Өссө 1927 сыллаахха улуу Ойуунускай “Сүүс сыллаах улуу былаан” диэн суругар “2017 сыллаах дьылга күн уотун курдук өрө күндээрбит, кустук төлөнүн курдук дьэрэлийэ сандаарбыт курустаал таас дыбарыаска мунньустан олорон, саха үлэһит норуотун үрдүк сэбиэтэ, улуу мунньаҕа ууруу ууруоҕа: Саха сиригэр улуу былаан сүүс сылын туолуутугар, дьоллоох олох, көҥүл саарыстыбата олохсуйда!” диэн этиитэ хаһан эрэ олоххо киирэрин оччотооҕу дьон итэҕэйбитэ буолуо дуо? Ити сурукка этиллэр бары санаа бу курустаал дыбарыаска диэри 100 бырыһыан олоххо киирбитэ киһини сөхтөрөр... Улуу бөлүһүөк ити дыбарыаһынан кэлин норуот уоһугар номох буолан олохсуйбут Олоҥхобут куоратын тутуутун ыйдаҥардан көрбүтэ буолаарай?
Үлэ бөлүһүөк ыйбыт сылыттан саҕаламмыта
2017 сыл кулун тутар 13 күнүгэр Арассыыйа Тас дойдулар сыһыаннаһыыларын министиэристибэтигэр миниистир Сергей Лавровы кытта биэс национальнай өрөспүүбүлүкэлэр баһылыктара, олор истэригэр Саха сирин оччотооҕу Ил Дархана Егор Борисов, кыттыылаах көрсүһүүгэ Дьокуускай куоракка Евразия норуоттарын эпостарын Норуоттар икки ардыларынааҕы киинин тутууну өйөөбүттэрэ. Бэс ыйын 7 күнүгэр ити этиини ЮНЕСКО генеральнай дириэктэрэ Ирина Бокова өйөөн, Саха сирин кытта Коммюникеҕа (аан дойдутааҕы суолталаах официальнай быһаарыы) илии баттаммыта. Ахсынньы 5 күнүгэр эбийиэк тутуутун архитектуратыгар өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкурус буолбута. Бырайыак уопсастыбаннас дьүүлүгэр турбута. Салгыы 2019 сыл муус устар 2 күнүгэр Эпос киинин тутуутун резолюцията Судаарыстыбаннай дуума көрүүтүгэр киирбитэ. Муус устар 27 күнүгэр Ил Дархан Айсен Николаев Өрөспүүбүлүкэ күнүгэр тэриллибит уопсастыбаннас мунньаҕар Эпос уонна ускуустуба Арктикатааҕы киинин тутуутун былаанын иһитиннэрбитэ. Ил Дархан салгыы бу сайын бэс ыйыгар саҥа тутуллар кииҥҥэ “Материальнайа суох нэһилиэстибэ эйгэтин иккис категориялаах ЮНЕСКО киинэ” диэн ыстаатыһы иҥэрэн туран, федеральнай үбүлээһининэн үлэни саҕалыырга сорудахтаабыта.
Дьэ, ити күнтэн Сайсары күөл таһыгар дьэндэйиэхтээх баараҕай тутуу туһунан кэпсэтии норуокка киэҥник тэнийдэ. “Ыстааты сарбыйыы, тэрилтэни сабыы күннэтэ тахса турар кэмигэр 18 миллиард (!) сууманы ирдиир тутуу килиэптээҕэр суолталаах буолла дуо?”, “Өлүөнэ өрүһү туоруур муоста үбэ быһаарыллыбакка турар ыарахан кэмигэр ырыа-тойук дьиэтигэр үлүгэр үбү кутуу туохха нааданый?”, “Куорат үрдүнэн аата-ахсаана биллибэт элбэх тыйаатыр, култуура киинэ, дьиэтэ баарын үрдүнэн ити үлүгэр суумаҕа саҥа дьиэ тутуллуутугар ким интэриэстээҕий?” диэн дьон-сэргэ мунаарара, айдаарара өйдөнөр. Саайтарга норуот санаатын хонтуруоллуур ыйытыктарга тутууну утарар санаа биллэрдик баһыйар. Аҕыйах ахсааннаах нэһилиэнньэлээх Саха сиригэр, Дьокуускай куоракка баараҕай тутуу суолтатын өйдөөччү аҕыйах.
