Кэбээйи улууһун “Дабаан” хаһыатын эрэдээктэрэ Виктор Эверстов ыҥырыытынан, кулун тутар 22-23 күннэригэр хаһыат 75 сыллаах үбүлүөйүгэр ыалдьыттаан кэллибит. Икки күннээх сырыыбыт туһунан биир-биир билиһиннэрэбин.
Тыа сирин хаһыата – улуус летопиһа!
Саха сирэ киҥкиниир киэҥ: 10 Италия, 5 Франция киирэр диэн күлүкпүтүгэр имнэнэбит. Ону бэйэбит эрэ испитигэр үөрээхтиибит эрээри, ол туох итэҕэстээҕин эппитинэн-хааммытынан эмиэ бэйэбит эрэ билэбит. “Цифровизация” той-мой диибит даҕаны, сорох сиргэ суол-иис, интэриниэт-сибээс да суох. Онон, дьон-сэргэ сонун-нуомас туһунан билиҥҥэ диэри кумааҕы хаһыатынан билэр. Ону даҕаны буостабыт моһуоктаабатаҕына...
Сиэгэн Күөлгэ, тэрээһин маҥнайгы күнүгэр, тыа сирин суруналыыстыкатыгар аналлаах сэминээр буолла. Манна Дьокуускайтан кэлбит суруналыыстар, “Дабаан” хаһыат уопсастыбаннай кэрэспэдьиэннэрэ кытыннылар. Киһи соһуйара – “Дабаан” хаһыакка буор босхо сүрэхтэрин баҕаларынан үлэлиир кэрэспэдьиэннэрэ үксэ эдэрдэр. Сангаар, Мукучу, Куокуй курдук ыраах-чугас сирдэртэн, хаһыаттарын бырааһынньыгар ыалдьыттыы кэлбиттэр. Ытык кырдьаҕас суруналыыстара 85 саастаах Никифор Терехов диэн. Кини тыа сирин суруналыыстыкатын оруолун туһунан эдэрдэргэ сүбэ санаатын эттэ: “Урут улуус хаһыаттарыгар дойдуларын номохторун, былыргы үһүйээннэрин хомуйан суруйар анал суруналыыстар бааллара. Билигин бу сэдэх буолла. Дьэ, олор улуустарын былыргытын суруйан хаалларбыт летописецтар диэн буолаллар. Ол суруйуулартан биир-биир улуус устуоруйата тахсан кэлэр”, -- диэн. Онтон Кэбээйи Мукучутуттан кэлбит Ксения Новикова диэн уопсастыбаннай кэрэспэдьиэн: “Олорор сирбитигэр тэрээһин арааһа буолар. Ону сурукка тиһэн, хаһыакка бэчээттэтэн архыыптаабатахха, бу барыта сүтэн хаалар буоллаҕа. Устуоруйабыт сорҕотун симэлиппэт туһуттан, түгэн көһүннэр эрэ, сурукка тиһэн иһэбин. В.Эверстов үлэлии киириэҕиттэн хаһыаппыт биллэ тубуста, тыла-өһө чочуллан тахсар буолла”. Чахчы даҕаны, хас биирдии улуус туспа тэрээһиннээх, ол-бу араас түгэннээх-түбэлтэлээх, тирээн турар кыһалҕалаах – ол ону олохтоох суруналыыс сырдаппатаҕына, ким сырдатыаҕай? Онон улуустааҕы суруналыыстар баалларыттан, оннооҕор босхо үлэлиир кэрэспэдьиэннэр суруйалларыттан сылыктаатахха, тыа сирин суруналыыстыката сайдыахтаах. Дьэ, онно суолу хайдах тобулуохха?
Виктор Эверстов, “Дабаан” хаһыат эрэдээктэрэ: “Хаһыаты хайдах тутан хаалларабыт?”
-- 17 хотугу улуус хаһыаттара автономнай этибит, быйылгыттан уларыйыы буолуохтаах. Мин тулабар ис сүрэҕиттэн үлэлиэн баҕалаах суруналыыстар кыра да хамнаска сөбүлэһэн үлэлии сылдьаллар. Сангаарынан, Сэбээн Күөлүнэн иккилии үлэһити тутан кэллибит. Онтубут оннунан хаалан, төттөрүтүн, өссө сайдан үлэлиирбит буоллар диэн баҕа санаалаахпын.
Кэллиэгэлэрбин кытары биир санаанан, иннибит хоту баран иһэбит, үлэбитин толоробут. Кэлин хаһааҥҥытааҕар даҕаны элбэх кинигэни таһаартардыбыт: Н.Лугинов 3 кинигэтин, К.Эверстов 2 кинигэтин. Ол иһин “Издатель года” диэн куонкуруска лауреат аатыгар, “Газета года” диэн күрэххэ II миэстэҕэ тиксэн турардаахпыт. Хаһыаппыт саха, нуучча уонна эбээн тылынан тахсар. Маннык элбэх тылынан бэчээттэнэр хаһыат, бука, сэдэх буолуохтаах. Бу курдук салгыы таһаарыылаахтык үлэлиэҕиҥ. Кэнэҕэскитин хотугу улуус хаһыаттарын тыыннаах хаалларыы, аныгы тэтимҥэ сөп түбэһиннэрэн сайыннарар, ыччаты көҕүлүүр туһугар сүбэбитин холбоон сүүрүөҕүҥ-көтүөҕүҥ, – диэн улуус хаһыаттарын үлэтин кыһалҕатын уонна туох суолталааҕын туһунан билиһиннэрдэ. Сэминээр түмүгүнэн бу курдук этиилэр киирдилэр:
- Тыа сирэ уонна хотугу дойду сирдэрин-уоттарын сайыннарар бырагыраама чэрчитинэн улуус периодическэй бэчээтин, хаһыат үлэтин сайыннарыыга, саҥа технологическэй таһымҥа таһаарыыга анал чопчу бырагыраама ылыныы.
