Бүгүн “аҥнах” диэн тыл төрдүн-төбөтүн түөргүлэһиэҕиҥ.
“Кыым” ыам ыйын 7 күнүнээҕи нүөмэригэр (сурук рубрикатыгар) “Мааска – аҥнах!” диэн ааттаах кыра матырыйаал бэчээттэммитэ. Ити суруйуу: “Былыр үйэҕэ умнуллан хаалбыт тылларбытын тилиннэриэҕиҥ”, – диэн ыҥырыынан түмүктэммитэ. Ол матырыйаалтан быһа тутан ааҕыаҕыҥ: “Дьиҥинэн, “мааска” диэн тылбыт былыр сахаҕа эмиэ баарын былыргы номохтортон төһө баҕарар көрүөххэ-билиэххэ сөп. Былыр даҕаны кийиит кыыс ыал буолан, эрин дьонугар кэлэригэр, бастаан “харантыын” ханнык эрэ кэрдииһин ааһан эрдэҕэ. Баҕар, ыарыылаах сиртэн кэлбитэ, баҕар, кэлбит дьоно сыстыганнаах ыарыылаахтара буолуо. Таарыйа, “дьон быһа этэн кэбиһиэ, тыл хонуо” диэн итэҕэл ирдэбилэ буоллаҕа.
“Бөрө тириитэ сирэй сабыылаах...”
Дьэ, онон, аҥнах туһунан... Мааска кэппиппит сыл аҥаара буолан эрэр, онон, этэргэ дылы, “актуальнай” да курдук. Тыл, өйдөбүл, аат, ир суолун ирдээтэххэ, суолтата, төрдө-төбөтө, устуоруйата сыыйа арыллан иһээчи. Бастаан бочуоттаах академик Эдуард Пекарскай тылдьытыттан саҕалыаҕыҥ. Кини тылдьыкка “андах” диэн киллэрбит. Быһаарыыта бэрт кылгас: “Наличник, покрывало, коим невестки в старину закрывали лицо” (I туом, 107 стлб). Аны “Саха тылын быһаарыылаах тылдьытын” бастакы туомун (2004) арыйыахха: “Аҥнах – аат., эргэр. Кийиит сирэйин саптар таҥаһа”. Итиннэ нууччалыы быһаарыыта: “Платок-покрывало, которым в старину якутская женщина-невестка прикрывала свое лицо”.
Тылдьыкка Дмитрий Дьячковскай-Сэһэн Боло “Лиэнэҕэ нуучча кэлиэн иннинээҕи саха олоҕо” (1994) диэн үлэтиттэн холобурдааһын баар: “Араас түүлээх истээх, тастаах соннор, саҕынньахтар, бэргэһэлэр, аҥнахтар (сирэй сабыылара-таҥастара, сүүс, мурун, илии, хары таҥастара) бааллара”. Онон Сэһэн Боло ити үлэтин көрөбүт: “Сүктүүгэ кыыс бары мааны таҥаһын толору таҥныахтаах. Былыр саха эрдэххэ таҥалайдаах сонун, муостаах бэргэһэтин, оноолоох сонун, дьабака бэргэһэтин кэтэн, симэхтээх атын миинэн баран, былыргы ытарҕалаах сэргэни күнү батыһа үстэ эргийиэхтээх. Былыргы кийиит сирэйэ бөрө тириитэ сирэй сабыылаах – “аҥнахтаах” буолар. Тойонугар, хотунугар үс сылга дылы сирэйин көрдөрүө суохтаах, куруутун “аҥнахтаах” сылдьыахтаах”.
“Сирэйэ сабыы аҥнахтаах кийиит...”
Суруйааччы Василий Яковлев-Далан саха номохторун, үһүйээннэрин сиһилии үөрэтэн баран “Тыгын Дархан” арамааны суруйбута. Василий Семенович биир дойдулааҕа Дмитрий Дьячковскай-Сэһэн Боло үлэлэрин үөрэппитэ саарбахтаммат. Үөһэ ахтыллыбыт арамааҥҥа ааҕабыт: “Оттон Дьоллоох Туймаадаҕа, Саргылаах Сайсарыга Тыгын киниэхэ анаан муостаах-кураахтаах тойон сэргэ туруорбутун Марҕа, ойоҕун атын сиэтэн, күнү көрсө үстэ төгүрүччү эргиппитэ. Тэһиин тутааччы уол тэһиин туппута, нэктэл кулут ат буолан биэрбитигэр, сирэйэ сабыы аҥнахтаах кийиит онно үктэнэн, күөх окко түстэ”.
