Симон Федотов төрөппүт кыыһа Сардаана Федотова...

Симон Федотов.... Саха тыйаатырын сыанатыгар улуу Ойуунускайы илэ бэйэтинэн көрдөрбүт уһулуччулаах артыыс. Мин төһө да кини көлүөнэтин баттаспатарбын, сыанаҕа сөҥ куолаһынан саҥара-иҥэрэ турарын көрбөтөрбүн, тыйаатыр сүгүрүйээччилэрин, аҕа саастаах артыыстарын, уопсайынан, кини оонньуурун көрбүт дьон тылыттан истэн-билэн, чахчы да, талааннаах, ураты суоллаах артыыс олорон ааспыт эбит дии саныыбын уонна оннук ылынабын, сыаналыыбын.

Бэҕэһээ, самаан сайын саамай үгэннээн турар кэмигэр – от ыйын ортото – тыйаатыр киэҥ уораҕайыгар Симон Федотов төрөппүт кыыһын, бүөбэйдээн улаатыннарбыт оҕотун, мааны Сардаанатын кытта атах тэпсэн олорон сэһэргэстим.

Сардаана Симоновна ту­һунан туох да улахан сэһэн-сэппэн иһиллибэт, интервью биэрбитэ да биллибэт. Биллэ-көстө сатаабат, бэрт сэмэй майгылаах. Аҕатын курдук эмиэ айар кут абылаабыт ки­һитэ. Саха академическай уонна Олоҥхо тыйаатырдарыгар худуоһунньук-костюмерынан үлэлиир. СӨ култууратын туйгуна, сотору­тааҕыта өрөс­пүү­бүлүкэ үтүө­лээх диэ­йэтэлэ ааты ылла. Кини Саха тыйаатырын би­лиҥҥи көлүө­нэ артыыстарыттан биир чаҕыл­хайдара – Иннокентий Дакаяров – олоҕун аргыһа. Онон эргиччи тыйаатыр тыыныгар сылдьар, бэйэтэ эмиэ тыйаатырынан тыыннаммыт киһи кэпсээнин ааҕыах.

– Сардаана Симоновна, “СӨ ускуустубатын үтүөлээх диэйэтэлэ” үрдүк ааты ылбыккынан эҕэрдэлиибит! Сэһэргэһиибитин аҕаҕыттан саҕалыах. Аҕаҥ Симон Петрович хайдах киһи этэй?

– Эҕэрдэҥ иһин махтанабын. Кыыс оҕо таптыыр уонна таптатар аҕалаах буоллаҕына, дьоллоох буолар эбит. Кэлин дьоллоох дьахтарга кубулуйар. Аҕам сарсыарда тыйаатырыгар эрэпэтииссийэҕэ барарын өйдүүбүн, киэһэ – испэктээккэ оонньуу. Күнүс сынньанара, утуйан ылара. Эбиэт саҕана оскуолабыттан кэлэн баран, аҕабын кытта чэйдии-чэйдии кэпсэтэрбит. 2-3 чаас биллибэккэ ааһара. Тугу барытын эргитэн кэпсэтэрбит. Бэл, он­ноо­ҕор бөлүһүөпүйэни кытта эри­дьиэстиирбит. Инньэ гынан кыра эрдэхпиттэн култуураҕа, литэрэтиирэҕэ, ускуустубаҕа сыстаҕас буола улааппытым. Дьиэбитигэр улахан бибилэтиэкэлээх этибит. Кинигэ ааҕан тахсарбын өйдүүбүн. Аҕам мин олохпор икки саамай күндүнү – тапталы уонна билиини – биэрбитэ. Оскуолабын бүтэрэрбэр номнуо тыйаатыр, култуура туһунан тус көрүүлээх, сөбүлүүр истииллээх, “вкустаах” этим. Чопчу сыаллаах тыйаатыр училищетыгар туттарсыбытым, үөрэхпин бүтэрэн баран тугу гыныахтаахпын, тугунан дьарыктаныахтаахпын эмиэ билэр этим. Онон идэ, үлэ чааһыгар булкуллуу-тэккиллии диэн миэхэ төрүт суоҕа.

– Дьиэтигэр-уотугар хайдах майгылаах киһи этэй?

