Айсен Николаев үлэтин сүрүн түгэннэрэ
Ахсынньы 11 күнэ. Айсен Николаев нэдиэлэ саҕаланыытыгар ыытыллар былаанныыр мунньахха бырабыыталыстыбаҕа, Ил Дархан уонна бырабыыталыстыба дьаһалтатыгар соруктары туруорда. Дойду бырабыыталыстыбата экэниэмикэ уонна инфраструктура бырайыактарын олоххо киллэрэргэ Арктика тирэх нэһилиэнньэлээх пууннарын испииһэгин бигэргэттэ. Манна дойду 9 эрэгийиэниттэн 16 агломерация киирдэ, ол иһигэр Саха сириттэн Булуҥ улууһун Тиксии бөһүөлэгэ. Дойду Бэрэсэдьиэнэ Владимир Путин Уһук Илиҥҥи эрэгийиэннэри сайыннарыы боппуруостарыгар мунньах түмүгүнэн бырабыыталыстыбаҕа кэккэ сорудаҕы, ол иһигэр Арктика тирэх нэһилиэнньэлээх пууннарыгар маастар-былааннары бэлэмнээһини биэрбитин Ил Дархан бэлиэтээтэ. Өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбата маастар-былааны кэмигэр оҥоророн бүтэрэригэр ыйда. Итиэннэ федеральнай уонна өрөспүүбүлүкэтээҕи бырагыраамаларынан Дьокуускайга, Чурапчыга уонна Хонууга социальнай эбийиэктэри тутуу хаамыытын, анал байыаннай эпэрээссийэ кыттыылаахтарын уонна кинилэр дьиэ кэргэттэрин өйөөһүн боппуруостарын көрдүлэр.
Ахсынньы 11 күнэ. Ил Дархан авиатырааныспар салаатын тэрилтэлэрин 2023 сылга үп-хаһаайыстыбаннай үлэлэрин барыллаан түмүктэрин уонна инники былааннарын көрдө. Айсен Николаев тэрилтэлэр үлэлэригэр үчүгэй өттүгэр уларыйыылары бэлиэтээтэ. Дойду Бэрэсидьиэнэ көҕүлээбит национальнай бырайыагынан Дьокуускай аэропордун көтөр-түһэр балаһатыгар аҕыс сыллаах устата үлэ ыытыллан, саҥардылынна. Аны аэропорт атын көмө буолар инфраструктуратын сөргүтэр сорук турар. Омук сиригэр көтөр терминал эмиэ саҥардыллыахтаах. Барыллаан түмүгүнэн сыл устата аэропорт нөҥүө 962 тыһ. курдук пассажир айаннаабыт. Эһиилгиттэн Казаньҥа уонна Сочига диэри кэтит фюзеляжтаах сөмөлүөттэринэн рейстэр былааннаналлар. Аэропорт балаһатын оҥорор кэмҥэ сүрүннээн олохтоох авиахампаанньалар үлэлээбиттэрэ. «Саха сирэ» авиахампаанньа Уһук Илин бырагырааматынан эрэгийиэҥҥэ сөмөлүөтүнэн тиэйии 42% толорор. 2023 сылга барыллааһынынан 669,1 тыһ. киһини тиэйбит. Онтон «Полярнай авиалиниялар» хампаанньанан 150 тыһыынча кэриҥэ пассажир айаннаабыт. Быйыл Ан-26 сөмөлүөккэ олоҕурбут бэйэ зондировщик аалын оҥорон, баһаары утары ардаҕы түһэриигэ үлэлэппиттэрэ.