Василий Яковлев-Далан ити арамааныгар сүктэр кыыс эрэ аҥнах кэппэт эбит: “Арай Бороҕон Дьуотту бас-көс киһитэ Лөкөй тойон аҕалбыт бөҕөһүгэр ыыстаах хара түнэнэн тигиллибит бэйэтиттэн бэргэһэлээх, сирэйэ көстүбэт аҥнахтаах сону кэтэрдэн, туора уустарга көрдөрбөккө, тустар сиригэр туруорбакка олордубуттара”.
Аҥнах араас матырыйаалтан оҥоһуллара. “Северо-восточный гуманитарный вестник” (2018 № 2) сурунаалга идэтийбит этнограф Анатолий Саввинов “Этнографические материалы А.А.Саввина: одежда и украшения” диэн ыстатыйата бэчээттэммитэ (Андрей Саввин – Сэһэн Болоттон итэҕэһэ суох киэҥ хоннохтоохтук үлэлээбит этнограф, кыраайы үөрэтээччи). Онно кини аҥнах тас көрүҥүн ойуулаабыт: “Покрывало имело узкие отверстия для глаз, края которых вышивали бисером, понизу покрывало украшалось металлическими подвесками”. Баай ыал кыргыттара киис тириититтэн, оттон сэниэ ыал кыргыттара буобура тириититтэн оҥоһуллубут аҥнахтаах буолаллар эбит. “Дьадаҥы ыал кыргыттарын аҥнахтара тииҥ, эһэ эбэтэр таба тириититтэн оҥоһуллара”, – диэн суруйбут Анатолий Саввинов.
“Кыыс сирэйин киис аҥнахха кистээбиттэрэ...”
Далан “Тыгын Дархан” арамааныгар кийиит киис тириитэ аҥнахтааҕа суруллар: “Кыыс сирэйин киис аҥнахха кистээбиттэрэ. Бэдэр кытыылаах киис үтүлүгү кэтэрдибиттэрэ. Кийиит атаҕар кыһыл, хара, күөх кыбытыылаах билэлээх, тумустаах, кэтит быалаах, көмүс симэхтээх саары этэрбэһи дьороччу аспыттара”.
Кыраайы үөрэтээччи Ефим Стрелов (1887-1949) Саха сиригэр бэрт элбэх интэриэһинэй хаһыылары оҥорбута. Ити хаһыыларын бары ымпыгын-чымпыгын араас сурунаалга, хомуурунньукка сиһилии суруйбута. “Одежда и украшения якутки в половине XVIII в” диэн ыстатыйата “Советская этнография” (№2-3, 1937) сурунаалга бэчээттэммитэ. Онно кини саһыл тириитэ аҥнахтаах дьахталлар көмүүлэрин туһунан суруйбута. Онтон быһыта-орута тутан көрүтэлээн ылыаҕыҥ. Биир көмүү туһунан Ефим Стрелов маннык суруйбут: “В гробу – женщина, обращенная головою на юго-запад. Руки вытянуты вдоль туловища, причем кисти рук покоятся на нижней части живота. Лицо закрыто лисьим мехом”.
Иккис хаһыытын Дьокуускайтан 12 килэмиэтирдээх сиргэ оҥорбут. Ол сири сиһилии ойуулаабыт: “Отсюда открывается величественный вид на долину реки Лена, начиная от мыса Ытык-Хая до Кангаласского камня. На юге виднеются деревни Табага и Владимирская, на севере – город”. Ити сиргэ кини олус баай таҥастаах-саптаах дьахтар көмүллүбүтүн олус сирийэн үөрэппит. Хас биирдии тимэх, оһуор, оҕуруо сиһилии эридьиэстэммит. Аҥнах туһунан кини маннык суруйбут: “Лицо покойницы закрыто каким-то мехом волосами наружу; он походит на мех из лап красной лисицы. При попытке снять мех с лица обнаружено, что края его крепко пришиты к шапке, поэтому снять его не удалось, только распоров шов, шедший вокруг всего лица до самой шеи”.
“Намчы таҥаһа – намыаска...”
Этнограф Анатолий Саввинов үлэтигэр төннүөҕүҥ. Кини суруйарынан, “мааскалар” араастык ааттаналлар эбит: “Особый интерес заслуживают материалы, касающиеся своеобразных деталей северной одежды, – различных теплозащитных приспособлений для лица от холода в виде меховых полумасок: сэҥийэ сымнаҕа, намыаска, туматыкы, которые представляют собой специальные детали, защищающие лоб, щеки, нос, подбородок”.