– Олус холку майгылааҕа. Бииргэ төрөөбүт иккиэбит. Петр диэн бырааттаахпын. Ийэлээх аҕабыт этиһэ дуу, бэл диэтэр, улаханнык саҥарсан мөк­кү­һэ туралларын дуу, хаһан да көр­бө­төхпүт. Дьиэбит иһэ куруук чуумпу, уоскулаҥ, иһирэх эйгэлээх буолара. Кыыс ханнык эйгэҕэ улаатар да, кэлин кэргэн таҕыстаҕына, дьиэтигэр оннук эйгэни олохтуур эбит. Билигин аҕабыт Иннокентий күнүс сынньанар кэмигэр бары чуумпурабыт, ким даҕаны улаханнык саҥара сылдьыбат. Ол иһин да буолуо, оҕолорбут бары холкулар. Сорох дьон хаартыскатыттан көрөн, аҕабын Симон Петровиһы кытаанах, тоҥкуруун майгылаах киһи дии саныыр. Төрүт оннук буолбатах. Тыйаатыр аҕа саастаах артыыстара кэпсииллэринэн, олус дьээбэлээх-хооболоох киһи эбитэ үһү. Аҕам суох буолбута оруобуна сыл ааспытын кэннэ, үһүс оҕобут, уолбут, күн сирин көрбүтэ. Уолбун аҕам арчылаан-араҥаччылаан ыыппыт бэлэҕэ диэн ылынабын. Икки улахаттарбыт – кыргыттар.

– Төрдүҥ-ууһуҥ?

– Аҕам Үөһээ Бүлүү Оҥ­хойуттан төрүттээх. Кэргэним эмиэ – Үөһээ Бүлүү, Далыртан хаан тардыылаах. Ийэм – Мэҥэ Хаҥалас. Буҕаалтыр идэлээҕэ, үйэтин тухары доруобуйа харыстабылыгар буҕаалтырынан үлэлээбитэ. Ийэлээх аҕабыт туруу үлэһит дьон этилэр. Бырааппын кытта олох эрдэттэн бэйэбитин бэйэбит дьаһанан олорор буолбуппут. Сэттэлээхпэр Дьокуускайга көһөн кэлбиппит. Ол иннинэ сахалыы эрэ саҥарар оҕо этим. Дьокуускайга саха тыллаах биир соҕотох оскуола баара. Онно кыайан хапсыбатаҕым. Инньэ гынан хаһан да нууччалыы саҥаран көрбөтөх оҕо нууччалыыга көһөн хаалбытым. Кэлин аҕам: “Мин эһигини кытта сахалыы кэпсэтэр этим да...” – диир буолара. Бырааппын кытта нуучча буола улааппыппыт. Оскуолабын бүтэрэн баран, тута Ленинградка үөрэнэ барбытым. Манна, Саха тыйаатырыгар, үлэлии киирэн, Иннокентий Дакаяровка кэргэн тахсан баран, дьэ сахалыы саҥарар буолбутум.

– Оҕолоргут, сиэннэргит сахалыы саҥараллар дуу?

– Кэпсэтэр сүрүн тыллара – нууччалыы. Уолбут «ЯГНГ»-ҕа 9-с кылааһы бүтэрдэ. Сахалыы өйдүүр, ааҕар, суруйар эрээри, саҥарбат. “Кеша, эн уолгун кытта сахалыы кэпсэт”, – диибин. “Мин мэлдьи сахалыы кэпсэтэбин”, – диир да­­ҕа­ны, нууччалыы хоруйдаһа турар буолар. Нуучча, саха эйгэтэ булкуллан хааллаҕына, киһи ханнык тылынан саҥара турарын билбэт буолар эбит. Оннук кыһал­ҕалаахпыт.

* * *

– Сардаана Симоновна, эйигин сыана тардыбат этэ дуо? Тыйаатырга улааппыт оҕо буоллаҕыҥ. Аны туран, аҕаҥ оонньуурун мэлдьи көрө сырыттаҕыҥ.