Ахсынньы 11 күнэ. Айсен Николаев министиэристибэлэр уонна биэдимэстибэлэр салайааччыларыгар национальнай бырайыактар чэрчилэринэн быйылгы тэрээһиннэри болдьохторугар түмүктүүр соругу туруорда. Итиэннэ эһиил киириэхтээх эбийиэктэргэ үлэни күүһүрдэри ыйда. Быйыл онкодиспансер, Чурапчыга балыыһа иккис уочарата уонна Муома улууһугар Хонууга симиэнэҕэ 104 киһи көрдөрөр поликлиникалаах 22 куойкалаах балыыһа тутуллан бүтүөхтээхтэр. Хаарбах дьиэттэн дьону көһөрөргө элбэх кыбартыыралаах 34 дьиэ үлэҕэ киирбитэ, өссө 16 дьиэ 100%, 28 дьиэ – 90 тахса % бэлэмнэр. Тупсаҕай эйгэни оҥорууга 19 эбийиэк оҥоһуллубута. Онтон түөрт эбийиэккэ хапытаалынай өрөмүөн түмүктэнэн эрэр. Ыраас уунан хааччыйар эбийиэктэр Аммаҕа уонна Сунтаарга сыл бүтүөр диэри киириэхтээхтэр.
Ахсынньы 11 күнэ. Ил Дархан дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин Арктика тоҕус эрэгийиэнигэр 16 агломерацияны хабан тэриллибит тирэх пууннар сайдыыларыгар Архангельскайтан быһа сибээһинэн ыыппыт мунньаҕар кытынна. Саха сириттэн Тиксии уонна Найба Хотугу муустаах муоранан сырыыны хааччыйарга, кыраныыссаны харабыллааһыҥҥа суолталара улахан. Тиксиигэ байыаннайдарга уонна кинилэр дьиэ кэргэттэригэр аналлаах социальнай эбийиэктэр, ол иһигэр балыыһа, оскуола, коммунальнай хаһаайыстыба эбийиэктэрэ, олорор дьиэлэр тутуллуохтара. «Роскосмос» космическэй аппараттары кэтээн көрөр пуун арыйар былааннаах. «Хоту» научнай-үөрэтэр киин Арктиканы чинчийэр үлэтин кэҥэтиэҕэ. Найба пордун бырайыага олоххо киириитэ 2030-2032 сылларга былааннанан турар. Уус Куйгаҕа диэри суол оҥоһуллуоҕа.
Ахсынньы 12 күнэ. Айсен Николаев Саха сирин олохтоохторун Арассыыйа Федерациятын Төрүт сокуонун күнүнэн эҕэрдэлээтэ. Гражданскай уопсастыба сайдыытын уонна аан дойдуга балаһыанньа уларыйыытын кытта дойду сүрүн сокуона тэҥҥэ тупсар, манна сүрүн болҕомто норуот инники сайдыытыгар ууруллар диэн бэлиэтээтэ. Дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин Төрүт сокуоҥҥа суолталаах көннөрүүлэри киллэрэри көҕүлээбитин, 2020 сыл от ыйыгар бу көннөрүүлэри нэһилиэнньэ үгүс өттө өйөөбүтэ. Ил Дархан үрдүкү сокуоҥҥа бэйэ суверенитетын уонна дойду сирин-уотун биир кэлимин, устуоруйа кырдьыгын көмүскэлин хааччыйыы, Аҕа дойду көмүскэлигэр норуот хорсун быһыытын намтатыы суох буолуохтаах диэн суолталаах көннөрүүлэр киирбиттэрин санатта.
Ахсынньы 12 күнэ. Айсен Николаев Аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох хотугу норуоттар ассоциацияларын VIII сийиэһин аһыллыытын тэрээһинигэр кытынна. Ил Дархан дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин көҕүлээһининэн Уһук Илин уонна Арктика сайдыытыгар баараҕай хамсааһын барбытын бэлиэтээтэ. Оскуолалары уонна уһуйааннары, доруобуйа харыстабылын уонна култуура эбийиэктэрин, ол иһигэр национальнай оройуоннарга тутуу барар. Эдьигээҥҥэ Этнокултуура киинэ үлэҕэ киирэргэ бэлэм. Нэһилиэнньэлээх пууннары түргэн интэриниэтинэн хааччыйыы бырайыага салҕанар. 2025 сылга диэри Арктика 13 улууһугар эргиэн-логистика кииннэрэ аһыллыахтара. Кэлэр сыл бүтүөр диэри Арктика улуустарыгар элбэх кыбартыыралаах 30-н тахса дьиэ тутуллан үлэҕэ киириэҕэ. Быйыл олунньу ыйтан «Мобильнай дуоктардар» бырайыагынан быраастар Арктика улуустарыгар 31 тыһ. киһини көрдүлэр.
