“Кыым” бу иннинээҕи нүөмэрдэригэр Руслан Баишев Хотугу Кавказка сырыытын туһунан аахпыт буолуохтааххыт. “Сүүстэ истибиттээҕэр биирдэ көрбүт ордук” диэн санаанан салайтаран, аатырбыт Эльбрус хайатын эргимтэтигэр сытар, Хотугу Кавказ биир баай устуоруйалаах, култууралаах, хас эмэ омук алтыһан олорор Карачаево-Черкесия Өрөспүүбүлүкэтигэр баран кэллим. Кистээбэккэ эттэххэ, дьиҥэ, Хотугу Кавказка сырыыбын Ингушетияттан саҕалыах этим, онно кэллиэгэлэрим – ингуш суруналыыстара – кэтэһэн бөҕө буолбуттара. Ол гынан баран, ол дойдуга сир боппуруоһа аһара тыҥаан, утарыта турсуу күүһүрэн, өрөспүүбүлүкэҕэ киирии-тахсыы тыйыс хонтуруолга ылыллан, “онно барбатыҥ ордук” диэн хас да киһи этэн, маршруппун Хотугу Кавказ чуумпу эрэгийиэнигэр салайдым. Аны онно тиийэн эҥин-дьүһүн буолан хааллахха... Уонча күн иһигэр, биллэн турар, бүтүн эрэгийиэни барытын хайдах да билэ-көрө охсор сатаммат. Онон саха киһитин хараҕынан тугу сөҕө-махтайа, ордук биһирии, сороҕор салла да санаабыппын бэлиэтэммиппин ааҕаргытыгар ыҥырабын.
Хайдах тиийэбит?
Карачаево-Черкесия тырааныспар логистикатын өттүнэн ыаллыы сытар Кавказ эрэгийиэннэриттэн сүүйтэриилээх курдук. Манна тимир суола, аэропорт диэн көрүллүбэт, ол да буоллар остуол ньуурун курдук суоллара-иистэрэ, дьэ, баар дойду. Саамай чугас сытар аэропорт – Ставрополь кыраайын аатырбыт Минеральные Воды куоратыгар баар норуоттар икки ардыларынааҕы аэропорт. Мантан Карачаево-Черкесия киин куоратыгар – Черкескэйгэ диэри – 94 км, биир чааһынан таах тигинэтэн тиийэҕин. Минеральные Воды куораты “КавМинВод” диэн судургутук ааттыыллар эбит. Уопсайынан, бу эргин Хотугу Кавказ туристыыр сирдэрэ саҕаланаллар – Кисловодскай, Железноводскай, Пятигорскай куораттар. Онтон салгыы – Карачаево-Черкесия Домбай, Архыз, Теберда курдук аатырбыт куруортара саҕаланар. Москубаттан Минеральные Водыга диэри 2 чаас көтөҕүн, күҥҥэ хас да эриэйсэ баар. Билиэт сыаната, биһиэнигэр холоотоххо, биллэн турар, олус чэпчэки – таһаҕаһы суох айан билиэти 2 тыһ. солк. булуохха сөп. Аэропортан таксыы, оптуобус эрэ элбэх. Таксыы, чааһыттан тутулуга суох, 1,5 тыһ. солк. диэри таах илдьэн биэрэр. Ставрополь кыраайын кыраныыссатын туоруургар ГИБДД пуоһун ааһаҕын. Мантылара туох да таможняны ааһар курдук эбит. Полиция, ГАИ үлэһиттэрэ суумкаҕын эҥин арыйан көрөллөр уонна дьоллоох айаны баҕаран атаараллар. Пуоһу ааһаргар “Терроризм куттала баарынан маннык дьаһанабыт, онон эрдэттэн бырастыы гыныҥ” диэн сэрэтии суруктаах. Кырдьык, өрө ытыллан олорор Хотугу Кавказ эрэгийиэннэригэр үйэ тухары үүт тураан буолбатаҕа, терроризм куттала син биир баар. Онон “Таҥара сэрэҕи таптыырыныы”, сыныйан бэрэбиэркэлииллэрэ да ордук.
