Көмүс күһүн эгэлгэ өҥүнэн киэргэнэн, айылҕабыт тула өттүттэн тупсан турар кэмигэр, Үөһээ Бүлүү улууһун Нам нэһилиэгэр балаҕан ыйын 3-4 күннэригэр, норуот бэйиэтэ П.Н. Тобуруокап төрөөбүтэ 105 сылыгар аналлаах VII-с өрөспүүбүлүкэтээҕи «ТОБУРУОКАП КӨМҮС КҮҺҮНЭ» хоһоон көҥүл түһүлгэтэ тэрилиннэ.
Бу тэрээһиҥҥэ сылдьан кэлбит үөлээннээхпин, «Талаан түһүлгэтэ» суруйарга холонооччулар түмсүүлэрин салайааччытын, Кэбээйи улууһун Мукучу нэһилиэгин «Кырдал» литературнай түмсүү уонна айар куттаахтары көҕүлүүр «АйАрт» кэмиэрчэскэйэ суох уопсастыба чилиэнин Вера Прокопьева-Итэҕэли кытта көрсө түһэн, сылдьан кэлбит сырыытын туһунан кэпсииригэр көрдөстүм.
Киһим «ТОБУРУОКАП КӨМҮС КҮҺҮНЭ» хоһоон көҥүл түһүлгэтиттэн олус астыммытын бэлиэтээтэ, бэл, харахтара чаҕылыйан, сирэйэ-хараҕа сырдаан олорон, уһун-киэҥ кэпсээннээх буолан биэрдэ.
– Мин Кэбээйи улууһун Мукучу нэһилиэгин «Кырдал» литературнай түмсүү аатыттан соҕотох тиийбитим. Билэргит курдук, биһиги оройуоммутугар суол-иис соччото суох, барыы-кэлии уустуктардаах буолан, түмсүүбүт чилиэттэрэ кыайан кэлбэтилэр. Дьэ, мин аргыстарбын кытта этэҥҥэ айаннаан, балаҕан ыйын 2 күнүгэр киэһэ 9 аҥаар чааска Үөһээ Бүлүү Намыгар тиийбиппит. Тута, олохтоох оскуолаҕа түстүбүт, хонукпутугар 5-тии мөһөөгү төлөөтүбүт. Наһаа минньигэс астаах, удамыр сыаналаах остолобуой үлэлээтэ, сарсыардааҥҥы, күнүскү уонна киэһээҥҥи аһылыкпытын тото-хана аһаабыппыт.
– Дьэ, бастакы күн хайдах саҕаланнай?
– Сарсыныгар, балаҕан ыйын 3 күнүгэр, сарсыарда түһүлгэҕэ муһуннубут. Бастаан П.Н. Тобуруокап түмэлин кэрийдибит, Өрөспүүбүлүкэтээҕи национальнай библиотека кинигэлэрин быыстапкатын көрдүбүт. Онтон, түмэл тиэргэнигэр VII өрөспүүбүлүкэтээҕи “Тобуруокап көмүс күһүнэ” хоһоон көҥүл түһүлгэтин үөрүүлээхтих арыйыы буолла. Манна кэлбит кыттааччы хоһоонньуттары кытта билсистибит, хоһоону ааҕыыларын иһиттибит. Күһүҥҥү аһаҕас халлаан анныгар сылдьан олох тоҥмотубут, куруутун итии чэй, кофе иһэ сырыттыбыт, сахалыы сандалы мааны остуолуттан күөрчэҕи, алаадьыны сиэтибит. Бырагыраамманан, сарсыарда тоҕус чаастан эбиэккэ диэри хоһооннору истии буолла, эбиэттэн киэһэ эмиэ ырыалаах-тойуктаах, ким ырыа-хоһоон, ким кинигэ кэһиилээх, эҕэрдэ этиилэрдээх хоһоон ааҕыытын түһүлгэтэ ыытылынна. Уопсайа, сэттэ уонтан тахса киһи кыттыыны ылла. Тастан кыттыы эмиэ олус элбэх эбит.
Вера хоһоонньут доҕотторунаан Саргын Кыыһа Уран Күннэйдиин уонна Харыйалаах Уолунуун.
– Билэрбинэн, эн бу түһүлгэҕэ хаһыс даҕаны кыттыыҥ. Быйыл туох уларыйыы эбиллибитий?