– Суох, сыана хаһан даҕаны тардыбатаҕа... Саҥарарбар улаханнык тардыалатабын. Аҕам эмиэ тардыалатар этэ. Биллэрдик. Ити өрүтүн аҕыйах киһи билэрэ буолуо. Бэйэм тардыалатар буоламмын, аҕам хайдах артыыстыы сылдьыбытын, сыанаҕа тахсан биир да тылы тардыалаппакка саҥарарын сөҕөбүн. Үрдүкү кылааска тыйаатыр куруһуогар сылдьыбытым, онно арыый көммүтэ. Уопсайынан, баҕарбытым да буоллар, миигин тыйаатырга артыыһынан ылаллара саарбах этэ (күлэр). Бэйэм да онно эрдэттэн “кириэс” туруорбутум. Билигин даҕаны элбэх дьон иннигэр саҥарыахпын кыбыстабын, толлобун. Биһиэхэ тардыалатыы хааммытыгар баар, дьахтар утумунан бэриллэр. Икки кыыһым эмиэ тардыалатан саҥараллар. Ыарыы буолбатах, психологическай турук дии саныыбын. Уйулҕа үөрэхтээхтэрэ “ыллааҥ” диэн сүбэлииллэр. Куолас даҕаны, “слух” даҕаны суох дьонобут (күлэр). Кэргэним Иннокентий слухтаах, бэркэ ыллыыр.

12 сааспыттан уруһуйдуур, таҥаһы тигэр буолбутум. Аны туран, тыйаатырга тапталым эмиэ кырабыттан уһуктубута. Туох сыһыаннаах баар да, ону барытын сөбүлүүрүм. “Гамлет” испэктээк кэннэ Анатолий Николаевы “таптыы” сылдьыбытым. Саҥарара-иҥэрэрэ, эчи, үчүгэйин, кырасыабайын!.. Ити барыта биир ситимҥэ түмүллэн, тыйаатыр худуоһунньугүн идэтин талан, сүүрбэччэ сыл бу эйгэҕэ үлэлээн кэллим. Чахчы, бу – миэнэ. Идэбин, үлэбин сөпкө талбытым, тайаммытым – дьолум.

– Сэрэйдэххэ, аҕаҥ суолун солоон Саха тыйаатырыгар сыал-сорук туруорунан үлэлии кэллэҕиҥ.

– Суох, доҕоор... Саха тыйаатырыгар үлэлии кэлэр былааным төрүт суох этэ. Тоҕо диэ? Аҕам үлэлиирин иһин. Аҕабыттан тутуллубакка эрэ суолбун-ииспин бэйэм көрдө­нүөхтээхпин диэн саныырым. Быраактыкабын Опера, балет тыйаатырыгар барбытым, онно үлэҕэ киирэргэ былааннана сылдьыбытым. Оччолорго Андрей Саввич култуура миниистиринэн үлэлиирэ. “Эн Саха тыйаатырыгар үлэлиэхтээххин. Онно бараҕын”, – диэн, биирдэ мас-таас курдук этэн кэбиспитэ. Сэмэй буоламмын, миниистири утары көрөн олорон, кыайан аккаастаабатаҕым. Саха тыйаатырыгар үлэлии киирэн баран, маҥнай олус килбигийэр этим. Сахалыы саҥарбаппыттан кыбыстарым, “мөҕүллэрим буолуо” диэн толлорум. Онно эбии тардыалатар буоламмын, сахалыы саҥарарбар оҕо эрдэхпиттэн дьиэктээҕим. Ити эрээри тыйаатыр сыанатыгар турбут биир да испэктээк нууччалыы тылбааһын истибэтэҕим. Олоҥхо тиэкистэрин эмиэ сахалыы ааҕабын.

Быйыл бииргэ үлэлэһэн 110-с испэктээкпитин сыанаҕа ту­руор­дубут. Ол аата 110 сахалыы кинигэни аахтаҕым (күлэр). Биһиги идэбит үчүгэйэ – биир эрэ айымньыны ааҕыынан му­ҥур­даммакка, ол кэм, эпоха туһунан араас үлэни, суруйууну мэлдьи ырыта, үөрэтэ сылдьаҕын. Оччотооҕу олох-дьаһах хайдаҕыттан саҕалаан суумканы хайа илиилэригэр, хайдах туталларыгар тиийэ барытын хасыһан үөрэтэҕин. Биһиги идэбитигэр үйэҥ тухары үөрэнэҕиҥ. Сааһыран да баран “мин идэбин эҥкилэ суох биллим, толору баһылаатым” диир кыаҕыҥ суох буолар. Инникибэр былаан бөҕөлөөх олоробун, идэбэр өссө да “утата” сылдьабын.