Итилэртэн “намыасканы” ойуччу тутан көрүөҕүҥ. Өксөкүлээх Өлөксөй “хотон-хотон муҥунан хороҕор муостааҕы хотуулаахтык холбооттообут, сыһыы-сыһыы муҥунан сыспа сиэллээҕи сыталлаахтык сырыырҕаппыт” баай таҥаһын-сабын (“Кэччэгэй баай”) маннык ойуулуур:
“Дүгдэйбит түнэ сон,
Чохчойбут чомпо бэргэһэ,
Көкөйбүт күөс бэргэһэ,
Дыыдайбыт тыс этэрбэс,
Оллойбут олооччу этэрбэс,
Эмчийбит эриэн эмчиирэ,
Түскүлээбит түнэ баһырҕас,
Сутаакы тириитэ сутуруо,
Сылгы көхсө сыалыйа,
Ырыган тириитэ ыстаан,
Өлүнньүк тириитэ үтүлүк,
Торбос – тобук таҥаһа,
Сүүнэ киэргэлэ – сүүс таҥаһа,
Намчы таҥаһа – намыаска”.
“Үс киис тириитэ намыаскалаах...”
Аны Былатыан Ойуунускай “Дьулуруйар Ньургун Боотур” олоҥхотун төрдүс ырыатын көрөбүт:
“Үс айыы кыргыттара
Үс киис тириитэ намыаскалаах
Үрдүк нуоҕай бэргэһэлэрин
Өрө сэгэлдьиппитинэн,
Өгүрүк-төгүрүк көрбүтүнэн...”
Дьэ, онон, намыаска... “Намчы таҥаһа – намыаска”, “үс киис тириитэ намыаскалаах”... Туох таҥаһый ити? Эмиэ “Саха тылын быһаарыылаах тылдьытын” бастакы туомун (VI туом, 2009) арыйабыт: “Намыаска – аат., эргэр. Киһи сүүһүн, иэдэһин уонна сэҥийэтин саба баанан тымныыттан харыстанар таҥаһа”. Онон бэргэһэ “намыаската” сүүһү, иэдэһи, кулгааҕы харыстыыр. “Намыаска” диэн “наушка” сахатыйбыта буоллаҕа. Холобур, “Куруубай Хааннаах Кулун Куллустуур” олоҥхоҕо: Көхсүн тириитэ саҕынньахтаах, кулгааҕа намыаскалаах киһи буолан биэрдэ”, – диэн этиллэр.
Аны Вацлав Серошевскай киэҥник биллэр “Якуты” диэн үлэтигэр манныгы ааҕабыт: “В старинных домах всегда были перегородки. Откуда сквозь щели и отверстия высматривала молодая женщина, что делает свекор и деверя, и, когда они были заняты, прячась осторожно за камином, выходила на двор, редко через двери дома, чаще через хлев. И свекор и деверя тоже старались не встречаться и не видеть невестки, говоря: “Оҕо барахсан саатыа”. Если нельзя было избежать встречи, молодая женщина опускала на лицо маску намска-сирэй сабыыта”. Манна намыаска – “мааска”, “сирэй сабыыта”.
Аҥнах – куһаҕан тыынтан харыстанар ымыы
Устуоруйа билимин хандьыдаата Светлана Петрова “Обычай избегания у якутов: традиции и этнокультурные параллели” диэн ыстатыйата “Вестник Волгоградского университета” (2014) хомуурунньукка бэчээттэммит. Онно Светлана Ивановна: “Можно только предположить, что лицевое покрывало якутской невесты во всех этих случаях... являлось своеобразным амулетом невестки от порчи и сглаза в чужом роду. Как отмечает Д. Фрэзер, «надеваемый на тело человека лоскуток жертвенной шкуры следует понимать, как желание уберечься от реального зла и угрозы. Шкура, следовательно, играет роль амулета» [23, с. 238]. Примечательно, что этим лицевым покрывалом якутские женщины закрывались и при виде тотемных птиц, что еще раз подчеркивает его защитную функцию”, -- диэн сабаҕалааһыннарын суруйбут.
Манан матырыйаалбытын түмүктүөҕүҥ. “Аҥнах” диэн тыл төрдүн-төбөтүн түөргүлэһэн киһи ырааттар ыраатан барыах курдук.
Федор РАХЛЕЕВ.