Баайы ыһыы-тоҕуу курдук өйдөнүмүөн наада
Ааспыт нэдиэлэҕэ Саха тыйаатырын дьиэтигэр ити тула мунньах буолан ааста. Улуу Ойуунускай эппит санаатын олоххо киллэриигэ быһаччы үлэлэһэ сылдьар СӨ судаарыстыбаннай сүбэһитэ, РФ норуодунай артыыһа Андрей Борисов мунньаҕы иилээн-саҕалаан ыытта. Күн бүгүн тутуу архитектурнай кэнсиэпсийэтигэр, техническэй көрүүтүгэр, ороскуот иэнигэр үлэ барар.
Эпос уонна ускуустуба Арктикатааҕы киинэ Сайсары түөлбэтигэр тутуллуохтаах. Кииҥҥэ Галина Кривошапко аатынан судаарыстыбаннай филармония, Олоҥхо уонна Ойуунускай аатынан Саха тыйаатырдара киирэллэр. Түмэлгэ аналлаах быыстапка саалалара, саммиттарга уонна кэнгириэстэргэ аналлаах саалалар, ансаамбыллар бэлэмнэнэр саалалара баар буолаллар. Тутуу ыытыллар сирин иэнэ – 30 тыһ.кв.м диэри, тутуу иэнэ – 10 тыһ.кв.м диэри, эбийиэк иэнэ – барыллаан 24 тыһ. кв. м.
Эбийиэк ураһалыы быһыылаах үс сүүнэ саалаттан турар. Тутуута түһүмэхтэринэн барар. 2020 сылга – Филармония саалата, биир-балтараа сылынан Саха уонна Олоҥхо тыйаатырдарын саалалара үлэҕэ киириэхтэрэ. Судаарыстыбаннай-чааһынай партнерствонан тутуунан үбүлээһин 11 сылга диэри уһатыллыан сөп.
Андрей БОРИСОВ:
– Култуура, духуобунас уонна ускуустуба сайдыытын саҥа түһүмэҕэр үктэннибит. Бу кэми “Саха култууратын үрүҥ көмүс үйэтэ”, “Арктика парадигмата” диэн ааттыахпын баҕарабын. Кэлиҥҥи сылларга болҕомто Арктика диэки туһаайылынна. Ол өйдөнөр: Арктика Арассыыйа үс гыммыт биирин ылар. Түүр, Евразия култууратыгар элбэхтик үлэлээбит киһибин. Онон да сыаналаатахха, хотугу сиргэ сайдыыны киллэрэр оруннаах. Саҥа бырайыак федеральнай үбүлээһини ыларыгар үлэлэһэбит. Национальнай архитектуралаах, аныгы үйэ саамай бүтэһик эбийиэгэр сэттэ тэрилтэ киирэрэ былааннанар. Биир кэмҥэ түөрт тэрээһини тэҥинэн ыытар усулуобуйа тэриллэр. Сайын ыһыахха уонна улахан стадиоҥҥа эрэ ыытыллар тэрээһини дьыл хайа баҕарар кэмигэр кыайа тутар кыахтанабыт. Куораппытыгар үрдүкү муусука кэнсиэрин тэрийэргэ сөптөөх саала суоҕуттан улахан таһымнаах артыыстар кэлбэттэр. Былааннанар эбийиэк аныгы акустическай технологиялаах кэнсиэрдиир саалалардааҕа аартыгы арыйыа, аан дойду таһымнаах ускуустуба маастардарын тутан олорон истиэхпит, көрүөхпүт турдаҕа. ЮНЕСКО шедевринэн ааттаммыт улуу олоҥхобут бары өттүнэн сайдарыгар кыах үөскүүр. Үүнэр көлүөнэ тыйаатыра хайдах курдук ыарахан балаһыанньаҕа үлэлии олорорун билэ-көрө сылдьаҕыт. Сыҕарыйыы түмүгэр кини Саха тыйаатырын дьиэтигэр көстөҕүнэ, оҕо аймаҕы түмүүгэ, талаанын сайыннарыыга кыаҕа күүһүрэр.