Салгынныын ураты
Көнө-налыы сирдээх Ставропольтан Карачаево-Черкесия сиригэр үктэнниҥ да, хайа ыраас салгына саба биэрэр курдук. Бу дойдуга үктэммитиҥ бэлиэтэ – ыраахтан ый аҥаара бэлиэ күөдьүйэн көстүүтэ. Бары билэҕит, мусульманнар мэчиэттэригэр хайаан да ый аҥаара бэлиэ баар буолар. Бу дойдуга хас биирдии станицаҕа, сэлиэнньэҕэ, аулга хайаан даҕаны мэчиэт баар буолар. Онон ыраахтан бу бэлиэ кытыастан көстөр. Ону таһынан православнай таҥара дьиэлэрэ хам-түм көстөн ааһаллар.
Карачаево-Черкесия туһунан аҕыйах тыл
Карачаево-Черкесия Өрөспүүбүлүкэтэ Хотугу Кавказ федеральнай уокуругар киирсэр. Киин куораттара – Черкескэй. Өрөспүүбүлүкэ Краснодар уонна Ставрополь кырайдарыныын, илиҥҥи өттүнэн Кабардино-Балкария өрөспүүбүлүкэтин уонна соҕуруу Грузияны уонна Абхазияны кытары быысаһар. 1957 с. Карачаево-Черкескэй автономиялаах уобалас быһыытынан тэриллибит, онтон 1992 сыллаахха өрөспүүбүлүкэ ыстаатыстаммыт. Инньэ гынан быйыл өрөспүүбүлүкэ тэриллибитэ 25 сылын бэлиэтииллэр. Карачаево-Черкесияҕа 5 сүрүн омук олорор – карачайдар, черкестэр, абазиннар, ногайдар уонна нууччалар. Бу омуктары “субъегы олохтооччу омуктар” диэн ааттыылар, кинилэр тыллара судаарыстыбаннай ыстаатыстаахтар. Бэйэ икки ардыгар нууччалыы кэпсэтэллэр, инньэ гынан хайа да Кавказ норуоттарынааҕар нууччалыы олус ыраастык уонна аатырбыт хапкаастыы аксыана суох саҥараллар. Төрөөбүт тылларын илдьэ сылдьар омуктар эбит диэн киһи биир тылынан этиэн сөп. Бу норуоттар олохторун-дьаһахтарын туһунан сиһилии кэлэр нүөмэрдэргэ суруйуоҕум. Уон оройуоннаахтар эбит – Абазинскай, Адыге-Хабльскай, Зеленчукскай, Карачаевскай, Малокарачаевскай, Ногайскай, Прикубанскай, Урупскай, Усть-Джегутинскай, Хабезскай уонна икки өрөспүүбүлүкэ таһымнаах куораттаахтар – Карачаевскай уонна Черкескэй.
Килиимэттэрэ бэрт сымнаҕас, мин бара сырыттахпына күнүһүн +22 диэри итийэрэ. Карачаево-Черкесия улахан аҥаара (80 бырыһыана) – хайалаах сир. Кабардино-Балкарияны кытары быысаһар сирдэригэр аатырбыт Эльбрус хайата турар, инньэ гынан бу Европаҕа саамай улахан хайаны, бэйэтэ туспа бренд буолбут Эльбруһу икки өрөспүүбүлүкэ “биһиэнэ” диэн былдьаһаллар эбит. Өрөспүүбүлүкэ территориятынан Улахан Кубанскай уу ханаала ааһар, онтон Ставрополь өҥ хочолорун, аатырбыт саадтарын, бааһыналарын нүөлсүтэллэр эбит. Бу тиийэ сырыттахпына, оруобуна хомсомуол 100 сылын бэлиэтииллэригэр бу ханаал аата элбэхтэ ахтылынна. Хомсомуоллар туппут ханааллара эбит.
Карачаево-Черкесияҕа таас чоҕу, кыраньыыты, мыраамары хостууллар. Инньэ гынан кэлиҥҥи кэмҥэ тутуу матырыйаалларын оҥорууга собуоттар баар буолбуттар, экэниэмикэлэрэ тыа хаһаайыстыбатыттан, хиимийэ производствотыттан уонна туризмтан улахан тутулуктаах эбит, бу салаа күүскэ сайдарыгар болҕомто ууруллар.