Ахсынньы 12 күнэ. Ил Дархан дойду Конституцията ылыныллыбыта 30 сылын бэлиэтиир тэрээһиҥҥэ Арассыыйа гражданинын пааспарын 10 үөрэнээччигэ туттарда. «Мин эрэнэбин, Саха сирин эдэр гражданнара бу күнү олохторун тухары өйдөөн хаалыахтара – кинилэр дьиҥнээх патриот, дойдуларын дьоһуннаах дьоно буолуохтара», - диэн Айсен Николаев эттэ. Ил Дархан Аҕа дойду көмүскээччилэрин ааттарын ытыктааһын уонна историческай кырдьык көмүскэлин суолтатын бэлиэтээтэ. Биһиги историяны токурутан суруйууну кимиэхэ да көҥүллүөхпүт суоҕа, Аҕа дойду көмүскэлигэр норуот оҥорбут хорсун быһыытын, үтүөтүн намтатар сатаммат диэтэ.
Ахсынньы 12 күнэ. Айсен Николаев «Якутскэнерго» хампаанньа уонна самалык тэрилтэлэрин 2023 сылга үп-хаһаайыстыбаннай үлэлэрин барыллаан түмүктэрин көрдө уонна соруктары туруорда. Саха сиригэр электроэнергия ситимигэр сыл устата 6,8 тыһ. тахса саҥа туһанааччы холбоммут. Кэлэр кэмҥэ сүрүн соругунан саахал тахсыытын аччатыы буолар. 2022 сылга ситими өрөмүөннээһин, саҥардыы үлэтигэр 2,5 млрд солк. ыытыллыбыт буоллаҕына, 2023 сылга - 3,3 млрд солк. Барыта 836 км уот ситимэ, 2,9 км тахса ититии ситимэ саҥардыллар, 1800 га кэриҥэ уот линиятын бырасыаката ыраастаммыт. Дьокуускайдааҕы ГРЭС, ТЭЦ уонна Бүлүүтээҕи ГЭС каскадыгар сүрүн оборудованиены өрөмүөннээбиттэр. 2023-2028 сылларга салаа кыһалҕаларын быһааран, электроэнергия ситимин тупсарыыга анал бырагыраама ылыллыбыта. Биир сүрүн дьаһалынан «Сунтаар-Ньурба» үрдүк күүрүүлээх уот линиятын тутуу буолар.
Жатайга 110/6 кВ күүрүүлээх саҥа подстанция үлэҕэ киирдэ. Эбийиэк тутулла турар судоверфы хааччыйыаҕа, итиэннэ уот кыамтатын саппааһын оҥоруоҕа. Айсен Николаев подстанция Жатай салгыы сайдарыгар, улаатарыгар, саҥа эбийиэктэр, ол иһигэр «Үүнүү-сайдыы туочука» үөрэхтээһин бөдөҥ комплекса холбоноллоругар төһүү күүс буолуоҕа диэн бэлиэтээтэ. Подстанция «Якутскэнерго» инвестиционной бырагырааматын чэрчитинэн тутуллубут.
Дьокуускай Мархатыгар «Якутскэнерго» хампаанньа үөрэх – производство саҥа улахан киинин тутан үлэҕэ киллэрдэ. Айсен Николаев саҥа кииҥҥэ энергетикаҕа эрэ буолбакка, олох-дьаһах хаһаайыстыбатыгар, гаас бырамыысалыннаһыгар үрдүк квалификациялаах каадыры бэлэмниэҕэ диэн бэлиэтээтэ. Манна үөрэнээччилэр аныгы оборудованиелаах мастарыскыайдарга уонна полигоннарга быраактыкаҕа үөрүйэхтэри ылыахтара. Киин 280 үөрэх бырагырааматынан оробуочай каадырдары бэлэмниэҕэ.
