Николай Маркович Сантаев сахаттан киинэ операторын идэтин биир бастакынан баһылаабыт, Саха сирин устуоруйатын, сайдыытын, дьонун-сэргэтин уонна айылҕатын киинэҕэ үйэтитэн өлбөт-сүппэт дьылҕалаабыт киһи.
Быйыл олунньу 2 күнүгэр кини 85 сааһын көрсө, Национальнай бибилэтиэкэ историческай саалатыгар “Айар талааны аргыс оҥостон” диэн быыстапка арылынна. Манна Николай Маркович олоҕун, айар үлэтин сырдатар кинигэлэр, суруйуулар, катологтар, үлэлээбит камерата, бэл, 30-ча киилэ ыйааһыннаах штатива бааллар.
Быыстапкаҕа Дьокуускай уопсастыбаннаһа, устудьуоннар, айар-тутар идэлээх дьон сылдьан, Николай Сантаевы кытта алтыспыт кэмнэрин, кини үлэтэ-хамнаһа Саха сирин сайдыытыгар уонна бар дьоҥҥо туох суолтааҕын туһунан кэпсээтилэр. Николай Маркович бэйэтэ бу Ытык сааһыгар чэгиэн сылдьара, мустубут дьоҥҥо үтүө баҕа санаатын тиэрдибитэ барыларын үөртэ.
Кини үлэтин-хамнаһын уонна бу олоххо сүрүн ситиһиитин туһунан бар дьоҥҥо махтанан туран маннык аҕынна.
Николай Сантаев, РСФСР култууратын үтүөлээх үлэһитэ
Николай Сантаев, РСФСР култууратын үтүөлээх үлэһитэ:
– Мин үлэлиирим тухары, сүрүннээн, Сахам сирин киинэҕэ түһэрэн үйэтиттим. Кини чулуу дьонун, айылҕатын, бэлиэ түгэннэрин. Мин үлэм сүрүн соруга – устуоруйаны киинэҕэ түһэрии, үйэтитии. Ол соругу төһө кыайарбынан толордум.Бэйэм Москубатааҕы кинематография институтун оператор идэлээх бүтэрбитим. Онтон дойдубар эргиллэн кэлэн үлэҕэ киириэхпиттэн, төрөөбүт кыраайбын киинэнэн үйэтитэр санааламмытым. Ол чэрчитинэн, 40-ча араас киинэни оҥордум. Үгүс киинэм киин тэлэбиидэнньэнэн көстүбүтэ, Арассыыйа базовай устуудьуйаларыгар барытыгар тиражтаммыта.
Мин бэйэбин аһара дьоллоох киһи курдук сананабын. Тоҕо диэтэххэ, киһи мутугунан быраҕар муҥур үйэтигэр үлэлиирэ-хамсыырэ, айара-тутара бу – дьол. Мин ол дьолтон барытыттан тиистим. Доруобуйам билигин даҕаны үчүгэй. Онон ыччаттарга, саха дьонугар бу уйгулаах олоххо үлэлээҥ-хамсааҥ, байылыаттык олоруҥ, оҕону-урууну тэнитиҥ, Сахаҕыт сирин ааттата, байыта туруҥ диэн алгыспын этэбин.
Үөрүүлээх тэрээһиҥҥэ Николай Маркович Сантаев оҕолоро, билигин бэйэлэрэ саас ортолоох дьон, аҕаларын үөрүүтүн бар дьону кытта эмиэ үллэһиннилэр. Биллиилээх оператор уола Марк Николаев “биһиги аҕабыт атын ыал аҕатыттан туох да уратыта суоҕа. Ол эрээри, ардыгар дьиэтигэр сылдьар ыалдьыт, хонор хоноһо курдук сылдьара, элбэх үлэлээҕэ” диэн билинэр.
Марк Сантаев, Н.М. Сантаев уола
Марк Сантаев, Николай Сантаев уола:
– Аҕабыт ураты идэлээҕин кырабытыттан билэр, өйдүүр этибит. Тоҕо диэтэххэ, кини олус элбэхтик айаҥҥа, командировкаҕа сылдьара. Оннук түгэҥҥэ, ыраах уонна уһун айан кэннэ, дьиэтигэр эргиллэн кэлэрэ биһиэхэ, оҕолорго, олус үөрүүлээх буолара. Түүн утуйа сыттахха олус элбэх, ыарахан ыйааһыннаах аппаратуратын сүгэн дьиэтигэр киирэн кэллэҕинэ, чахчы, үөрүү буолара.
