Бу күннэргэ Семён Дьокуускайга кэлэ сылдьар. Төрөөбүт дойдутугар – Аммаҕа – сынньанан айаннаан иһэн, бириэмэ болдьоһон, эрэдээксийэбитигэр таарыйан ааста. Хаартыскаҕа көрөн, ортону үрдүнэн уҥуохтаах дии саныырым. Сахаҕа уһун, көнө уол. Кэпсээн-ипсээн дэлэй киһитэ.
– Семён, Москубаҕа олохсуйдуҥ. Билигин тугу дьарыгыраҕын?
– Москубаҕа олорбутум уонча сыл буолла. 2013 с. В.И. Суриков аатынан академическай художественнай институкка 6 сыллаах үөрэххэ киирбитим. Үөрэхпин бүтэрбитим икки сыл буолла. Институту кыһыл мэтээллээх бүтэрбит буоламмын, Арассыыйа худуоһунньуктарын акадьыамыйатыгар стажёрунан быһа үлэҕэ ылбыттара. Биһиэхэ, худуоһунньуктарга, аспирантура диэн суох. Стажёр ыстаатыһа аспирантураҕа тэҥнээх. Билигин нуучча улуу худуоһунньуга Алексей Ткачевка уһуйуллабын. 96 саастаах, билиҥҥэ диэри үлэ үөһүгэр сылдьар. Үөрэнэбин, үлэлиибин, быыстапкаларга кыттабын. Москубаҕа олорор буоламмын, тас дойдуларга быыстапкаҕа кыттарбар табыгастаах. Дойдубун кытта сибээспин быспаппын. Сайын аайы кэлэн, ый, балтараа ый сынньанан, тыын ылан барабын. Күһүн, саас эмиэ кэлэр үгэстээхпин.
– Удьуоргар, төрүккэр уруһуйдьуттар бааллар дуу?
– Төрүппүтүгэр уруһуйдьут суох. Уустар бааллар этэ. Холобур, аҕам өттүнэн эһэм – дьиэ тутааччы. Аҕам эмиэ уус киһи этэ. Аҕам да, ийэм да өттүнэн биллэр мас уустар бааллар.
– Сэрэйдэххэ, адьас оҕо эрдэххиттэн харандааһы туппутунан сырыттаҕын буолуо. Талааныҥ баарын хаһан “биллэрбитэй”?
– Тохсус кылааска диэри быраас буолуохпун олус баҕарар этим. Быраас буоларга сыал-сорук туруорунан тохсус кылааһы түмүктүүр эксээмэммэр биология, химия эксээмэннэрин туттарбытым. Оччолорго “улааттахпына, худуоһунньук буолуом” диэн санаа төрүт суоҕа, түүлбэр да түһээн көрбөт буоларым. Ойуулаабат, уруһуйга сыстаҕаһа суох оҕо этим. Уруһуй уруогар оҕо үксэ “биэс” сыанаҕа үөрэнэр эбит буоллаҕына, мин “түөркэ” үөрэнэрим. Дьэ, ол курдук сылдьан тохсус кылааһы бүтэрбит күһүммэр моонньоҕоннуу таҕыстыбыт. Таарыйа Амма суруктаах хайаларын көрүөххэ диэн буолла. Хайалар уһуйдарын көрөөт, олус сөхпүппүн өйдүүбүн. Биһиги эрабыт иннинээҕи үйэттэн күн бүгүҥҥэ диэри өҥнөрүн-дьүһүннэрин, көрүҥнэрин сүтэрбэккэ тураллара миэхэ таайыллыбат таабырын буолбута. Туох кырааскатынан соппуттара буолуой?! Киһи диэн мындыр да буолар эбит!.. Хайа уруһуйдара тоҕо эрэ өйбүттэн ааһан-араҕан биэрбэтэхтэрэ, ону-маны гына сырыттахпына, көтөн түһэр буолбуттара. Олору үтүктэн, кыралаан уһуруйдаан барбытым. Ол күһүн, үөрүөм иһин, оскуолабытыгар художественнай уһуйаан аһыллыбыта. Уруһуйга маҥнайгы учууталым – Айталина Ивановна Алексеева. Кини аатын мэлдьи киэн тутта ааттыыбын. Икки сыл үөрэппитэ, ойуулуур-дьүһүннүүр ускуустубаҕа тапталы иҥэрбитэ. Айылҕа эниэргийэтэ, киһиэхэ дьайыыта, чахчы, олус күүстээх эбит. Ис кыаххын диэххэ дуу, уһугуннарар. Тыаҕа улааппыт оҕо буоллаҕым. Туртаҕар испиэскэнэн сотуллубут оһохтоох этибит. Уот отто олорон ол испиэскэҕэ хара чоҕунан уруһуйдаан дьоммуттан хаста да мөҕүллэн турабын. Оннук уруһуйдаан барбытым.