Дьокуускай куорат сайдыыта Сайсары диэки салалынна. Сайсары күөл үрдүгэр университет, Тыа хаһаайыстыбатын академията, үп-экэниэмикэ колледжа, “Арассыыйа – мин устуоруйам” устуоруйа паарката, “Өрөгөй” успуорт комплекса, “Прометей” дьон олорор комплекса баалларынан, саҥа тутуллуохтаах киин ыччат талаһар сирэ, үөрэҕирии уонна култуура уйата буолуохтаах. 18 млрд солк. суума, биллэн турар, салыннарар. Холобур, өрөспүүбүлүкэ култуураҕа салаата 2019 сылга бүддьүөтэ – 4 млрд 38 мөл. солк. Аҥаардас Саха тыйаатырын биир сылга тутан олорууга 566 мөл. солк. көрүллэр. Онно холоотоххо, саҥа дьиэ тутуутун сыаната сайдыыга харчыны ууруу, инбэстииссийэ быһыытынан сыаналаныан сөп. Саҥа дьиэ олоххо киириитэ – баайы ыһыы-тоҕуу курдук буолбакка, сайдыыга, тахсыыга булгуччу наадалаах үрдэл курдук өйдөнүөн наада.
Кэм-кэрдии саҥа таһымы эрэйэр
Владимир СИВЦЕВ, СӨ экэниэмикэҕэ миниистирин солбуйааччы:
– Култуура киинин тутуута 2020 сылга буолар өрөспүүбүлүкэ тэриллибит бэлиэ даататыгар сыалланар. Петербурдааҕы уонна Илиҥҥи экэниэмикэ аан дойдутааҕы пуорумнарын чэрчилэринэн аан дойдутааҕы, Арассыыйатааҕы бөдөҥ тэрээһиннэри ыытарга сөптөөх усулуобуйаны тэрийэр кэм кэллэ. Дьокуускай куоракка култуура тэрилтэтигэр анаммыт бүтэһик тутуунан Бирилийээн циркэ дьиэтэ буолар. Эбийиэктэр аныгы технологиянан тутуллаллара – кэм ирдэбилэ. Көрөөччү ирдэбилэ билигин үрдүк. Ускуустуба сайдыыта эмиэ атын саҥа хайысхалары эрэйэр. Дьиэ кырыыһата кытта тэрээһини ыытар саалаҕа кубулуйуохтаах. Тас эркинэ LED-экраннааҕа ойуччу көстүүнү биэрэр. Ол экран көмөтүнэн реклама сайдыыта күүһүрүө. 2011 сылга Филармонияҕа анаан былааннаммыт тутуу оччотооҕу сыананан 4 млрд солк. тэҥнэһэрэ. Билигин индексацияны, импилээссийэни учуоттаан туран хат аахтахха, 2023 сылга 18 млрд солк. лаппа тахсыахтаах этэ. Тутуу үбүлээһинэ билигин да үөрэтиигэ сылдьар. Судаарыстыбаннай-чааһынай партнерствонан тутуу хайа да өрүккэ барыстаах. Ити этиллэр 18 млрд солк. суума иһигэр эбийиэги салгыы көрүү-истии эмиэ киирэр. Биллэрин курдук, дьиэ тэлгэһэтэ – массыына турар сирэ, уопсастыбаннаска аналлаах былаһааккалар эмиэ көрүүнү-харайыыны, эбии тутууну, харабыллааһыны эрэйэллэр. Үүнэр көлүөнэ тыйаатырын дьиэтин саҥардыы, биллэрин курдук, биһиги быһаарыыбытыгар турар. Улахан эбийиэги үлэҕэ киллэрии ити кыһалҕаны эмиэ быһаарар. Кэккэ үлэлэр түмүктэринэн үбүлээһин бүтэһиктээх суумата быһаарыллыа. Өрөспүүбүлүкэ үбүлүөйүгэр Филармония саалатыгар бастакы таһымнаах кэнсиэр тэриллэрин ситиһии – биһиги сүрүн сорукпут.