– Тобуруокап түмэлин, олорбут дьиэтин иһин-таһын, барытын уларыппыттар, олус бэртээхэйдик тупсарбыттар, реставрация үлэтэ ыытыллыбыт. Саҥардыы үлэ бөҕөтө буолбут, «Офсет» типография үлэһиттэрэ түмэлгэ киириигэ, аан айаҕар П.Н. Тобуруокап 105 сааһыгар анаан, наһаа үчүгэй сүүнэ стеллаж оҥорбуттар – арыллыбыт кинигэ уонна үрдүтүгэр бэйиэт хаартыската, сурук-бичик...
– Бээ, уларыйыыларбытыгар аралдьыйан хааллыбыт. Бастакы күммүтүгэр салгыы туох ыытылыннай?
– Бастакы күммүт туһунан салгыы кэпсиир буоллахха, киэһэ алта чаастан Тобуруокап ыллыгын арыйыы буолла. Кыттааччылар бары эйэлээхтик тутуспутунан, Бүөтүр Тобуруокап “Сэмэнээс Даркылааҕа” диэн бултаабыт сиригэр тиийбиппит. Онно наһаа бэртээхэйдик саҥа тутуу бөҕөтүн оҥорбуттар, «Тобуруокап ыллыга» диэн суруктаах, ааркалаах, аара баран истэххэ киһи олорон сынньанарыгар аналлаах ыскаамыйалар, муоста бааллар. Араас кыыллар, көтөрдөр оҥоһуктара бу ыллыкпытын киэргэппиттэр, хайдах эрэ остуоруйа алыптаах дойдутугар сылдьыбыт курдук сананныбыт. Баран иһэн киһи кылгастык олорон сынньаныан, хаартыскаҕа түһүөн, тохтоон эриэккэс көстүүнү одуулуу түһүөн сөп. Дьэ, ити курдук ыллыгынан Сэмэнээс Даркылааҕар тиийбиппит. Быһа холоон, сүүрбэччэ мүнүүтэ курдук хаамтыбыт быһыылаах.
Бу ураты, кэрэ сир Бүлүү эбэ үрдүгэр турар. Манна бэйэтэ туспа комплекс эбит. Киирии аарканы ааһан баран, салама ыйаммыт ааркатын ааһабыт уонна «Сэмэнээс Даркылааҕар» киирэн кэлэҕиҥ. Онно наһаа үчүгэй икки ураһа, сыана, хоһоонньуттар стеллажтара, хомус, нота ойуулардаах истиэндэлэр бааллар. Манна собо миинин буһарыы, туулааһын, сыа балыкка муҥха күрэхтэрэ буоллулар...
Уопсайынан, киһи ис сүрэҕиттэн астынар, үөрэр тэрээһинэ буолла. Буор босхо собо уонна ис миинин истибит, ыбылы тотуохпутугар диэри сибиэһэйдии буспут балык бөҕөтүн сиэтибит. ырыаһыттар Тамара Попова, Людмила Спиридонова, Фатина Иванова, олохтоох «Чолбон» бөлөх уонна даҕаны атыттар ырыа ыллаатылар, тэрээһини эбии киэргэттилэр.
Онтон салгыы үҥкүү-битии, көҥүл автограф сиэссийэтэ, кинигэ атыыта буолла. 2019 сыллаахха буолбут «Тобуруокап көмүс күһүнэ» тэрээһин түмүгүнэн тахсыбыт кинигэ баара. Манна түһүлгэ бириэмэтигэр ааҕыллыбыт, этиллибит хоһооннор, хаартыскалар киирбиттэр эбит. Маны таһынан, суумкалаах, былааттаах, уруучукалаах, Тобуруокап ырыа буолбут хоһооннорунан наһаа астык бэлэх нобуора оҥоһуллубут этэ. «Офсет» типография бары кыттыбыт дьоҥҥо 1000 солк. сууммалаах сэртипикээти уонна талахтан оҥоһуллубут уруучуканы бэлэхтээтэ...
– Тыый, олох барытын харахпар ойуулаан көрдүм. Олус даҕаны бэртээхэй тэрээһиҥҥэ кыайан тиийбэтэх эбиппин дии... Дьэ, салгыы иккис күммүт хайдах салалыннай?
– Иккис күҥҥэ, «Түөрт строканан көҥүл строка» диэн күрэххэ 61 киһи кытынна. Ол онно Таатта Баайаҕатыттан сылдьар Айаанньа Уус хоһоонньут кыайыылааҕынан таҕыста. Бу ураты күрэххэ дьүүллүүр сүбэҕэ Саха Өрөспүүбүлүкэтин биллиилээх суруйааччыта Дмитрий Федосеевич Наумов, Саха норуодунай суруйааччыта Наталья Михалева-Сайа уонна СӨ Суруйааччыларын чилиэнэ, «Күрүлгэн» литературнай альманах бас эрэдээктэрэ Афанасий Гуринов-Арчылан үлэлээтилэр.