– Аммаҕын билэбин. Амма хайа тардыытыттан төрүттээххиний?
– Амма Өнньүөһүттэн төрүттээхпин. Оскуоланы онно бүтэрбитим. Бүтэрэрим саҕана худуоһунньук буоларбын, Дьокуускайга художественнай училищеҕа үөрэнэ киирэрбин билэр уонна онно чопчу сыаллаах-соруктаах этим. Дьоммор махтана саныыбын. Хаһан да тус санааларын, баҕаларын, көрүүлэрин соҥнооботохторо. Уопсайынан, эдэр киһиэхэ туорайдаһыа суохтаахтар дии саныыбын. Баҕар, маҥнай алҕас суолу талан, сыыһа-халты үктэннин даҕаны. Баҕалаах, дьулуурдаах, үлэһит буоллаҕына, кэлин син биир тус суолун булунар. Киһи “чахчы, бу – миэнэ” диир идэлээх буоллаҕына эрэ, дьоллоох буолар.
– Эн бэйэҕин дьоллоох киһибин дэнэҕин дуо? Киһи төһө-хачча дьоллооҕун хайдах быһаарарый?
– Мин дьоллоох киһибин. Сөбүлүүр дьарыктаахпын, онтум кэлин идэҕэ кубулуйда. Идэм көмөтүнэн өйүм-санаам чэгиэн туруктаах, ис эйгэм холку. Туох кистэлэ кэлиэй, харчылаах эрэ буоллаххына, ас-таҥас булунан, айаххын ииттинэн олорор кэм кэллэ. Идэм сөбүгэр харчыны киллэрэр. Итиэннэ үчүгэйэ диэн, үлэбэр, идэбэр хааччах диэн суох. Баҕалаах буолларгын эрэ, төһө баҕарар үлэлиэххин сөп. Ону ким да туорайдаспат, күөмчүлээбэт.
– Худуоһунньук харчыны төһө киллэрэрий?
– Киллэрэр. Үчүгэй, ол эбэтэр мэлдьи үүнэр-сайдар баҕалаах уонна бэйэтэ туһунан көрүүлээх худуоһунньук элбэҕи киллэрэр. Ол эрээри билигин эдэр худуоһунньуктарга уустук кэм кэллэ. Киин Арассыыйаҕа худуоһунньуктар олус элбээтилэр. Тиэмэлэрин булуохтарын, сөпкө тайаныахтарын наада. Тиэмэтэ бэйэтигэр чугас, өйүгэр-санаатыгар сытар, дьоҥҥо тугу этиэн-тиэрдиэн баҕарарыгар дьүөрэлии буолуохтаах. Уопсайынан, худуоһунньук “таһаҕастаах” буолуохтаах. Оччоҕуна эрэ үлэтэ интэриэһинэй. Ити суох буоллаҕына, эн төһө даҕаны улуу талааннаах буол, аан дойдуга сыаналаах кыраасканы, холустаны атыылас – сарсыҥҥыта суох буолаҕын. Бүгүн сэҥээриэхтэрэ, өрө тутуохтара, сарсын – суох, атыттар үүнэн-сайдан тахсыахтара... Иккиһинэн, “ремесло”, ол эбэтэр үөрэх, билии суолталаах. Худуоһунньук илиитэ кытаанах буолуохтаах. Дьэ, ол туһугар үөрэниэххин наада.
– “Илии кытаанах буолуохтаах” диэн ол тугу этэҕиний?
– Илииҥ өйгүн кытта тэҥҥэ үлэлиэхтээх. Холобур, атахтарыҥ тэҥҥэ хаамаллар: биирэ биириттэн хаалбат эбэтэр эрдэлээн бара турбат. Син ол тэҥэ өйүҥ уонна илииҥ тэҥҥэ үлэлиэхтээхтэр. Өйүҥ үчүгэйдик үлэлиир буоллаҕына, тугу оҥоруохтааххын чопчу билэҕин, оччоҕо илииҥ үөрүйэхтик хамсыыр, тугу гыныахтааҕын билэр. Оннук түгэҥҥэ худуоһунньугу кытаанах илиилээх дииллэр. Илииҥ сымнаан хааллаҕына, уһуруйуҥ сахсархай буолар. Ити иккини баһылаатаххына, онно эбии үлэһит хаачыстыбаҕын эптэххинэ, эн хартыыналарыҥ “востребованнай” буолаллар, атыыга бараллар.