Ахсынньы 12 күнэ. Ил Дархан «Саха сирин тимир суоллара» хампаанньа 2023 сылга үп-хаһаайыстыбаннай үлэтин барыллаан түмүгүн көрдө. Өрөспүүбүлүкэ киин өттүгэр тимир суол кэлиэҕиттэн ылата дьон сыллата поеһынан айанныыра элбээн, быйыл көрдөрүү лаппа үрдээбитин бэлиэтээтэ. Хампаанньа сыл устата 390 тыһ. кэриҥэ, эбэтэр былаантан 31%-ынан элбэх пассажиры таспыт. Ол ааспыт сыл көрдөрүүтүн 1,4 төгүл куоһарбыт. Хоту тиэрдиллиэхтээх таһаҕаһы аҕалыыны толору хааччыйбыттар. Быйыл Тиит диэн саҥа тиэнэр сиртэн тимир рудаатын таһыы саҕаламмыт.
Ахсынньы 12 күнэ. Айсен Николаев уопсастыбаннас бэрэстэбиитэллэрин кытта «Азия оҕолоро» оонньууларыгар бэлэмнэнии туһунан кэпсэттэ. Манна киинэ, култуура, успуорт салаатыттан 20 киһи кыттыыны ылан, эһиил буолуохтаах оонньуулар тэрээһиннэрин, култуурнай бырагыраамаларын, ыалдьыттары көрсүү, олордуу туһунан бэйэлэрин санааларын эттилэр.
Ахсынньы 13 күнэ. Ил Дархан өрөспүүбүлүкэҕэ бэрээдэги хааччыйыыга аналлаах мунньаҕы ыытта. Сүрүн болҕомто саҥа дьыллааҕы бырааһынньыктар кэмнэригэр бэрээдэги көрүү-истии уонна сэрэхтээх буолуу миэрэлэригэр уурулунна. Быраабы араҥаччылыыр уорганнар, өрөспүүбүлүкэтээҕи уонна муниципальнай былаас уорганнара, коммунальнай уонна суол-иис сулууспалара, доруобуйа харыстабылын уонна үөрэх тэрилтэлэрэ үрдүк бэлэмнээх буолаллара ирдэнэрин туһунан Айсен Николаев бэлиэтээтэ. Тэрээһиннэр ыытыллар эбийиэктэригэр бэрэбиэркэ, баһаартан сэрэхтээх буолууга сэрэтии үлэтэ ыытыллар.
Ахсынньы 13 күнэ. Ил Дархан XIX өрөспүүбүлүкэтээҕи «Православие уонна аҕа дойду культурата: ааспыт кэм сүтүктэрэ уонна булуулара, кэлэр кэм уобараһа» диэн Ороһоспотооҕу үөрэх ааҕыыларын аһыллыытын тэрээһинигэр кытынна. Билигин Арассыыйа аныгы култуурата православнай үгэстэри кытта сибээһин туһунан дириҥ кэпсэтиитэ, өйдөһүүтэ суох, ыччакка сабыдыалын туһунан этэр уустук, дойдубут элбэх омуктаах норуотун духуобунаска үгэстэрин харыстыыр эрэ буолбакка, күүһүрдэр тоҕоостооҕун туһунан Айсен Николаев бэлиэтээтэ. Ил Дархан Саха сиринээҕи епархия улахан уопсастыбаннай-сырдатар үлэни ыытарын бэлиэтээтэ. Тэрээһиҥҥэ өрөспүүбүлүкэ үөрэҕин уонна билимин министиэристибэтэ уонна Саха сиринээҕи епархия бииргэ үлэлиир туһунан сөбүлэһиигэ илии баттаатылар. Хоту улуустар оскуолаларын библиотекаларыгар саха тылынан тахсыбыт духуобунай-религия кинигэлэрин туттардылар.
