҕа сыстыбытым. Сэттэ сааспар дьонум таба бэлэхтээбиттэрэ. Үөрэхтэн сынньалаҥмар туундараҕа барарбын олус күүтэрим. Норуот суруйааччыта Андрей Кривошапкин: “Эбээн омук дьиэтэ – биир сир, түөрт эркин буолбатах. Кини дьиэтэ – айылҕа, аан дойду. Эбээни кыс ортото таһырдьа бырахтаххына, син биир тыыннаах хаалыаҕа. Тоҕо диэтэххэ, дьиэтэ – айылҕа”,– диэбиттээх. Син ол курдук, мин дьиэм – тулата көстүбэт, уорҕата биллибэт туундара. Көҥүл бэриллэрэ буоллар, тугу да санаабакка, туохха да аралдьыйбакка, табабын көрөн, бултаан-балыктаан, туундарабар дуоһуйа олоруом этэ. Бүгүн салгына суох, таас эркиннээх куорат сиргэ норуотум сайдыытын туһугар үөрэхтэнэн, дойдубар, дьоммор туһалаах киһи буолуом этэ диэн олорорго тиийэбин.
Биир сиргэ тэһийэн олорбот майгылаахпын. Хайаан даҕаны ханна эрэ айанныахтаахпын, кимниин эрэ билсиэхтээхпин, дойдум туһунан кэпсиэхтээхпин, омукпун билиһиннэриэхтээхпин, ырыабын-тойукпун тиэрдиэхтээхпин. Ырыа эппэр-хааммар баар. Онто суох биир да күн сатаан олорбоппун. Дойдубар 360 киһи күн ахсын мин ырыабын истэр, сэҥээрэр кыаҕа суох. Оттон мин күн аайы элбэх киһиэхэ ыллыахпын баҕарабын. Онуоха улахан куорат кыах биэрэр. Көҥүл киһибин. Ол көҥүлбэр, ырыабар-тойукпар тирэҕим – төрөөбүт дойдум. Күүс-уох, алгыс ыла дойдубар хайаан даҕаны баран кэлэбин. Онто суох сатаан айбаппын, таптаабаппын.
Тэлэбиисэринэн ырыаһыттары көрөн үтүктэр идэлээҕим. Туундараҕа таас хайа анныгар таастары кэчигирэтэн кэнсиэрдиирим. Бастакы кылааска үөрэнэр сылбар Саҥа дьылга сыл бэлиэтэ оҥорбуттара. Дракон таҥаһын таҥнан эҕэрдэлиэхтээҕим. Хоһооммун үөрэппитим аҕай да, сыанаҕа тахсан, долгуйан, тылбын тамты умнан кэбиспитим. Тута айыы (импровизация) диэни онно билбитим. Иҥнэн турбакка, төбөбөр туох киирбитинэн эҕэрдэлээн, балаһыанньаттан тахсыбытым. Дьиҥнээх ытыс тыаһын истэр үчүгэй да этэ! Онно эбээн тылын учуутала, “Һэко” ансаамбыл салайааччыта Екатерина Егоровна Лебедева өйдөөн көрөн, һээдьэни таһаарарга үөрэппитэ. Һээдьэ – дууһа үҥкүүтэ. Киһи ону аҥаардас үөрэтиинэн баһылаабат, сүрэҕинэн ылыныан наада. Ити кэмтэн хас кэнсиэр, тэрээһин аайы һээдьэлээн, “Һээдьэһит Ганя” диэн ааттаммытым. Дьон иннигэр тахсарга, бэйэбэр эрэллээх буоларга үөрэппит учууталбар махталым улахан. Кини баар буолан, бастакы кыайыы амтанын билбитим, сөбүлүүр дьарыкпар кэлбитим.
Өбүгэ күүһүн итэҕэйэбин
Хоту дойду дьоно айылҕаны кытта быһаччы ситимнээхпит. Эбээн омук айылҕаттан хаһан даҕаны элбэҕи ылбат. Аҕам булка барыан иннинэ уот иччититтэн көрдөһөр идэлээх. Этэҥҥэ бултуйан кэллэҕинэ, эмиэ аал уотун оттон махтанар. Мин балыктыырбын ордоробун, куска сылдьааччыбын. Улахан кыылга санаммаппын. Эбээн култууратыгар иитиллэн, атын сиргэ кырдьаҕаһы бултуулларын истэн баран, олус соһуйбутум. Эһэкээҥҥэ сэрэхтээх, ытыктабыллаах сыһыаннаахпыт. Тыатааҕы дьоҥҥо саба түһэр, табаны тардар эрэ түгэнигэр эбээн бултаһыан сөп. Эһэкээн икки эбээн икки айылҕанан ситимнээхтэр.