– Худуоһунньукка тиэмэ улахан суолталаах диэн өйдөөтүм. Эн “тиэмэбин чопчу буллум” диэн сананаҕын дуо?
– Мин тиэмэбин эрдэ булбутум. Билигин, оттомуран баран санаатахха, сөпкө тайаммыт эбиппин. Сүрүн тиэмэм – киһи, айылҕа уонна таптал. Бу тиэмэлэр олох баарын тухары мэлдьи бааллар. Ити – ис өттө. Оттон тас халыыба – саха култуурата, бөлүһүөпүйэтэ, өйө-санаата. Хартыыналарбын көрөөр, саха ойуута-дьарҕаата, иһитэ-хомуоһа, киэргэлэ, дьон-сэргэтэ дэлэй.
Атын омуктар олус сэҥээрэллэр. Бүтэһик быыстапкам соторутааҕыта Арассыыйа баай устуоруйалааах биир кырдьаҕас куоратыгар – Аллараа Новгородка – турбута. Уопсайа 80-тан тахса үлэ баара. Быыстапкаҕа дьон эрдэттэн суруйтаран кэлэр. Ый устата уочарат толору этэ. “Эн хартыыналаргынан Саха сирэ хайдаҕын биллим”, “дириҥ ис хоһоонноох култууралаах эбиккит” дииллэрин үөрэ истэбин. Миэхэ саамай улахан хайҕал ити буолар. Тоҕо диэтэххэ, үлэм сүрүн сыала – саха култууратын, ускуустубатын көрдөрүү.
– Билиэх-көрүөх баҕа батарбата. Саамай сыаналаах хартыынаҕын төһөҕө атыылаабыккыный?
– Сакааска уруһуйдуур хартыыналарым сыаналаахтар. “Эйиэхэ маннык хартыыналааххын. Онно маарынныыры уруһуйдаар”, -- дииллэр, эбии бэйэлэрин көрүүлэрин этэллэр. Сакаасчыт араас буолар. Хайдах иитиилээҕиттэн, үөрэхтээҕиттэн тутулуктаах. Төһө да элбэх харчылаах буолбутун, уруһуйу, живопиһы сэҥээрбитин иһин, сорохтор “художественнай вкустара” мөлтөх буолар. Сүбэлээн-амалаан биэрэбин.
Кырдьыгынан эттэххэ, Саха сиригэр халыҥ харчылаах киһи аҕыйах. Оттон Москуба улахан куорат буолан, баай дьоно элбэх. Ыйга 150 тыһ. солк. хамнастаах киһи сыл атаҕар-баһыгар биир хартыынаны атыылаһыан сөп буоллаҕа. Сыанам Дьокуускайга быдан чэпчэки, босхону үрдүнэн эрэ атыылыыбын диэххэ сөп. Оннук, дьиҥэ, сыыһа эрээри, биир дойдулаахтарым буолан, чэпчэки сыанаҕа биэрэбин. Мэлдьи сакаастыыр килийиэннэрдээхпин. Тас дойдуга хартыына өссө сыаналаах, ортотунан 800-900 тыһ. солк. Бүтэһик үлэбин соторутааҕыта 700 тыһ. солк. атыыласпыттара. Биир хартыына сыаната – ортотунан 150-200 тыһ. солк. Олус талааннаах эдэр худуоһунньуктар харчыга охтон хаалаллар: сакааска эрэ үлэлииллэр, улахан куораттары кэрийэ сылдьан маастар-кылаас ыыталлар. Айар үлэҕэ айар үлэ курдук көҥүллүк тыынан, үлэлээн буолбакка, хааччахха хаайтаран хаалаллар. Үөрэхпитин 50-ча буолан бүтэрбиппит, билигин икки-үс эрэ буолан көҥүллүк үлэлии сылдьабыт.
– Харчыга сыһыаныҥ хайдаҕый?