Ахсынньы 13 күнэ. Ил Дархан «Олох-дьаһах хомунаалынай хаһаайыстыбата» ГУП ааһан эрэр сыллааҕы үлэтин барыллаан түмүгүн көрдө уонна хампаанньа туруоруллубут соруктары барытын толорон, үчүгэй көрдөрүүлээҕин бэлиэтээтэ. Дьокуускайга кылгас болдьох иһигэр бөх полигона тутуллубутун, полигону үлэлэтэргэ бөҕү тиэйэр-таһар ыстаансыйа боппуруостарын түргэнник быһаарарга Айсен Николаев сорудахтаата. 2023 сылга киин ититиигэ 1 412 олорор дьиэ, 19 социальнай эбийиэк уонна элбэх кыбартыыралаах 45 дьиэ холбоммут. Дойду Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин сорудаҕынан 14 МВт кыамталаах алта хочуолунай үлэҕэ киирэрэ былааннанар. Тэрилтэ үбүн суотугар 8 км тахса уһуннаах ититии ситимигэр хапытаалынай өрөмүөн ыытылынна.
Ахсынньы 13 күнэ. Айсен Николаев «Водоканал» тэрилтэ быйылгы сыллааҕы үлэтин түмүгүн уонна кэлэр сылга былаанын көрдө. Дьокуускайга «Спортивнай», «Күөл» микрооройуоннар, өрүс пордугар «Өлүөнэ үрдэллэрэ» дьиэ-уот комплекса тутулларыгар хомунаалынай инфраструктураны оҥорууга чопчу стратегия баар буолуохтааҕын, онуоха бырабыыталыстыба, куорат дьаһалтата, тутааччылар сөбүлэҥнэрин биэрэхтээхтэрин туһунан Ил Дархан бэлиэтээтэ. Быйыл «Водоканал» 5-с водоузелы үлэҕэ киллэрбит. Итиэннэ Дьокуускайга саҥа канализационнай коллектор, Сунтаарга ууну хааччыйар систиэмэ тутуллан бүтэн эрэр. Марха, Покровскайдыыр суол, Үрүҥ күөл оройуоннарыгар уу ситимин бырайыактыыллар. Ону таһынан Мэҥэ Хаҥалас Аллараа Бэстээҕэр уу ситимэ тардыллар бырайыага оҥоһуллар.
Ахсынньы 14 күнэ. Ил Дархан Арассыыйа Бэрэсидьиэнэ Владимир Путин аһаҕас эфиргэ 2023 сыл түмүгүн таһаарбытын туһунан санаатын үллэһиннэ. Дойду Аҕа баһылыгын уонна Арассыыйа олохтоохторун аһаҕас кэпсэтиитигэр Владимир Путин сытыы ыйытыыларга хоруйдаата уонна чопчу сорудахтары туруорда диэн бэлиэтээтэ. Саха сирин олохтоохторугар суолталаах сонунунан Бэрэсидьиэн сөмөлүөтүнэн көтүүгэ чэпчэтии уонна чэпчэтиилээх ипотека туһунан этиитэ буолла. Өссө биир суолталаах көҕүлээһининэн доруобуйа харыстабылын бастакы сүһүөҕүн өйүүр национальнай бырайыагы уһатыы буолар. Уһук Илин диэки хайысханан тырааныспар инфраструктуратын боппуруоһун сайыннарыы туһунан эмиэ этилиннэ. Арассыыйа олохтоохторо бары ыйытыыга хоруйу ылыахтара.
Ахсынньы 15 күнэ. Айсен Николаев Аҕа дойду байыастарын дьиэ кэргэттэрин кэмитиэтин чилиэнэ, Донецкай Норуодунай Өрөспүүбүлүкэҕэ Саха сирин тирэх пуунун волонтера Марина Бахилинаны кытта оробуочай көрсүһүүтүгэр анал байыаннай дьайыы барар турар сиригэр эрэгийиэн тирэх пууннарын үлэтин тэрийии боппуруостарын кэпсэттилэр. Марина Бахилина 2022 сыл муус устарыттан байыастары итии аһылыгынан хааччыйыыга үлэлиир. Кини тирэх пуун ньыгыл хамаандата наадалааҕы байыастарга хааччаҕа суох тириэрдэрин, волонтердар сарсыарда 5 чаастан үлэлэрэ саҕаланан, түүн үөһэ базаларыгар төннөллөрүн туһунан кэпсээтэ. Марина Бахилина төрөппүт икки уола анал байыаннай дьайыыга кыттар.