Үлэбэр тутуһар сүрүн ирдэбилим диэн, хас биирдии испэктээк таҥаһа-саба хатыланыа суохтаах. Сүүс да, биэс сүүс да испэктээккэ үлэлэспит буол. Талааннаах худуоһунньуктар үлэлэриттэн иэйии киирэр. Улахан куораттарга бардым да, хайаан да түмэллэргэ сылдьабын. Уоппускаҕа соторутааҕыта барбыппыт да, үлэбин номнуо ахтан эрэбин. Илиим кыһыйар, тугу эрэ айыах-тутуох санаам кэлэр, ис-испиттэн кычыгыланан барабын. Дьикти турук...

– Саха тыйаатырын сыанатыгар турар испэктээктэр көстүүмнэрин эн айан-тутан, эскиистээн таһаарар буол­лаҕыҥ.

– Мин уруһуйдаан, эскиистээн таһаарабын. Сыах иистэн­ньэҥнэрэ тигэллэр. Матырыйаалы, таҥас өҥүн-дьүһүнүн бэйэм кэрийэн таларбын ордоробун. Көстүүмҥэ барсар биир тимэҕи көрдөөн куорат маҕаһыынын барытын кэрийиэхпин сөп. Килийиэннэри кытта үлэбэр эмиэ оннук сыһыаннаһабын. Биирдиилээн сакааска үлэлии сатаабаппын. Тоҕо диэтэххэ, биир киһиэхэ тигэр таҥаһыҥ сүүрбэ киһиэхэ тигэртэн итэҕэһэ суох эньиэргийэни ылар.

Испэктээк – “целый мир”. Ол эйгэҕэ бүтүннүү киирэн хаалаҕын. Премьера турар күнэ – саамай эппиэттээх күн. Үлэҕин сыаналыыллар, “кө­рөөч­чү ылыныа дуу, суох дуу?” диэн долгуйаҕын. Олоҥхо тыйаатырыгар үлэлиир өссө интэриэһинэй ээ. Эриэккэс тыйаатыр диэн сыаналыыбын. Кэскиллээх тыйаатыр. Саха тыйаатырыгар драматическай диэн тыл ардыгар халыыпка киллэрэр, оттон Олоҥхо тыйаатырыгар фантазияҥ муҥура суох бара турар.

Артыыска таҥас-сап улахан тутулуктаах. Сороҕор артыыһы таҥаһа бүөлээн, хаххалаан кэбиһэр. Ол халыҥ ма­тырыйааллааҕыттан, киэҥит­тэн-куоҥуттан буолбатах. Артыыс таҥаһа-саба хамсанарыгар табыгастаах, чэпчэки буолуохтаах.

– Уостуу, иһийии да кэмэ баара буолуо...

– Баар бөҕө буоллаҕа. Премьера кэннэ оннук турук киирэр. Уостан хаалабын, этим-сииним ыалдьар, икки-үс күн сытынан кэбиһэбин. Үһүс күнүгэр туран үлэбэр барабын. Мин ар­тыыс буолбатахпын, хамсам­маппын-имсэммэппин, ол үр­дүнэн итинник турукка кии­рэ­бин. Нууччалыы эттэххэ, “эмоциональное выгорание” диэн. Оттон артыыстары санаан көрүҥ. Сорох дьон: “Артыыстар диэн ол кимнээхтэрий? Ыараханы сүкпэттэр-көтөхпөттөр. Ытыс дохсун тыаһыгар сылдьаллар”, – дииллэр. Итинник саҥаны иһиттэхпинэ, ытыахпын баҕарабын. Артыыс үлэтэ улахан эмоцияны, физическэй күүһү эрэйэр ыарахан идэ... Ол мин премьера кэннэ “выгорайдаабытым” диэн кыра, кинилэр хас испэктээк аайы “уосталлар”.

* * *

– Иннокентийдыын ханна билсэн-көрсөн ыал буолбуккутуй?