Онуоха биир түбэлтэни кэпсиим. Эр дьон табаларын көрө, бултуу барбыт кэмнэригэр чуумҥа эбэм Евдокия Гавриловна Лебедева оҕолорунуун бэйэтэ эрэ хаалбыт. Арай таһырдьа тахсыбыта уун-утары эһэ турар үһү. Дьиҥэр, мээнэ чугаһаабаттар эбит. Эбэм, чуумугар киирэн, саатын ииттэ сатаабыт да, табыллыбатах. Онтон хайыыр да кыаҕа суоҕуттан эбээннии саҥара-саҥара, эһэҕэ утары хаампыт. “Эн оҕолордооххун, мин эмиэ оҕолордоохпун. Ийэ дьон өйдөһүөх. Оҕолорбун эрэ тыытыма!” – диэн көрдөспүт. Соһуйуон иһин, кырдьаҕас эргиллибит да, хаама турбут. Ити да түгэн айылҕаҕа киһи да, кыыл да тэҥмитин туоһулуур.
Эбээн эппит тылыгар турарын ааһан, аламаҕай, амарах, аһыныгас майгылаах. Кыһалҕалаах буоллаххына, кини эйиэхэ тиһэх балыгын биэриэҕэ. “Нимат” диэн сиэринэн-туомунан бултаан аҕалбыккыттан чугастааҕы дьоҥҥун күндүлүөхтээххин. Ыалдьыты кэһиилээн-туһахтаан ыытыахтааххын. Ол хардата бэйэҕэр төннөн кэлиэҕэ. Ити – туундара суруллубат сокуона.
Өбүгэ күүһүн биир түгэҥҥэ итэҕэйэн турабын. Саҥа сиргэ сыҕарыйыыбытыгар табабыт аҥаара сүппүтэ. Дьоммут өбүгэлэриттэн: “Ханна баалларын биллэриҥ. Көмөлөһүҥ!” -- диэн көрдөһөллөрүн өйдүүбүн. Күһүҥҥү борук-сорук этэ. Хайалаах сир буолан, кус-хаас сэдэх. Арай ол олордохпутуна, балааккабыт үрдүнэн үөр хаас ыйдаан-хайдаан ааспата дуо?! Онтон адьас даҕаны биһиги эргин суох чубуку кыыл тахсан кэлбитэ! Кини кэнниттэн сотору буолаат, тыалы утары сүппүт табаларбыт сүүрэн кэлэн соһуппуттара. Аҕыйыахтааҕар эбиллибит курдук этилэр.
Билиҥҥи дьон “медитация”, “аффирмация” дииллэрэ буолуо. Мин “өбүгэбин кытта кэпсэтэбин” диибин. Ити – ойууннааһын да, туох да буолбатах. Харахпын симэн, санаабынан дойдубар тиийэбин. Кэннибэр турар хас да көлүөнэ дьоммун көрөбүн уонна мунаарар, ыарырҕатар кэммэр көрдөһөбүн. Сарсыарда турарбар, киэһэ утуйарбар бу олоҕу бэлэхтээбиттэригэр, ыарахаттары ааһан, миигин үчүгэй олоххо тиксиһиннэрбиттэригэр, суолбун ыйалларыгар өбүгэлэрбэр махтанабын. Кинилэр баар буоланнар, мин баарбын.
Ис кут күнүн уһугуннарыахпын баҕарабын
Дойдубар сэттис кылааһы бүтэрбитим кэннэ, дьылҕам аан дойдуга аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар оҕолорун үөрэтэр соҕотох кыһаҕа – Нерюнгритааҕы “Арктика” диэн Бүтүн Арассыыйатааҕы гуманитарнай-экспериментальнай оскуолаҕа – тиксэрбитэ. Онно эрдэ билбиппин чиҥэтэн, бүгүҥҥү тутулбун оҥорон биэрбиттэрэ. Киэҥ сиргэ биллэ сатаабат, бу сиргэ ырай сирэ диэн онно баарын махтана этэбин. Тапталлаах оскуолам киэҥ эйгэҕэ аартык арыйбыта.