Устуоруйаны сэгэттэххэ
Олохтоохтортон өрөспүүбүлүкэ тэрииллибит устуоруйатын туһунан ыйыталастахха да, майгыннаһар эппиэти булан ыларыҥ уустук. Бу эрэгийиэҥҥэ 5 төрүт олохтоох омук олорор буолан, бары да устуоруйаҕа тус-туспа көрүүлээхтэр эбит диэн өйдөөтүм. Бу дойдуга хас да аарыма судаарыстыбалар суолу-ииһи хаалларбыnтар. Устуоруйа туһунан ыйыталастахха, улаханнык хоруйдаһа да барбаттар, сорохтор “устуоруйа судаарыстыбаҕа сүүйүүлээх эрэ өрүтэ биһирэнэр, дьиҥнээҕи аанньа ахтыбаттар” диэччилэр эмиэ бааллар.
Карачаево-Черкесия хайалаах өттө түҥ былыр аланнар судаарыстыбалара үһү. Ону туоһулуур түҥ былыргы тутуулар ордон хаалбыттар. Холобур, Зеленчук оройуонугар христианныы былыргы храм сэмнэҕэ баар. 19-с үйэттэн билиҥҥи Карачаево-Черкесия Арассыыйа састаабыгар Кубань уобалаһын быһаҕаһын курдук киирбит. Сэбиэскэй былаас олохтонуоҕуттан Кубаннааҕы Сэбиэскэй Өрөспүүбүлүкэ буолбут. Онтон Горскай АССР буола сылдьыбыт эбит. 1922 с. Карачаево-Черкескэй автономиялаах уобалас буолбут. 1926 с. черкестэр туспа баран национальнай уокуругу тэриммиттэр, оттон карачайдар автономиялаах уобалаһы тутан хаалбыттар...
1943 сыллаахха ССРС Үрдүкү Сэбиэтэ алтынньы 12 күнүгэр Карачай автономиялаах уобалаһын суох оҥорбут уонна ити сыл сэтинньи 2 күнүгэр түүр тыллаах карачай норуотун (ахсааннарынан черкестэри баһыйаллар) “ньиэмэс фашистарын диэки дураһыйаллар” диэн балыйан, Орто Азияҕа, Казахстаҥҥа күүс өттүнэн көһөрбүт. Маныаха сирдэрин соҕуруу өттүн Грузияҕа сыбаабыттар, оттон улахан аҥаарын – Ставрополь кыраайыгар. Карачайдар: “Сталин биһиги сирбитин грузиннарга биэрээри үүртэлээбитэ, оттон карачайдары көһөрүүнэн мегрел-грузин Лаврентий Берия бэйэтинэн быһаччы дьарыктаммыта, тиһэҕэр биһиги сирбитин мегрел-грузин баһылаабыта” диэн абаран-сатаран кэпсииллэр. Онон сэтинньи 2 күнэ карачайдарга хара хаанынан суруллубут күн эбит. Карачайдары 1957 сыллаахха реабилитациялаабыттар уонна дойдуларыгар төннөллөрүн көҥүллээбиттэр. Ити сыл Ставрополь кыраайын иһинэн Карачай-Черкес автономиялаах уокуруга тэриллибит. Оттон 1990 сыллаахха РСФСР иһинэн Ставропольтан туспа баран КЧССР тэриллибит. Маныаха Черкесия, Абазин өрөспүүбүлүкэлэрин тэрийэр туһунан эҥин боппуруостар тура сылдьыбыттар эбит. Ити кэмнэргэ тыһыынчанан киһи миитиннээн, федеральнай кииҥҥэ тус-туһунан өрөспүүбүлүкэни туруорсан модьуйбуттар. 1992 сыллаахха Ельцин РФ састаабыгар Карачаевскай уонна Черкескэй автономиялаах уобаластар хайдыһалларын көҥүллээбит. Үс автономиялаах уобалаһы – Карачаевскай, Черкескэй уонна Баталпашинскай (билиҥҥи киин куораттара урут маннык ааттаах станица үһү) тэрийэргэ хамыыһыйа тэриллибит. Онтон референдум эҥин ыытыллан, бу икки баһыйар ахсааннаах норуоттар хайдыспакка эрэ Карачаево-Черкесия өрөспүүбүлүкэтин тэрийэллэрин туһунан РФ Төрүт сокуонугар бигэргэммит.
