Саха күөрэгэйэ Екатерина Захарова төрөөбүтэ 100 сыла

Саха былыргы ырыатын-тойугун чөлүгэр түһэриигэ уонна үйэтитиигэ уһулуччу кылааттаах ырыаһыт, Саха драматическай-национальнай хуорун талааннаах куолаһа Екатерина Захарова дьоҥҥо-норуокка “саха күөрэгэйэ” диэн аатынан биллэр. Композитор Марк Жирков “Истэринэн ураты чуор, муусуканы тута ылынар ырыаһыты кытта уонунан саха ырыатын уһулбуппут. Итилэртэн кынаттанан, саха норуотун муусукаҕа ускуустубатыгар тирэх буолбут саха хуорун репертуара таҥыллыбыта” диэн суруйбута.

Тыйаатырга былыргы ыскаап турара. Күлүүһэ кимиэхэ баарын ким да билбэтэ. Көстүүм сыаҕын сэбиэдиссэйэ ыскаапка кими да чугаһаппата. Тыйаатыр кырдьаҕас үлэһиттэрэ бэйэлэрин икки ардыларыгар “итиннэ эдэригэр сэлликтэн өлбүт биллэр ырыаһыт Екатерина Захарова таҥастара хараллан сыталлар” диэн сибигинэһэн кэпсэтэллэрэ. Хараҥа лааҕынан бүрүллүбүт былыргы улахан ыскаап эдэр артыыстар болҕомтолорун өрүү тардара. Ыскаап эҥээригэр ыйаммыт ньолбуһах сиэркилэҕэ эдэркээн ырыаһыт кыыс мөссүөнэ көстөр курдуга... Дьон арыт “Кэҕэ” ырыаны ыллыыр кэрэчээн куолаһы илэ истэллэрэ, арыт кирилиэһинэн чэпчэкитик дугунан түһэн иһэр кыысчаан күлүгүн көрөллөрө. Ити көстүүлэр чахчы буолбуттара дуу, биитэр айар дьон өйдөрүгэр оҥорон көрүүлэрэ эбитэ дуу – ким да билбэт. Екатерина Захарованы кытта илэ алтыспыт дьон аҕыйаатылар. Онон туох матырыйаал баарынан 40-с сылларга сырдык сулус буолан чаҕылыйбыт айылҕа талаанын, саха ускуустубатын устуоруйатыгар умнуллубат суолу хаалларбыт ырыаһыппыт туһунан ахтан-санаан ааһыаҕыҥ.

Көччөх буолан көтүүтэ

Екатерина Захарова 1920 сыллаахха от ыйын 9 күнүгэр Амма улууһун Эмис нэһилиэгэр Афанасий Семенович Захаров дьиэ кэргэнигэр Күрдьэх диэн алааска төрөөбүтэ. Ийэтэ кыыс кыратыгар өлбүтэ. Аҕата иккиһин олоҕун оҥостон, кыысчаан Мария, Давыд диэн балтылаах бырааттаммыт. Эмис оскуолатыгар киирбит, Алтаҥҥа бэһис кылааска үөрэммит. Ийэтинэн аймахтара Ылдьыыннар кыыс ырыаһыт буолар дьылҕатын таайан, Дьокуускайга эһэтин балтыгар Евдокия Никифороваҕа аадырыстаан ыыппыттар. 1936 сыллаахха 16-лаах эдэркээн кыысчаан Саха тыйаатырыгар үлэҕэ ылыллыбыт. Ити сыл Москубатааҕы консерваторияны бүтэрбит композитор Марк Жирков тыйаатырга кэлбитэ. Марк Николаевич улуустарынан сылдьан, талааннаах оҕолору сыымайдаан, саха национальнай хуорун тэрийбитэ. Екатерина ити хуор актыыбынай кыттааччыта буолбута. Салайааччы хос куолайынан дьикти кэрэтик ыллыыр кыыс талаанын кэрэхсээн, аан дойдуга биллэр ырыаһыты таһаарарга сыалламмыта, кинини анал бырагырааманан үөрэппитэ. Салалта өйөбүлүнэн эдэр ырыаһыт Свердловскай, Воронеж куораттар консерваторияларыгар үөрэммитэ. Бииргэ үөрэммит оҕолоро кини үөрэҕэр ураты кыһамньылааҕын, дьаныһан дьарыктанарын ахталлар. Дойдутугар төннөн кэлиитигэр истипиэндьийэ быһыллыбыта биричиинэ буолбут курдук. Биир сабаҕалааһынынан, бастакы учууталын үөрэҕин ахтан төннүбүт. Марк Николаевич сыалын ситиспитэ: Екатерина дьиҥнээх ырыаһыт буолбута.