Арктикатааҕы Герцен аатынан судаарыстыбаннай педагогическай университекка эһэм Христофор Алексеевич Суздалов үөрэммитэ. Кини хоту дойду оҕолоругар суолу арыйбыт киһи буолар. 1925 сыллаахха тэриллибит Хотугу норуоттар институттарыгар үөрэнэрбэр дойду бырабыыталыстыбатыгар махтанабын. Санаан көрүҥ, Санкт-Петербург курдук улахан куорат аан дойдуга биллэр улахан университетыгар... эбээн тылын үөрэтэллэр! Мин аҕыйах ахсааннаах норуотум тылын маннык үрдүк таһымнаах үөрэх кыһатыгар үөрэтэллэрин сөрү диэн сөҕөбүн, киэн туттабын. Үөрэх литэрэтиирэлии ыстандаарка тирэнэр. Бүгүн Гарпани Солинга диэн ааттанан олорорбор үс түһүмэҕи ааспыт эбиппин. Ол – туундараҕа оҕо саас, “Һэко” ансаамбылга дьарыктаныы уонна Нерюнгритааҕы оскуолам. Билиҥҥи үктэлим – институт. Оҕо сылдьан, таастар аттыларыгар туран ыллыыр буоллахпына, билигин улахан сыанаҕа, киэҥ көрөөччүгэ тахсар дьоллоохпун.
Урут көр-күлүү жанрыгар холонон, вайнары устар этим. Уулуссаҕа дьон син билэр этэ, “киһини үөрдэҕин”, “сүргэбитин көтөҕөҕүн” дииллэрэ. Ити хаачыстыбалар “гарпани” диэн эбээннии тылга түмүллэллэр. Ити кэмтэн Гаврил Гарпани диэн ыҥырар буолбуттара. Онтон эстрада артыыһа, биир дойдулааҕым Анатолий Гороховтыын чугастык алтыспытым. Кини миигин иккис кылааска үҥкүүлүү сырыттахпына, өйдөөн көрбүт. Кэлин дөрүн-дөрүн көрсөр этибит. Тэлэбиидэнньэҕэ, аранжировщиктарга сирдээбит, бастакы ырыабын суруйарбар тирэх буолбут, билиҥҥи ааппын булларбыт – кини. “Гарпани” диэн кылгаһа бэрт. Салгыы туох эрэ наада”, – диэбитэ. Арктика оскуолатыгар этээстэринэн, общиналарынан арахсан олорорбут. Мин “Солинга” этээһигэр олорбутум. “Солинга” – эбээннии “сардаҥа” диэн. Бэйэбэр олус чугас тылы эрдэ булбут ааппар сыһыары тутан, балтараа сылтан бэттэх Гарпани Солинга диэн аатынан тахсабын. Гарпани Солинга – сахалыы “кытыастар сардаҥа” диэн өйдөбүллээх. Бу аакка толору сөп түбэһэр гына үлэлэһэбин, бар дьоммор үөрүүнү бэлэхтииргэ кыһаллабын.
Бэйэм суруйбут бастакы “Хэдьэ” ырыабар килиип устаары, быйыл муус устартан сүүрэн-көтөн, дойдубар айаннаабытым. Чугас эргин устуохха сөп этэ эрээри, чуолаан төрөөбүт дойдубар, улааппыт туундарабар, устарга туруммутум. Усуйаанам баһылыга Георгий Николаевич Фёдоровка, “ЯнЗолото” ХЭТ салалтатыгар махталым улахан. Килииппин Семён Аммосов диэн биллэр-көстөр маастар устан, таҥан биэрбитэ. Кэлин санаабытым бырайыакпар продюсер быһыытынан бэйэм үлэлээбит эбиппин. “Нолтэн” диэн ырыабар иккис килииппин, үөрэнэ сылдьар кэмим буолан, Санкт-Петербург кытыытыгар баар пиэрмэҕэ уонна куорат киинигэр, Суруналыыстар дьиэлэрин сценатыгар, устубуппут. Наташа Луук Мас диэн наһаа талааннаах кыыһы режиссёр, таҥааччы быһыытынан ыҥырбытым. “Нолтэн” эбээн тылыттан “күн” диэн тылбаастанар. Кыһынын күммүт төһө да сэдэхтик тыгарын, былыт кэннигэр саһарын иһин, дууһабытыгар, ырыабытыгар баарын итэҕэйэбин. Дьоҥҥо-сэргэҕэ сылааһы, сырдыгы иҥэрэр, ис кукка күнү уһугуннарар баҕалаахпын.
Инникитин ырыаларбынан хомуурунньук альбом оҥорон таһаарыахпын, салгыы саҥа ырыаларга ылсыахпын баҕарабын. Үлэм-хамнаһым, ырыам-тойугум барыта Сахам сиригэр, эбээним норуотугар ананар. Аҕыйах ахсааннаах омугум аан дойдуга биллэригэр баҕам улахан.
Оксана ЖИРКОВА кэпсэттэ.