– Харчыга үлүһүйбэппин. Харчыга охто сатаабытым эбитэ буоллар, билигин, баҕар, баайдык олоруом эбитэ дуу (күлэр). Сылга биир-икки үлэни сакааска оҥоробун, ол кэннэ сакаас ылбаппын. Сыл устата идиэйэлэрбин олоххо киллэрэбин, айар үлэһит курдук көҥүллүк тыынан үлэлиибин. Уопсайынан, киһи биирдэ бэриллэр олоҕор харчыны үлүһүйэн сырсара сыыһа дии саныыбын. Бүгүн, сарсын аһыыр астаах, таҥнар таҥастаах, үлэбэр туттар матырыйааллаах – кырааскалаах, холусталаах – буоллахпына, миэхэ ол сөп. Билиҥҥитэ дьиэ-уот, даача, массыына диэн суох. Онтон муҥатыйбаппын. Мин билиҥҥи турукпар итилэр наадалара суох. Төттөрүтүн, баттыыр, хааччахтыыр, биир сиргэ силистиир курдуктар. Ийэм: “Дьиэлэниэҥ-уоттаныаҥ этэ буоллаҕа”, – диэн сүбэлиир. Ол барыта иннибэр дии саныыбын.
***
– Семён, туох матырыйаалларынан үлэлиигиний?
– Груннаммыт, тардыллыбыт бэлэм холустаны биирдэ даҕаны атыыласпатаҕым. Холустаны үксүн бэйэм оҥоробун. Бииринэн, хаачыстыбалаах буолар. Иккиһинэн, туспа “ритуал” буоллаҕа. Холустаҕа илииҥ сылааһа бэриллэр. Ол кэмҥэ төбөҥ эмиэ үлэлиир, былаанныыгын. Илиигинэн тутан-хабан оҥорбутуҥ, биллэн турар, күндү, чугас. Кырааска эмиэ тутулуктаах. Ол эрээри кыайан уруһуйдаабат буоллаххына, ханнык да бэйэлээх сыаналаах кырааска быыһаабат, уруһуйгун тупсарбат. Худуоһунньук илиитэ кытаанах буоллаҕына, ханнык баҕарар кыраасканан үлэлиэн сөп. Түүбүк кырааска ортотунан 500-700 солк. буолар. Биир хартыынаны уруһуйдуурга баһаам түүбүк наада. Бу диэн, хаһан да ааҕан көрбөтөҕүм.
– Хартыыналарыҥ төһө кээмэйдээх буолалларый? Бука, аһыллан үлэлиир, сөбүлүүр кээмэйдээх буолуоҥ.
– Үксүн улахан үлэлэри оҥорорбун ордоробун. 1-2,5 миэтэрэ үрдүктээх үлэм элбэх. Билигин 2,5 миэтэрэлээх хартыынаны суруйа сылдьабын. Тэҥҥэ кыра хартыынаҕа эмиэ үлэлэһэбин. Улахан композициям – сүрүн үлэм. Кырам – улахан үлэбиттэн сынньанар үлэм. Улахан үлэ өр суруллар буолан, хараҕыҥ, төбөҥ, толкуйун сылайар. Итинник уларыта сылдьан үлэлээтэххэ, өҥү-дьүһүнү үчүгэйдик аттараҕын уонна хартыынаҥ быдан сибиэһэй, сэргэх буолар.
– Төһө хартыыналанныҥ?
– 5000-тан тахса. Этюдтары, уруһуйдары аахтахха, 6000 кэриҥэ баар. Икки сыллааҕыта Аммаҕа оҕо ускуустубатын оскуолатыгар 303 үлэбин бэлэх диэн туттарбытым. Оҕолор тыыннаах хартыыналары көрөн ускуустубаҕа сыһынныннар, умсугуйдуннар диэн бэлэхтээбитим. Үөрбүттэрэ аҕай.
– Үлэлэргин ханна харайан туруораҕыный?
– Сүрүннээн, Москубаҕа уонна дойдубар Аммаҕа бааллар. Сорох хартыынам Дьокуускайга турар.
– Семён Луканси диэн ааккын ааттаппыт үлэҥ ханныгый?
– Дьэ, ким билэр... Эһиги билэн эрдэххит (күлэр).
– Чэ, оччотугар ханнык үлэҕин “програмнайым” диэн ааттыыгыный?