Нэһилиэнньэтэ
Карачаево-Черкесияҕа 80-тан тахса омук олорор. Росстат 2018 сыллааҕы дааннайынан, билигин өрөспүүбүлүкэҕэ 466 305 киһи олорор. 2010 сыллааҕы биэрэпис көрдөрбүтүнэн, карачайдар ахсааннара – 194 324 (нэһилиэнньэ 41,0 %-на), кэнники сылларга ахсааннара биллэ эбиллэр үһү. Бүтэһик биэрэпис көрдөрбүтүнэн, нууччалар ахсааннара – 150 025. Кэнники сылларга нууччалар өрөспүүбүлүкэттэн олус маассабайдык көһөн барар буоланнар, ахсааннара күүскэ аҕыйыы турарын бары кэпсээтилэр. Оттон черкестэр – 56 466 (19 %), абазиннар – 36 919 (7,8 %), ногайдар 15 654 (3,3%) ахсааннаахтар. Бу субъегы үөскэтэр олохтоох омуктар ахсааннара сыллата эбиллэ турарын киэн тутта кэпсииллэр. Маны таһынан, өрөспүүбүлүкэҕэ осетиннар, эрмээннэр, украиналар, татаардар, гректэр бааллар. Олор ахсааннара сылын аайы биллэрдик аччыы турар үһү.
Черкескэй куорат
Кубань өрүскэ турар киин куораттарыгар 122 тыһ. киһи олорор. Омугунан нууччалар баһыйаллар – 70 тыһ. (карачайдар – 21, черкестэр – 16, абазиннар – 10, ногайдар – 2 тыһ.) диэтилэр. Ол гынан баран, омос көрдөххө, олохтоохтор сирэйдэрин-харахтарын оҥоһуута бары да биир курдуктар. Биир бэйэм “бу карачай сылдьар, бу черкес турар” диэн ааһан иһэр киһини араарбат эбиппин. Олохтоох нууччалар эмиэ кавказтыҥы тииптээхтэр – хойуу хаас, хара харах, хара баттах диэбит курдук. Карачаево-Черкесияҕа төрүт олохтоох омуктар бары тус-туһунан оройуоннарга түөлбэлэһэн олороллор, онно атын омук кэлэн олохсуйан орооһо сатаабат эбит. Инньэ гынан, бииргэ бөлөхтөһөн олорор буолан, тылларын, култуураларын илдьэ сылдьаллар. Оскуолаҕа, дьыссаакка төрөөбүт тылларынан үөрэтэллэр, ол эбэтэр бэйэ икки ардыгар бэйэлэрин тылларынан кэпсэтэллэр. Сирдэрэ-уоттара кыараҕас буолан, оройуоннара, ауллара силбэһэн кэриэтэ тураллар. Холобур, ногайдар аулларын аттыгар абазиннар ыаллаһа олороллор. Оттон киин куораттарыгар бары нууччалыы холкутук кэпсэтэллэр. Холобур, Кызылга (Тува) нууччалыы саҥаны хам-түм эрэ истэр эбит буоллаххына, Черкескэйгэ нууччалыы ып-ыраастык саҥараллар. Оттон бэйэлэрин омуктарын дьонун көрүстэхтэринэ, эйигиттэн көҥүллэтэн баран, бэйэлэрин омуктарын тылыгар көһөллөр эбит.
Черкескэй – бэрт боростуой куорат, Арассыыйа атын куораттарыттан туох да уратыта суох. Аҕа дойду сэриитин сылларыгар куорат улаханнык урусхаллана сылдьыбыт эбит, инньэ гынан сэрии кэминээҕи сэбиэскэй тутуу дэлэй. Биһиэнин курдук аныгылыы элбэх этээстээх дьиэ соччо суоҕун да тэҥэ. Куораттара олус ыраас, күп-күөх. Чугаһынан ханнык да бырамыысыланнас тэрилтэтэ эҥин суох буолан, салгына ып-ыраас.