Светлана Егорова-Тулуйхаана уонна Айаанньа Уус
Манна бастаан 61 киһиттэн 21 бастыҥы сүүмэрдээтилэр, онтон 5 хоһоону таллылар. Дьэ, ити биэс бастыҥ иһигэр «Талаан түһүлгэтэ» түмсүүбүтүттэн мин уонна Харыйалаах Уола хоһуйууларбыт киирсибиттэр этэ. Оттон ити биэс хоһоонньуттан муҥутуур бастыҥынан Айаанньа Уус буолбута. Киниэхэ 10 000 тыһыынча солкуобай суумалаах сэртипикээт биэрдилэр. Кини туһунан хайҕабыл тыллары эттилэр, «чахчы даҕаны уус киһи санаата ураннык тиһиллэн этиллибит» дэстилэр...
Икки аҥаар чаастан кулуупка хоһуйсуу күрэҕэ буолла. Бу күрэххэ 4 паара кыттыбыта. Түмүгү таһаарыыга бастаан дьүүллүүр сүбэ үлэлээбитэ, онтон иккис түһүмэххэ кыттыбыт 8 киһини улуустар бэрэстиибэтэллэрэ сыаналаатылар. Түмүккэ, талыллан-талыллан, Нам улууһуттан Аскалон Егоров-Өркөн Дьол хоһоонньут муҥутуур кыайыылааҕынан таҕыста. Киниэхэ 50 000 солк. сууммалаах сэртипикээти туттардылар. Маннык хоһуйсуу күрэҕэ өрөспүүбүлүкэҕэ маҥнайгытын ыытыллыбыт эбит.
–Икки күрэх түмүгүн биллибит... Өссө кимнээх туохха тигистилэрий?
– Быйыл биир ураты түгэн буолла. Ол курдук, саамай үгүстүк, актыыбынайдык кыттыбыт дьоҥҥо Бүөтүр Тобуруокап 105 сылыгар анаммыт бэлиэлэри, дипломнары туттартаатылар. Мин маннык бэлиэҕэ тиксэммин олус үөрдүм. Быйыл сэттис төгүлбүн кытынным.
– Оксиэ, эҕэрдэлиибин!
– Махтал... Хоһуйсуу күрэҕин кэнниттэн, «Офсет», «Дани-Алмас» компания» кинигэ кыһатыгар босхо бэчээттэнэн тахсар уус-уран кинигэ ааптарын быһаарар көрүү-күрэх түмүгүн биллибит. Хампаанньа үһүс миэстэҕэ 50 эксэмпилээр кинигэни, иккис миэстэҕэ 70 эксэмпилээри уонна бастакы миэстэҕэ 100 устуука кинигэни бэчээттэтэргэ аналлаах сэртипикээттэри бэлэх туттартаата. Кыттааччылар уон хоһооннорун көрүү түмүгүнэн, Уус Алдантан төрүттээх Полина Находкина-Победа кыайыылааҕынан ааттанна.
–Тэрээһин хайдах түмүктэннэй?
– Түмүккэ Бүөтүр Тобуруокапка анаммыт гимн ырыа ылланна. Уопсай хаартыскаҕа түһүү буолла... «ТОБУРУОКАП КӨМҮС КҮҺҮНЭ» хоһоон түһүлгэтигэр дууһалыын сынньанан кэллим, олус астынным. Тэрээһин олус үрдүк таһымҥа ыытылынна. Инникитин даҕаны кыттааччы быһыытынан тиийэ туруоҕум. Түгэнинэн туһанан, тэрийээччилэргэ, Үөһээ Бүлүү Нам улууһун бука бары олохтоохторугар биһигини наһаа үчүгэйдик көрсүбүттэригэр махталбын тиэрдэбин! Бары хоһоону сэргээччилэри бу үтүө тэрээһиҥҥэ кэлэн кыттыыны ылыҥ диэн ыҥырабын.
– Вера, тэрээһини сырдаппыккар, санааҕын тиэрдибиккэр махтал, инникитин ситиһиилэри баҕарабын.
Бүөтүр Тобуруокап маҥнайгы хоһоонноруттан биирдэстэрэ
Сэһэргэстэ Ираида Коркина-Чугдаара