– Улахан үлэлэрбин. Холобур, бүтэһик улахан үлэбин “Сүктэр кыыһы” ааттыахпын сөп. Саха дьахтарын уобараһын ойуулаабытым. “Аҕа” диэн үлэм кээмэйинэн улахана суох эрээри, эмиэ чугас, күндү. “Северная мадонна”, Амма сыыкыллара... Саха дьахтарын уобараһа айар үлэм биир сүрүн тиэмэтэ буолар. Төннөн кэлэ турабын. Интэриэһинэй, тардар... Дьокуускайга училищеҕа 5 сыл худуоһунньук идэтигэр үөрэммитим. Академическай үөрэҕи, сүрүн билиини онно ылбытым. Иккис, үһүс кууруска үөрэнэ сылдьан Москубаҕа Суриков аатынан художественнай институкка үөрэнэ барыам диэн билэр этим. Чэпчэки сыанаҕа хартыына атыылаан, кыралаан харчы мунньунан барбытым.
***
– Сүүрбэтин эрэ ааспыт тыа оҕото бэйэҥ кыаххынан, дьулуургунан Москуба куоракка баран туттарыстаҕыҥ. Куттанар-толлор диэни билбэт хорсун, харса суох эбиккин.
– Бэйэм бөҕө буоллаҕа. Туох да сибээһэ, билсиитэ суох туттарсан киирбитим. Биир бүддьүөт миэстэтин 80 буолан былдьаспыппыт. Этэн аһарбытым курдук, Суриков институтун эрдэттэн бэлиэтии көрбүтүм. Биир сыл иннинэ быһыылааҕа, Москубаҕа “разведкалыы” бара сылдьыбытым. Бу туох сирий, туохха үөрэтэллэр эбитий диэн. “Товарищескай переулокка” маҥнай үктэнээт, “тыый, мин манна үөрэнэр эбиппин, бу сир, чахчы, миэнэ эбит” дии санаабыппын өйдүүбүн. Аттыгар турар дьиэлэри урут ханна эрэ көрбүт курдугум. Бэл, сытын-сымарын кытта билэргэ дылы этим. Үөрэххэ киирэргэ бигэ эрэллээх Москубаҕа көтөн тиийбитим. Киирии эксээмэннэри ситиһиилээхтик туттаран, 500 баалтан 473 баалы ылан, 10 бастыҥ ахсааныгар киирбитим.
– Дьэ, баҕалаах үөрэххэ киирбиккин биллиҥ. Туох санаа үөскээтэ?
– Бэйэбэр олус эрэллээх буоламмын эбитэ дуу, туох да санаа үөскээбэтэҕэ. Киириэхтээхпин киирдим дии санаабытым. Ханнык баҕарар уопсастыбаҕа, балаһыанньаҕа түргэнник оннубун-тойбун булабын, нууччалыы эттэххэ, адаптацияланабын. Онтум олохпор улаханнык көмөлөһөр. Миигин тута бөлөх ыстаарыстата оҥорбуттара. Саҥарар-иҥэрэр, бэһиэлэй, туох да кэтэх санаата суох киһи диэн көрдөхтөрө. “Хантан сылдьаҕыный? Хайдах олороҕутуй?” – диэн, хара маҥнайгыттан олус сэҥээрбиттэрэ. Миигин кытта билсэ, кэпсэтэ-ипсэтэ сатыыллара. Институкка устудьуоннар идэлээх сойуустарын (профкому) салайан үлэлэппитим.
– Үөрэҕи хайдах ылынныҥ? Ыарырҕаппатаҕыҥ дуо?
– Чэпчэкитик. Худуоһунньук идэтигэр уопсайа 11 сыл үөрэнним: училищеҕа – 5 сыл, институкка – 6. Бу сыллар тухары биирдэ даҕаны “4” сыананы ылбатаҕым. Бэл, хонтуруолунай үлэҕэ кытта. Үлүннэрэн, эбэн эппэппин, ити – кырдьыгым.
– Таһымыҥ оччо дуу, талааныҥ дуу, эбэтэр сытыыҥ-хотууҥ бэрт дуу?..
– Оскуолаҕа чаҕылхай үөрэнээччилэр ахсааннарыгар киирбэт этим. “Үстээх” бүтэрбитим. Суокка-ахсааҥҥа мөлтөх соҕус буолааччыбын, билигин да мөлтөхпүн (күлэр). Биллэн турар, түөрүйэ өттүгэр ыарырҕаппыт түгэннэрдээхпин. Олус ирдэбиллээх уһуйааччылар, аксакааллар үөрэппиттэрэ. Киһи-киһи майгыта араас буоллаҕа. Сорохтор “выскочка” эҥин диэн сэнии көрүөхтэрин сөп. Ол эрээри мин хайдах эрэ барыларын кытта уопсай тылы буларым. Уустук биридимиэттэргэ сорох түгэҥҥэ кэпсэтинньэҥим, үөрүнньэҥим, нууччалыы эттэххэ, “обаянием” көмөлөспүт буолуон эмиэ сөп.