Ахсынньы 15 күнэ. «Хотугу сир: туруктаах сайдыы территорията» эрэгийиэннэр икки ардыларынааҕы научнай-үөрэтэр киин 2023 сыллаах үлэтин түмүгүн Уһук Илин уонна Арктика сайдыытын корпорациятыгар ыытыллыбыт стратегическай сиэссийэҕэ көрдүлэр. Айсен Николаев киин быйылгы үлэтин түмүгүн үчүгэйинэн сыаналаата уонна уустуктар, мэһэйдэр туоратыллыбыттарын бэлиэтээтэ. Итиэннэ 2030 сылга диэри кэмҥэ киин сайдыытын хайысхаларын уонна сүрүн үлэтин ис хоһоонун торумун өйүүрүн туһунан эттэ. Улахан суолталаах хайысхаларга болҕомтону күүһүрдэргэ ыйда. Ол курдук, ойуур баһаарын умуруорууга эрэ буолбакка, билгэлээн, эрдэттэн дьаһаллары ылыыга туһуламмыт чинчийиилэри ыытыы ирдэнэр. Ил Дархан киин бырайыактарын бырамыысалыннаска туһанар кэм кэлбитин туһунан эттэ.
Ахсынньы 15 күнэ. Ил Дархан «Арассыыйа» аан дойдутааҕы быыстапка-форум былаһааккатыгар «Өлүөнэ кулуубун» мунньаҕар Уһук Илин сайдыытыгар дойду Бэрэсидьиэнин бэлиитикэтин олоххо киириитин туһунан кэпсэтиигэ кытынна. Сүрүн болҕомто Саха сирин ситиһиилэригэр уурулунна. Өрөспүүбүлүкэ эрэгийиэҥҥэ туруоруллубут сүрүн соругу толорууга - нэһилиэнньэ ахсаанын улаатыннарыыга бастыҥынан буолар. Айсен Николаев барыллааһынынан Саха сиригэр 2023 сылга ааспыт сылы кытта тэҥнээтэххэ, эрэгийиэн валовай бородууксуйата 3,5%-нан улаатара, сир баайын хостуур салаалартан атын салааларга инвестицияны тардыы 25%-нан үрдээбитин бэлиэтээтэ. Биэс сыл устата национальнай бырайыактарынан өрөспүүбүлүкэҕэ 176 млрд солк. угуллубут. Кэпсэтиигэ экспердэр сүрүн ситиһиилэринэн - дойду Бэрэсидьиэнэ Өлүөнэ муостатын тутуу туһунан быһаарыы ылбытын, аан дойдуга бастакынан кыра кыамталаах атомнай станция тутуута саҕаламмытын, креативнай индустриялар сайдыыларын, патриотическай иитиигэ улахан үлэ ыытылларын, Дьокуускай уонна Нерюнгри маастар-былааннара оҥоһуллубутун бэлиэтээтилэр.
Ахсынньы 17 күнэ. Айсен Николаев «Биир Ньыгыл Арассыыйа» баартыйа XXI сийиэһигэр кытынна. Сийиэскэ Арассыыйа Бэрэсидьиэнин быыбарыгар Владимир Путин кандидатуратын баартыйа өйүүрүн туһунан быһаарыныыны ылыннылар. Үгүс эрэгийиэн уонна салаа бэрэстэбиитэллэрэ тыл этэннэр, Владимир Владимирович дойду сайдыытыгар улахан оруолун, судургута суох кэмҥэ кыайыыга сирдиир күүстээх лиидэр наадатын бэлиэтээтилэр.
Күндү Саха сирин олохтоохторо! Сыл түмүктэрин таһаарар, инникини торумнуур кэммитигэр бары чөл туруктаах, доруобай буолуоҕуҥ, Саҥа Дьылы көрсөргө бэлэммит санаа хоту буоллун.
Афанасий Ноев