Атын куораттарга холоотоххо, манна хас хардыы ахсын ол-бу эрэстэрээн, кафе дэлэй. Онон, харчылаах эрэ буолларгын, хоргуйан өлбөккүн. Манна туристар эҥин соччо сылдьыбаттар. Кинилэр Домбай, Архыз диэки быһа ааһаллар. Олохтоохтортон “кып-кыра куоракка тугу гынаары бачча элбэх аһыыр сир баарый?” диибин. Онуоха “Кавказ омуктара былыр-былыргыттан гастрономия култууратын үрдүктүк сыаналыыллар, быһата, билигин көрөр эрэстэрээннэриҥ биһиги материальнайа суох култуурабыт сорҕото” дииллэр. Кавказ омуктара бырааһынньыктыыры баҕас кыайа-хото туталлар эбит, тохтоло суох той (сыбаайба), төрөөбүт күн, үбүлүөй... Аны онно сүүстэн аҕыйаҕа суох ыалдьыты аһаталлар. Инньэ гынан, эрэстэрээн биисинэһэ манна силигилии ситэр. Этэргэ дылы, “килийиэн” баҕас дэлэй. “Хычыны” диэн бэркэ биһирэнэр бөрүөктээхтэр эбит. Инньэ гынан, били, “чебуречная” дуу, “блинная” дуу курдук, “хычынная” диэн элбэх. Ааһа баран эттэххэ, кавказтар кэлбит ыалдьыты хайаан да остуолга олордон, “баһаалыста, сөп буолуо” диэххэр диэри аһаталлар.
Куоракка ыт диэни олох сэдэхтик көрсөҕүн, биир эмэ нуучча ыттаах буолар. Кавказ омуктара дьиэҕэ ыт киирэрин биһирээбэттэр, оттон сыаптаан олордору сөбүлээбэттэр. Онон ыт диэн сэдэх.
Черкескэй – контраст куората. Кавказтар кыараҕас кыбартыыраны сөбүлээбэттэр, онон кирпииччэ дьиэни тутталлар. Аны туран, куоталаһа-куоталаһа, дьэ уораҕайдары тутталлар эбит ээ! Рублевка диэҕи сымыйа. “Бедняцкий район” диэн дыбарыастар түөлбэлэрэ баар. Аны туран, онно киһи улаханнык көстүбэт да курдук. “Бу үлүгэрдээх дьиэлэргэ кимнээх олорор буоллахтарай?” – диэн көрө сатаан баран, аргыстарбыттан ыйытабын. Онуоха: “Ээ, бу дьон Арассыыйа киин куораттарынан эбэтэр Уһук Хоту баран үлэлииллэр уонна манна кэлэн тутталлар. Сайын биирдэ муста түһэллэр. Билигин харабыллара эҥин олороллоро буолуо, эбэтэр – оҕонньордоох-эмээхсин”, – дииллэр.
Официальнай былаас “орто хамнас – 35 тыһ. солк.” диир. Ону олохтоохтор “сымыйалара, манна дьон үксэ 15-20 тыһ. солк. хамнастаах, өрөспүүбүлүкэбит датаассыйаҕа олорор, онон сыана ыарахан, үлэ суох” дииллэр. “Уулуссаҕытыгар “мерседестэр”, “лексустар” элбэхтэрэ бэрт дии, ол аата сэниэтик олорор буоллаххыт” диибин. “Хас биирдии бэйэтин убаастанар джигит хайаан да үчүгэй аттаах буолара, ол сиэринэн, аныгы дьон тимир көлөлөөх” дииллэр. Инньэ гынан, соҕуруунан-хотунан баахтаҕа баран үлэлээн, эр дьон “курутуой” массыынаны хайаан да ылар эбит. Кирэдьииккэ да киирэн туран.