Атын омуктар олус талааннаахтар. Ол эрээри сүрэҕэ суох соҕустар, санаалара түргэнник түһэр. Биһиги, сахалар, ньоҕойбут уонна үлэһиппит. Биир маннык түгэни кэпсиим. Училищеҕа хоно сытан уруһуйдаабыт түгэннэрдээхпин. Кыһын -50 кыраадыс тымныыга оптуобус кэтэһэ туран бириэмэни ыытыах кэриэтэ уруһуйдаабытым ордук буолбатах дуо? Үөрэх тэрилтэтигэр хонор көҥүллэммэт, киэһэ 10 чааска ааны хатыыллара. Эбии дьарыкка сылдьан ыкса киэһэ бүтэрим. Кэбиниэт күлүүһүн дубликаттаан оҥорторбутум. Бииргэ үөрэнэр оҕолорум таспыттан хатаан тахсаллара. Харабыл киэһэ уоҥҥа кэрийэн көрөрүгэр уоппун араарарым уонна ыскаап иһигэр киирэн, саһан хааларым. Биирдэ тутуллан хаалан, быыгабардаммытым. Куһаҕан бэрээдэкпиттэн буолбакка, аһара уруһуйдаан (күлэр). Кэлин учууталларбын кытта ити түгэни санаан күлсэбит. Учууталларбар махталым муҥура суох. Чахчы, үтүө учууталларга үөрэммит киһибин.
– Олох мэлдьи көр-нар аргыстаах буолбатаҕа чахчы. Хомойуулаах, санаа түһүүлээх да күннэр баар буолуохтаахтар.
– Киһи диэн массыына буолбатах. Ханнык эрэ кэмҥэ син биир сылайаҕын. Олох сылайдым дии санаатахпына, тас дойдуга эмискэ баҕайы 3-5 хонукка баран кэлэбин. Эйгэбин уларыттахпына, түргэнник оннубар түһэбин. Дьобуруопа дойдуларыгар, Арассыыйа куораттарыгар, Мароккоҕа, Исландияҕа, Кытайга уо.д.а. сылдьыбытым.
– Тас дойдуга олоро барар санаа киирбэт дуо?
– Билиҥҥитэ суох. Инникини билбит суох, көстөн иһиэ. Худуоһунньук ханна баҕарар олоруон сөп. Баҕар, Дьобуруопаҕа, баҕар, манна – тыа сиригэр. Худуоһунньук айылҕаҕа чугас буолара ордук. Биһиги үлэбитигэр күүстээх үлэ, дьарык наада. Хайаан да күн аайы уруһуйдуохтааххын. Илииҥ үчүгэйдик үлэлиир буоллаҕына, төбөҥ толкуйдуура дириҥиир, чиҥиир. Интервью ылалларыгар “иэйии хаһан киирэрий?” диэн мэлдьи ыйыталлар. Итинник ыйыталларын испэр төрүт киллэрбэппин. Иэйии киирэрин-киирбэтин кэтэһэн олорор табыллыбат. Мэлдьи үлэлии, уруһуйдуу сылдьаҕын. Идиэйэ, иэйии үлэлиир кэмҥэр киирэр. Дьон үксэ худуоһунньуктары иэйии киирэрин кэтэһэн олороллорун курдук саныыр. Биһиги идэбитигэр оннук буолбатах. Сорох түгэҥҥэ бэйэҕин күһэйэн туран үлэлиэхтээххин.
– Семён, чаас кэриҥэ сэһэргэһэн баран, эн тускунан маннык санаа үөскээтэ. Баҕар, алҕаһыам. Эн көҥүл куттаах киһи быһыылааххын. Айар үлэҕэр, олоҕу көрүүгэр, тус олоххор көҥүлү сөбүлүүгүн, онно талаһаҕын. Хааччах той диэн билбэккин уонна билиммэккин. Майгыҥ оннук дуу, эбэтэр бэйэҕин ииттинэр быһыыҥ дуу?