Ураты кэрэ куоластаах артыыһы көрө дьон истиһэ-истиһэ кэлэр буолбуттара. Саха тыйаатырын дьиэтигэр көрөөччү баппакка, баартыйа обкомугар тиийэ туруорсаннар, эдэр ырыаһыт Нуучча тыйаатырын сыанатыгар ыллыыра. Кини чахчы айылҕаттан анаппыт талаан этэ. Сыанаҕа тахсарыгар күннээҕи мөссүөнүн өһүлэн, хаатыттан тахсан, сирэйдиин-харахтыын, туттардыын-хаптардыын уларыйара. Оттон ырыатын ис хоһоонугар хайдах курдук киирэрин, истээччигэ хайдах курдук ис киирбэхтик, кэрэтик тиэрдэрин, дьикти ыраас куолаһынан араас дорҕоонунан кылыгырата оонньоторун оччотооҕу дьон сөҕө-махтайа ахтар. Биир кэнсиэргэ 13-14 ырыаҕа тиийэ толороро. Кини сыанаттан тахсыыта эмиэ ураты этэ: өрөгөйдөөхтүк күлүм-дьирим оонньоон, ымсыырдардыы илиитинэн далбаатаан, сүтэрэ.

Эдэр бэйэтигэр дьоһуннаах үлэтэ

Екатерина Захарова элбэх үчүгэй ырыалардааҕа. Ол курдук, “Сайын”, “Күөрэгэй”, “Көлүкэчээн”, “Бырастыы, эн, Кавказ”, “Ол түүн”, “Чыбы-чыбы чып-чаап”, “Кимтэн да үрдүктүк үүннүбүт”, “Чапаев”, “Ангара”, ону тэҥэ нууччалыы, украиналыы ырыалары толороро. Барыта 63 ырыаны толорбута биллэр.

Исписэлиистэр Уралтан бэттэх киниэхэ тиийэр куолас суоҕун бэлиэтииллэрэ. Кини оннук нарын эрээри, күүстээх, сааскы ыраас күн көстүбэт үрдүккэ тахсыбыт күөрэгэй чыычаах ыллаан дьырылатарыныы этигэн, көмүс күөмэйдээҕэ. Эдэр бэйэтигэр дьоһун соругу ылынан, ырыаларын үйэтитээри Москубаҕа хаста да баран, быластыыҥкаҕа уһуллубут даҕаны, хомойуох иһин, оччотооҕу тиэхиньикэ мөлтөҕүнэн, бу күҥҥэ бүтүн кэлбэтэхтэр. Саха АССР норуодунай артыыһа Анна Егорова биир ордубут быластыыҥка туһунан маннык ахтыбыта: “1939 с. Москубаҕа тиийбиппитигэр араадьыйа үлэһиттэрэ сыччах икки эрэ быластыыҥкаҕа уһулан биэрбиттэрэ. Марк Николаевич иккистээн уһуларга көрдөспүтүн ылымматахтара. Мин куолаһым намыһах буолан, син үчүгэйдик уһуллубут. Оттон Катя “Кэҕэтэ” табыллыбатах этэ. “Куолаһа быластыыҥкаҕа сыппат” диэн түмүктээбиттэрэ. Онон кини кылыһахтаах дьикти кэрэ куоластааҕын туһунан тылбытынан эрэ кэпсиирбитигэр тиийэбит” диэн. Екатерина Захарова “Кэҕэ”, “Ат таптала”, “Чыычаах” диэн үс эрэ ырыата бүгүн биһиги истиибитигэр бааллар, куппутун-сүрбүтүн уоскуталлар. Кинини илэ истибит дьон этэринэн, ити устуулар Захарова дьиҥ кэрэ куолаһын хайдах баарынан тириэрдибэттэр.