Оттон боростуой дьон ЛАДА массыынанан сылдьар. Бэйэ массыыната манна дэлэй. Маны таһынан, Черкескэйгэ “Дервейс” диэн массыына собуота баар. Манна кытай массыыналарын кытта таҥаллар.
Массыынаны ыытыы туһунан эттэххэ... Джигиттэр атынан көҥүл көтүтэн иһэллэрин курдук айанныыллар, суол быраабылата улаханнык тутуһуллубат, “түргэнник көтүтэн тиийэ охсубут эрэ киһи” диэх курдук сылдьаллар. Ол гынан баран, маныаха суол быһылаана дойду үрдүнэн биир саамай кыра көрдөрүүлээх.
Бастакы сирэйдэр
Урукку өттүгэр өрөспүүбүлүкэ баһылыгын норуот куоластаан талар эбит. 1999 сыллааҕы быыбарга карачай уонна черкес киһитэ бэрэсидьиэн буола сатаан күрэстэспиттэрин түмүгэр, өрөспүүбүлүкэҕэ омугунан арахсан сэрии буола сыспыт. Биллэн турар, хас биирдии омук үрдүкү былааска бэйэтин киһитин олордуон баҕарар. Карачай киһитэ талыллаары гыннаҕына, нууччалар черкестэрдиин, абазиннардыын холбоһоллор уо.д.а. эбит. Ол иһин баһылыктара Кириэмилтэн быһа ананар буолбутун үгүстэр биһирииллэр. “Кавказ курдук элбэх, кыахтаах омук тоҕуоруһан олорор сиригэр аһаҕас быыбардааһын хайдыһыыны эрэ үөскэтэр” дииллэр. Инньэ гынан, 2008 сылтан дойду бэрэсидьиэнэ кандидатураны киллэрбитин олохтоох парламент бигэргэтэр эрэ эбит. Урут парламеҥҥа 70 дьокутаат баар эбит буоллаҕына, билигин – 50. Аны туран, 5 субъегы олохтуур омук ахсаанын бырыһыанынан көрөн, хайаан даҕаны былааска баар буолуохтаах. “Норуот кыһалҕатын норуоттан тахсыбыт бэйэ киһитэ буолбакка, атын ким билиэҕэй?” дииллэр. Билиҥҥи болдьоххо 22 – карачай дьокутаата, 14 – нуучча, 6 – черкес, 3 – абазин, 2 – ногай, 1 – эрмээн, 1 – грек, 1 украинец дьокутаат баар эбит. Уопсайынан, ахсааннарынан көрөн “үллэрэллэр”. Билиҥҥи баһылыктара Рашид Темрезов баар-суоҕа 35 сааһыгар баһылык буолбут, омуга – карачай.
Билигин 42 саастаах, кинини олохтоохтор сөбүлүүллэр эбит. “Идэтинэн финансист, быраас ыалтан тахсыбыт олохтоох киһи буолан, инвестицияны тардыыга, экэниэмикэни сайыннарыыга хоннохтоохтук үлэлэһэр” дииллэр. Парламент бэрэссэдээтэлэ – Александр Иванов диэн нуучча киһитэ. Мэлдьи буоларын да курдук, “үөһээ салалтаҕа нуучча киһитэ хайаан да баар буолуохтаах” диэн бириинсип баар эбит. Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ Аслан Озов диэн черкес киһитэ.
Уопсайынан, Карачаево-Черкесия Кавказ, атын эрэгийиэннэригэр холоотоххо, уу нуурал олохтоох, бэйэтин хаамыытынан салаллар бэрт дьоҕус, интэриэһинэй өрөспүүбүлүкэ. Манна субъегы үөскэтэр 5 омук бырааба улаханнык күөмчүлэммэт, эйэ дэмнээхтик олороллор. Быһата, Хотугу Кавказ барытын үрдүнэн эйэлээх сыһыан холобурун курдук туһаныллар өрөспүүбүлүкэ эбит.
Карачаево-Черкесия туһунан кылгастык билиһиннэрдэххэ – маннык. Салгыытын кэлэр нүөмэрдэргэ ааҕаарыҥ.
Дмитрий Иванов,
Дьокуускай-Черкескэй.