– Сөпкө бэлиэтээтиҥ, көҥүлү сөбүлүүбүн. Бэйэбин ииттинэбин да диэххэ сөп. Эниэргийэбин буоларга-буолбакка бараабаппын, испэр киллэрбэт дьоммун кытта алтыспаппын. Оннук бириинсиптээхпин. Итиэннэ дьоҥҥо аһаҕас уонна үөрүнньэҥ буолуохха наада.
– Ол эйиэхэ тугу биэрэрий?
– Биһиги, сахалар, тоҥуй дьоммут. Санаабытын барытын испитигэр тута сылдьабыт. Үөрбүппүт эрэ, хомойбуппут эрэ – биллибэт. Аһаҕас майгылаахпын. Кэлин өссө арыый оттомурдум. Урут мин саҕа аһаҕас, саҥаран-иҥэрэн баран бүппэт киһи суох буоллаҕа (күлэр). Билбэт дьоммун кытта “эн-мин” дэһэн, тута кэпсэппитинэн барабын. Биир өттүнэн ыллахха, аһаҕас майгым олохпор элбэҕи биэрдэ.
Киһи кэмиттэн кэмигэр бэйэтин истэ сылдьыахтаах. Тугу сөбүлүүрүн-сөбүлээбэтин, туохтан үөрэрин-хомойорун, тугу ситиһиэн баҕарарын... Мин оннук гынабын. Оччоҕо эрэ бу дьалхааннаах олоххо ис туругуҥ доруобай буолар. Киһи сынньанар, күүс киллэрэр сирдээх буолуохтаах. Мастарыскыайым аттыгар элбэх дьоно-сэргэтэ суох, чуумпу паарка баар. Онно Сахам сирин маһыгар маарынныыр тиит лаглайан үүнэн турар. Кэтит, суон лабаалардаах тиит. Күүһү-сэниэни, биллэн турар, төрөөбүт дойдум айылҕата биэрэр. Аммаҕа тиийдэрбин эрэ, хайаан да айылҕаҕа тахсабын, аал уоту аһатабын. Оччоҕо сылым таһаарыылаахтык ааһар. Маҥнай “оннук гыныллыахтаах” диэн санаалаах оҥорор этим. Кэлин үгэс оҥостон, үөрэнэн хаалбыппын. Сирбин, дойдубун аһаппатахпына, сатаммаппын.
– Луканси диэн хос эһэҥ араспаанньата. Ханнык омуктан хаан тардыылааххыный?
– Хос эһэм – кытай. ХХ үйэ саҕаланыытыгар Саха сиригэр көмүс хостуу кэлбит. Өрөбөлүүссүйэ саҕаланаатын кытта, Саха сиригэр баар кытайдары кырган барбыттара. Хос эһэм куотан Аммаҕа кэлбит. Дьадаҥы тоҥус кыыһын ойох ылан, оҕо-уруу төрөтөн тэнийбит. Сэбиэскэй кэмҥэ пааспар биэрэллэригэр Лу Хан Чжоу диэни кылгатан, нууччалыы тартаран, “Луканси” диэн уларыппыттар. Бэйэтин кыанар, сытыы-хотуу, үөрэхтээх, муударай киһи эбит. Сэрии кэмигэр үүнээйи аһын олордон, элбэх киһини быыһаабыт-абыраабыт. Кэлин тыа оҕолорун ушуга үөрэппитэ.
– Төрөппүттэриҥ туох идэлээхтэрий?
– Ийэм Галина Николаевна учуутал идэлээх. Үйэтин тухары учууталлаабыта, билигин да үлэлиир. Аҕам Егор Семёнович, булдунан-алдынан дьарыгырбыта. Хомойуох иһин, уонча сыллааҕыта олохтон барбыта. Бииргэ төрөөбүттэр үһүөбүт. Мин ыал кыратабын.
– Дьонуҥ хайдах ииппиттэрэй?
– Улахан тапталга ииппиттэрэ. Мөҕүллэрбин-этиллэрбин төрүт өйдөөбөппүн. Эбэбэр чугас оҕо этим. Эбэ иитиспит-такайсыбыт оҕото буолан, кырдьаҕас дьону кытта түргэнник биир тылы булабын. Москубаҕа үөрэнэ сырыттахпына, “хотуттан, туундараттан кэлбит киһиэхэ, эйиэхэ, култуура, этикиэт диэн хантан баарый?” диэн ыйытааччылар. Дьонум үөрэхтэрэ буолуо.