Екатерина оҕо эрдэҕиттэн биир дойдулаахтарын – олоҥхоһут Тимофей Захаров-Чээбий, бэйиэт Владимир Новиков-Күннүк Уурастыырап, кэлиҥҥи кэм суруйааччыларын айымньыларын интэриэһиргиирэ. Норуот үгэһин, кутун-сүрүн илдьэ сылдьар айымньылары айар үлэтигэр үктэл оҥосторо. Хуор артыыстара, саха былыргы ырыаларын илдьэ сылдьар норуот дьоно буоланнар, саха национальнай хуоругар сахалыы муусука дэгэтин киллэрбиттэрэ. Холобур, Марк Жирков: “Мелодия записана от певицы Якутского хора Е.А. Захаровой”, “Народная песня, записана от певицы Е.А. Захаровой”, “Мелодия Амгинского района, записана от певицы хора Е.А. Захаровой” диэн бэлиэтээһиннэрдээх. Ол курдук, “Бырастыы, эн, Кавказ”, “Дьол-үөрүү ырыата”, “Ийэ сир сэриигэ ыҥырда”, “Көлүкэчээн”, “Кэрэкэчээн ини бэрэкэчээн”, “Түүл”, “Уой да уой”, “Ол түүн”, “Үөрэх ыҥырыыта”, “Көмүһүм”, “Булчут ырыата”, “Билинии”, “Саас буолаҕа”, “Ыччат үөрүүтэ”, “Өргөскүн сытыылаа” диэн саха бэйиэттэрин хоһоонноругар суруллубут норуот ырыаларын таһынан бэйэтэ айбыт ырыалара кини толоруутунан нуотаҕа түспүттэрин билигин даҕаны саха норуота ыллыыр-туойар.

1944 сыллаахха Амма ыһыаҕар Екатерина Захарова суруйааччылар Күннүк Уурастыырабы, Амма Аччыгыйын, кыраайы үөрэтээччи Василий Чемезовы уо.д.а. кытта тахсыспыт. Төннөн иһэн, Эмис ыһыаҕар сылдьан, дьонун-сэргэтин көрсөн, ыллаан-туойан ааспыт. Сарсыныгар тэлиэгэлээх атынан олбуортан тахсан иһэн: “Мин Туйаарыма Куо быраһаайдаһар ырыатын ыллыам этэ”, – диэн, сүрдээх иччилээхтик ыллаабыт. “Быйыл күһүн үөрэнэ барабын. Хаһан көрсүөххэ диэри быраһаайдарыҥ!” диэбитигэр кырдьаҕас өттүлэрэ уйадыйан, ытаһа хаалбыттар.

Эн өрүү тыыннааххын!

Атын дойду килиимэтэ, аас-туор сэрии кэмэ эдэркээн ырыаһыт этигэр-хааныгар дириҥник охсубута. Доруобуйата мөлтөөн, 1945 сыл сааһыгар дойдутугар төннөн кэлбитэ. Ити сыл ыам ыйын 31 күнүгэр “Красная Якутия” сэллик балыыһатыгар саха күөрэгэйин көмүс куолаһа дьырылаан бүппүтэ. Екатерина Захарова баара эрэ 25 эрэ сыл чүмэчи курдук чаҕылхайдык умайар уонна кылгас олоҕу олорбута. Аҕыс сыл сыанаҕа ыллыыр кэмигэр көрөөччү тапталын ылбыта, испэктээккэ чаҕылхай оруоллары толорбута. “Дьулуруйар Ньургун Боотур”, “Сайсары”, “Сылгы уола” испэктээктэргэ кыттан, тыйаатыр артыыһын үлэтин ымпыгын-чымпыгын билбитэ. “Ньургун Боотурга” Абааһы кыыһын оруолун ис киэбиттэн тахсыар диэри дириҥник ылынан оонньообутун бэйэтэ билиммитэ. “Майская ночь” мусукаалынай испэктээккэ опера ускуустубатыгар холоммута.