Владислав ЛЕВОЧКИН, култуура миниистирин солбуйааччы:
– Олус элбэх үлэ ыытылынна. Өссө да күүтүллэр. Үбү көрүүгэ өрөспүүбүлүкэ өттүттэн улахан көмө оҥоһуллубутугар махталбыт муҥура суох. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн тыйаатыр 50 бырыһыана бас билэр дьиэтэ-уота суох эбэтэр хаарбах туруктаах эбийиэктэргэ үлэлиир. Саҥа култуура киинэ үлэҕэ киириитэ биһиги эйгэбит улахан кыһалҕатын быһаарыаҕа. Кыһынын олус элбэх тэрээһин ыытыллар. Ханна даҕаны дьон сылдьыыта үчүгэй. Холобур, “Өрөгөй” успуорт комплексыгар ыытыллар тэрээһин элбэх ороскуоту эрэйэр: уот-күөс, аппаратура, онтон да атын наадалаах тэрил, мал-сал тиэйиллиитэ-таһыллыыта харчыга тирэнэр. Ити уораҕай кэнсиэрдииргэ табыгаһа суоҕун култуураҕа сыһыана да суох киһи бэлиэтии көрөр. Дьон саҥата иһиллибэт, муусука ыһыллаҕас. Онон саҥа киин былаһааккалара кураанах туруохтара диэн санаарҕаабаппыт. Опера уонна балет тыйаатырыгар кэлэн кэнсиэрдээбит классика улахан сулустара тыаһы-ууһу, куолаһы дьиҥ баарынан тиэрдэр хаачыстыбалаах кэнсиэр биһиги усулуобуйабытыгар табыллыбатын этэллэр. Ити барыта биһиги саҥа кэрдиискэ тахсыахтаахпытын бэлиэтиир.
Куорат кэҥиир, ыччат элбиир. Ыччат сайдыыга талаһар аналлаах. Онон кини аныгылыы хааччыллыылаах дьиэҕэ наадыйар. Оттон ыччаты сайыннарыы – дойду кэскилэ. Итини барытын өйдөөн, Эпос уонна ускуустуба Арктикатааҕы киинэ тутуллара наадатын кэм-кэрдии көрдөрдө.
Киин көрөөччүгэ аналлаах 3 саалалаах, эрэпэтииссийэ ыытар былаһааккалардаах. Муусукалыыр-кэнсиэрдиир комплекстаах, түмэл, быыстапка ыытар хостордоох буолар. Саалалар конгресс-холга, киинэ тыйаатырыгар кубулуйар кыахтаахтар. Фольклорга аналлаах научнай-чинчийэр үлэни ыытар тэрээһиннэргэ табыгастаах аныгылыы усулуобуйалаах. Медиа-бибилэтиэкэлээх. Ону таһынан бырайыакка киоск, эрэстэрээн, мастарыскыай эмиэ бааллар.
Мунньахха, сүрүннээн, култуура үлэһиттэрэ кэлбиттэр. Быһаччы үлэлэһэ сылдьар дьон үлэ тахсыытыгар улахан оруолу оонньуур эбийиэк тутуутун икки илиилэринэн өйүүллэрэ биллэр. Андрей Борисов этэринэн, тутуу 2027 сылга олоччу түмүктэниэхтээх. Судаарыстыбаннай-чааһынай партнерствонан тутуллуута өрөспүүбүлүкэни бүддьүөт чааһыгар охсууттан быыһыахтаах.
Оксана ЖИРКОВА.