Кини төһө да элбэхтик айаннаатар, миигин кырабыттан барыга-бары үөрэппитэ. Хаартыскаҕа түһэрэргэ эмиэ. Арыый улааппытым кэннэ, чугастааҕы сырыыларыгар, үлэтигэр илдьэ сылдьар буолбута. Онон обургу саастарбыттан оператор-режиссер үлэтин иһиттэн билэ улааппытым. Үлэтин быыһыгар быыс буллубут да, дачабытыгар, айылҕаҕа мэлдьи сылдьарбыт. Дьиэбитигэр куруук олус элбэх киһи, ыалдьыт кэлэрэ-барара. Кимнээх эрэ биһиэхэ олорон үөрэнэллэрэ, кимнээх эрэ куоракка наадаларыгар кэллэхтэринэ түһэллэрэ. Аҕабытын көрсөөрү кэлбит ыалдьыт эмиэ элбэҕэ. Холобур, оскуолаттан кэлбитиҥ, өрүү саҥа киһи кэлэн олорор буолара. Онон, дьиэбит аана хаһан да сабыллыбата.Ийэбит Мария Егоровна аҕабытыныын олус үчүгэй сыһыаннаахтара. Ийэбит аҕабытын мэлдьи өйүүрэ. Кэлин санаатахха, ийэбит аҕабытын өйүүр, өйдүүр буолан, кини баччаны ситистэҕэ.
Николай Сантаев киинэ, тэлэбиидэнньэ уонна оператор ускуустубатын эйгэтигэр киллэрбит кылаата кырата суох. Ону, биллэн турар, бу эйгэҕэ быһаччы үлэлии сылдьар дьон өйдүүр уонна үрдүктүк сыаналыыр.
Алексей Романов, киинэ диэйэтэлэ
Алексей Романов, режиссер, сценарист, киинэ диэйэтэлэ:
– Мин ВГИК-кэ үөрэнэ киирэрим саҕана, ити үөрэх кыһатын Саха сириттэн биэс киһи бүтэрбит этэ. Бары оператордар: Никандр Саввинов, Василий Парфенов, Николай Сантаев, Семен Васильев уонна Гуляев (кэлин Саратовка үлэлээтэ быһыылааҕа). Гуляевтан ураты оператордар төрөөбүт дойдуларыгар эргиллэн кэлэн, аан бастаан Саха сирин олоҕун-дьаһаҕын, култууратын, сайдыытын устан барбыттара. Никандр Саввинов туруорсуутунан, Илин-Сибиирдээҕи устуудьуйа кинокорпуна тэриллибитэ. Онно кини Николай Сантевтыын үлэлээбитэ уонна өрөспүүбүлүкэни кэрийэ сылдьан Сибиир кинохроникатын сурунаалыгар араас сюжеты устубуттара. Ол киинэлэрэ Сэбиэскэй Сойууска бэлиэтэммитэрэ.Кинохроника уонна документалистика диэн – устуоруйа летопиһа. Николай Маркович сыралаах үлэтин түмүгэр Саха сирин үлэһит дьоно-сэргэтэ, биллиилээх диэйэтэллэрэ, бэлиэ түгэннэрэ – барыта үйэтитиллибиттэрэ. Кэлэр көлүөнэ ыччат дьон ону барытын истэн, суругунан ааҕан эрэ буолбакка, билигин илэ хараҕынан көрөр, сыаналыыр кыахтаах. Онон ити – уһулуччу суолталаах үлэ.Николай Маркович хаһан да бииргэ сиргэ олорбот киһи, мэлдьи туох эрэ саҥаны, сонуну көрдүүр, тобулар, айар киһи. Кини саха киинэтэ сайдарыгар, атаҕар турарыгар улахан өҥөлөөх. Ону сыаналыах, билиниэх тустаахпыт.
ЫСПЫРААПКА
-
Николай Сантаев – кинодоанткументалист, ССРС тэлэбиидэнньэтин уонна араадьыйатын туйгуна, Арассыыйа уонна Саха сирин бочуоттаах кинематографиһа, РСФСР култууратын үтүөлээх үлэһитэ, РФ уонна СӨ Кинематографистарын сойууһун чилиэнэ, “Ника” кинематография ускуустубатын Академиятын дьиҥнээх чилиэнэ. “Утро алмазного края”, “Покоряющие Север”, “Занавес не опускается”, “От Лены до Волги” уо.д.а. Саха сирин туһунан номоххо киирбит киинэ ааптара.
Бэй.кэр.