Эдэркээн ырыаһыт көмүс уҥуоҕа Дьокуускайга Бүлүүлүүр кылабыыһаҕа кистэммитэ. Бокуонньугу кытта бырастыылаһар күн дьикти түгэн буолбутун туһунан сылдьыбыт дьон ахтар: сааскы чуумпу күн Чочур Мыраан диэкиттэн эмискэ холорук ытыллан кэлэн, хоруопка сытар кыыһы үстэ эргийэн ааспыт. Кэлин ити томторго уот туран, дьон уҥуоҕун маһа умайбыта. Уот кыһыл төлөнө норуот таптыыр ырыаһытын уҥуоҕун эмиэ тумнубатаҕа. Екатерина Захарова бииргэ төрөөбүт балта Мария Афанасьевна орто дойдуттан барыан биир сыл иннинэ Екатерина Захарова аатын сүгэр Эмистээҕи култуура дьиэтин үлэһитэ Анжелика Ивановаҕа: “Эһиги, үлэлии-хамсыы сылдьар дьон, бука диэн кыаллар буоллаҕына, эдьиийим Кэтириис көмүс уҥуоҕар “бу манан баар, кини сытар” диир гына мэҥэ таас уураргыт буоллар. Ханан сытарын аймаҕым Захаров Василий Николаевич билэр. Чугастааҕы бэскэ бэлиэ баар” диэн кэриэһин эппит. Ону олохтоох дьаһалтаҕа тириэрдэн, баһылык Илья Пестерев, солбуйааччыта Дария Захарова үлэ ыытан, саха күөрэгэйэ төрөөбүтэ 95 сылыгар, суох буолбута 70 сыл буолан баран, 2015 сыллаахха, мэҥэ таас туруоруллубут.

Биир дойдулаахтара талааннаах кыыстарын аатын үйэтитэн, 50 сааһыттан саҕалаан ахтыы киэһэтин тэрийэллэр. 70 сааһыгар “Саха күөрэгэйэ” диэн ахтыы кинигэ тахсыбыт. 2011 сыллаахха 90 сааһыгар бүтэһигин ыллаабыт Күөрэлэ алааһыгар:

“Кэтириис – Аммабыт

         күөрэгэй чыычааҕа

Кыталык кэриэтэ

         эдэркээн саастааҕа,

Норуотуҥ сүрэҕэр

         умайар кыымнааххын,

Өллөргүн даҕаны

         эн өрүү тыыннааххын!”

– диэн Ырыа Ылдьаа хоһооно түһэриллибит бэлиэ – музыкальнай лира оҥоһуллан туруоруллубут.

Екатерина Захарова төрөөбүтэ 100 сылынан Эмис нэһилиэгин олохтоохторо талааннаах кыыстарын туһунан кинигэ бэлэмнии сылдьаллар. Саха дьонун кутун туппут, атын омук чулууларын болҕомтотун тарпыт, күөрэгэйгэ холоонноох көмүс куоластаах талааннаах ырыаһыт төрөөбүт дойдутугар кини аатын сүгэр Сынньалаҥ киинин дьиэтэ эргэрэн, сэттис сылын сабыллан турар. Маннык сэдэх талааны төрөппүт, биһиктээбит үтүөлээх дойду дьоҥҥо-сэргэҕэ биллэр-көстөр, үйэтитиллэр үлэни ыытарыгар кулууп дьиэтэ сөргүтүллэрин нэһилиэк хас биирдии олохтооҕо ыра санаа оҥостор.

Саха күөрэгэйэ... Бар дьон сүрэҕэр, өйүгэр-санаатыгар үйэлэргэ иҥэн хаалбыт кэрэ, чаҕылхай аат саха куттааҕы салгынтан кэлэр курдук дьикти куолаһынан абылаабыт, номохтоох аатынан умсугуппут, долгуппут уһулуччу талааннаах ырыаһыт Екатерина Захароваҕа тыыннааҕар иҥэриллибитэ. Кэлин ити ааты атын да ырыаһыттарга иҥэрэ сатаабыттарын үрдүнэн, сүтэн-симэлийэн хаалбыта. Тоҕо диэтэххэ, дьиҥнээх Саха Күөрэгэйэ соҕотох. Итиэннэ соҕотох өлбөөдүйбэт сулус буолан, күлүмүрдүү туруоҕа, тохтообот тойугунан толору дьоллуоҕа.

 Оксана ЖИРКОВА