– Хайдах майгылаах киһигиний?
– Эҥкилэ суох уһулуччу, бастыҥ киһи диэн суох. Миэхэ да итэҕэстэр баар бөҕө буоллахтара. Айар киһи иһигэр “сүгэһэрдээх” буолар. “Сүгэһэрдээх” эрэ буоллаҕына, интэриэһинэй үлэни айар. Олоххо үчүгэйи уонна куһаҕаны эккинэн-хааҥҥынан билбит буолуохтааххын. Оччоҕо тугу эрэ этиэххин сөп. Айар киһи дууһа ыарыылаах буолар. Ол ыарыы арыт күүһүрэр, арыт мүлүрүйэр.
– Бэрт былдьаһыы, күрэстэһии диэн тугун эккинэн-хааҥҥынан билэн эрдэҕиҥ.
– Баар. Институкка куоталаһыы, бэрт былдьаһыы аһара баара. Биирдэ сыралаһан оҥорбут үлэбин тоҕоһонон тэһэ аспыттара. Холкутук ылынабын. Уопсайынан, бэйэтин кыаҕар эрэммэт, бэйэтин мөлтөхтүк сананар киһи бэрт былдьаһар, атын дьону ордук саныыр. Киһини иһиттэн алдьатар, кэбирэтэр куһаҕан быһыы. Итинник майгыны бэйэҕэр күөртээбэккин уонна оннук дьонтон тэйэ туттуохха наада.
– Ыалгын дуу?
– Кэргэн, оҕо билиҥҥитэ суох. Билигин саамай үлэҕэ үлүһүйэр, үлэнэн олорор, айар-тутар кэмим. Бириэмэ да тиийбэт курдук. Ыал буоларга, аҕа буоларга бэлэмим суох. Билиҥҥи турукпунан көҥүл буоларбын ордоробун.
– Хастааххыный?
– Отуттаахпын.
– Семён, түмүк ыйытыым. Тыа сиригэр төрөөбүт, улааппыт уол билигин Арассыыйа аатырбыт худуоһунньуктарын кытта тэҥҥэ үлэлии, айа-тута сылдьаҕын. Эн ситиһииҥ төрдө тугуй?
– Баҕалаах уонна үлэһит буоллаххына, тугу барытын ситиһиэххэ сөп. Киһи кыайбата диэн суох. Туох барыта баҕаттан, дьулууртан, үлэттэн тахсар.
– Оттон талаан? Киһи барыта дьулуһар, талаһар, баҕарар талаана...
– Учууталларым мэлдьи этэллэрэ: “Ситиһиилээх киһи буоларга талаан 5 %-ны эрэ ылар. 95 % үлэнэн ситиһиллэр”. Талааннаах эрэ буолар – кыра. Үөрэх-билии, биллэн турар, улахан суолталаах эрээри, толкуй киһи бэйэтин иһиттэн, удьуоруттан, омугуттан тахсар эбит. Саха култуурата, ускуустубата, бөлүһүөпүйэтэ байҕал кэриэтэ. Төһөнөн иһирдьэ киирэҕин да, соччонон дириҥээн иһэр. Саха оһуоругар-мандарыгар суолтата суох, түбэһиэх киирбит биир да ойууну-дьарҕааны, бэл диэтэр, сурааһын сыыһын булуоҥ суоҕа. Барыта ситимнээх, сибээстээх, суолталаах, түгэхтээх. Маннык баай култууралаах, сиэрдээх-туомнаах омук буолан төрөөбүтүҥ, эн – дьолуҥ. Мин онон киэн туттабын.
Сэһэргэстэ Диана Клепандина.
Семён Луканси – эдэр худуоһунньук. В.И. Суриков аатынан Москубатааҕы судаарыстыбаннай институт выпускнига, Арассыыйа Худуоһунньуктарын сойууһун чилиэнэ, Арассыыйаҕа, тас дойдуга ыытыллыбыт араас быыстапка, бырайыак кыттыылааҕа. Семён үлэлэрэ Мароккоҕа, Турцияҕа, Израильга, Финляндияҕа, Кытайга, Исландияҕа, Италияҕа, Канадаҕа чааһынай кэллиэксийэлэргэ бааллар. Билигин Москубаҕа РХА акадьыамыга Алексей Ткачев салайааччылаах худуоһунньуктар акадьыамыйаларын мастарыскыайыгар үлэлиир, айар-тутар.