– Биллэн турар, тыйаатырга... (күлэр). Билсэрбитигэр өйбүтүн-төйбүтүн туппут дьон этибит. Ити иннинэ атын олоҕу олоро сылдьыбытым, кыыс оҕолооҕум. Онон ыал буоларга икки өттүттэн өй-санаа таһымынан бэлэм этибит. Бэйэҥ сүрэҕиҥ, санааҥ ылынар киһитэ буоллаҕына, хардарыта үөрэнсэр эбиккин. Билигин билинэргэ төһө да кыбыстыылаах курдук буолбутун иһин, ыалдьыт кэллэҕинэ чэй өрөргө ийэм буолбакка, Иннокентий миигин үөрэппитэ. Мин, үгэспинэн, дьону кытта кэпсэтэ-сэлэһэ туран хааларым. Өскөтүн бу киһини кытта олоҕуҥ тухары бииргэ олоруоххун баҕарар, былаанныыр буоллаххына, кини итэҕэс да, үтүө да өрүттэрин ылынан, кэлин бииргэ олорон бардаххытына, улам уларыйан иһэҕин. Сороҕор ону бэйэҥ да өйдөөбөккө хаалаҕын. Киһини көннөрө сатыыр наадата уонна туһата суох. Холобур, мин сүрэҕэ суох соҕус киһибин. Идэм оннук. Түүн 5-кэ диэри эскиис уруһуйдаан баран, сарсыарда оҕолорбун кыайан туруоран, аһатан атаарбат этим. Иннокентий бэйэтэ аһатан-таҥыннаран атаарара.

– Иннокентий туох итэҕэс­тээҕий?

– Баҕар, итэҕэйиэҥ суоҕа эрээри, 25 сыл бииргэ олорон баран кини итэҕэһин билбэппин. Баара буолуо эрээри, бииргэ олорор кэммитигэр уларыйбыт быһыылаах, кини маннык итэҕэстээх диэн этэр кыаҕым суох.

– «Эппитин энчирэппэт, кытаанах, көнө соҕус майгылаах киһи» диэн көрөбүн.

– Кэргэн тахсыам инниттэн ону билэр этим. Эппитин ыһыктыбат, бириинсиптээх киһи. Бэйэм холку майгылаахпын. Тапсабыт, сөп түбэсиһэбит. Иккиэн олус дьиэмсэх дьоммут. Ордук эдэр сылдьан, бырааһынньык аайы үлэлээн тахсарбыт. Сынньалаҥ бэрилиннэр эрэ дьиэбитигэр чып түһэн хааларбыт. Кэлин ол үгэскэ кубулуйбута. Урут, хамнаспыт кыра эрдэҕинэ, харчы тиийбэт кэмнэригэр дьиэ тутара. Булт – кутун туттарбыт дьарыга. Саас, булт саҕана дьиэни биир гына булт тэрилэ-тээбиринэ ыһылла сыттаҕына, ону тыытар табыллыбат (күлэр).

– Тоҕо Дакаярова араспаанньаны ылымматаххыный?

– Испэктээктэр афишаларыгар араспаанньам Федотова диэн суруллуон баҕарбытым. Иннокентий улахан эдьиийэ Сардаана Дакаярова диэн. Баҕар, иккис Сардаана Дакаярова буолуохпун баҕарбатаҕым эбитэ дуу... (күлэр). Билигин “Кеша, миэхэ араспаанньаҕын биэриэҥ дуо?” – диэн ыйытабын. “Суох, аны кэлэн биэрбэппин”, – диэн дьээбэлиир. Иккиэн тус-туһунан айар дьоммут. Кини – артыыс Дакаяров, мин уруһуйдьут Федотова буолабын.

– Бэйэҕэр төһө “самокритичнайгыный?”

– Олус буоллаҕа. Оҥорбуп­пун, айбыппын хаһан да киэн тутта кэпсии сылдьыбаппын. Премьераттан олус долгуйабын, өйбөр тоҕо эрэ “полный провал” диэн тыллар көтөн түһэ тураллар. “Бэрт испэктээк. Көс­түүмнэр оһуобайдар”, – диэн миигин хайҕаатахтарына даҕаны, астынар-дуоһуйар курдук чугастык ылыммаппын. Тоҕо диэтэххэ, бу – хамаанда үлэтэ. Мин эрэ үлэм буолбатах.

– Сардаана Симоновна, аҕаҥ, Симон Федотов, эн олоххор туох суолталааҕый? Аатырбыт артыыс кыыһыгар дьон сыһыана хайдаҕый?

– “СӨ ускуустубатын үтүө­лээх үлэһитэ” ааты ылан баран, испэр маҥнай “аҕам аатын түһэн биэрбэтим” диэн санаа көтөн түспүтэ. Син тугу эрэ ай­даҕым, үлэлээтэҕим. Аҕам Үөһээттэн мэлдьи көрө, алгыы-араҥач­чылыы сылдьарын курдук саныыбын. Бука, киэн тутуннаҕа... Ол – саамай үрдүк үөрүү...

Диана КЛЕПАНДИНА.