- Тыа сиригэр анал каадыры бэлэмниир туһуттан суруналыыстар орто хамнастарын үрдэтии; тыаҕа тасхалларыгар олорор дьиэнэн хааччыйыыга судаарыстыбаттан өйөбүл; улуус хаһыаттарын материальнай-техническэй базаларын бөҕөргөтүү.
- Былаас үлэтин бары таһымыгар хардарыта үлэ, саҥа хайысхалар наадалар: уопсастыбаннай кэрэспэдьиэннэри кытары үлэҕэ саҥа суолу тобулуу, үбүлээһин боппуруоһугар муниципальнай тэрилтэ араас хайысхатынан үлэни тэрийтэрии.
Бу көрүллүбүт этиилэр СӨ Инновация, цифровой сайдыы уонна инфокоммуникационнай технология министиэристибэтигэр тиийиэхтээхтэр. Бар дьон санаата-баҕата туоратыллыбакка, бу эппиттэрэ сыыйа-баайа олоххо киирэн иһиэхтэрэ диэн эрэнэ эрэ хаалбакка, мантан антах туох хамсааһын уонна өйөбүл буоларын кэтиэх тустаахпыт.
Салгыы – хайалары дабайыы!
Сиэгэн Күөл – 400-чэкэ нэһилиэнньэлээх дьоҕус дэриэбинэ. Тула модун хайалар субуруһаллар, ортолоругар “мин аҕай” диэбиттии пирамида курдук быһыылаах-таһаалаах уһуктаах хайа дьэндэйэн көстөр. Ол – “Пик чекистов” диэн аатынан биллэр 1 300 м. үрдүктээх үрдэл. Бу хайа маннык ааттаммыта үчүгэйэ суох устуоруйалаах. 1921 с. Гражданскай сэрии кэмигэр буулдьаҕа анаан сибиниэс ылаары, чэкиистэр эспэдииссийэлэрэ тэриллэн айаннаабыт. Кэлэн истэхтэринэ, үрүҥнэр саба түһэн, барыларын кырган кэбиспиттэр. Чопчу хас киһи суорума суолламмыта биллибэт. Кинилэри чиэстээн хайаҕа аат иҥэрбиттэр. Аара баран истэххэ, быһылаан буолбут сиригэр пааматынньык турар.
“Дабаан” хаһыат үбүлүөйдээх тэрээһиннэрэ саҕаламмытынан, сэминээринэн эрэ муҥурдаммакка, хайаҕа ыттыы диэн былаан баара. Хайаҕа ыттыахтаах дьон кэпсэтэр бөлөхпүтүгэр, субу-субу хаартыска ыыталлар. Омос көрдөххө, хайабыт хаартыскаҕа наһаа үрдүгэ суох, мыраан курдуга. Санаабар, “чэ, сып-сап тахса охсон түһэр инибит” диибин. “Сып-сап” диэбиккэ дылы... Атын да сурунаалыыстар оннук санаабыттар эбит. Дьэ, онтон хайабытын илэ харахпытынан көрөн, ол санаабыт оһох кыымын курдук күүдэпчилэнэн баран, ханан да биллибэккэ уостан хааллаҕа үһү. Ол 1300 м. үрдүктээх хайаҕа тиийэргэ өссө 4 хайаны ыттыахха-түһүөххэ наада! Өйүөбүтүн-ыһыкпытын, былаахпытын, хаартыскабытын сүгэн хоодьолдьуйа турдубут. Биһигини саҕалыахпытыттан түмүктүөхпүтүгэр диэри сирдээччибит Данил Каратаев сүбэлээн-амалаан илдьэ сырытта.
Тоҥуу хаары тобулу үктээн, аан бастаан туруору хайаны дабайан баран, о-ол ыраахтан көстөр хайаны көрөн, киһи сылайдар даҕаны, туох эрэ сыаллаах курдук сананар, атаҕа бэйэтэ хааман бара турар эбит. 6 чаас курдук айаннаан тиийэн, муҥутуур чыпчаалыгар тиийбиппит -- Тумара эбэ тоҕойдоон көстөр, ыраахтаан Сиэгэн Күөл дьиэлэрин буруота субуруйар, күүстээх тыал, үөрүү-көтүү... Онон, этэҥҥэ тиийбиччэ, өрөгөйдөөн туран, “Дабааннар” үбүлүөйдээх тэрээһиннэрэ саҕаламмытынан, хаһыат былааҕын тэлимнэттибит.
Бу дабайыыбыт “Дабаан” хаһыат аатыгар сөп түбэһиннэрэн, символическэй айан буолла. Суруналыыс үлэтэ эмиэ хайаҕа ыттар кэриэтэ. Сыалгын көрөн баран, ол онно тиийиэххэр диэри туох баар моһолу-эрэйи эккинэн-хааҥҥынан билэн, сымыйаны кыйдаан, дьиҥнээҕи өрө тутан тиийии буоллаҕа. Хайаҕа ыттан иһэн, сыыһа хамсанан сууллубатар ханнык, атын сиргэ халыйан мумматах киһи диэн. Суруналыыс суола эмиэ оннук.
Түмүктээн эттэххэ...
Тэттик балаһаҕа киһи санаатын барытын батарбат да буоллар, сүрүн тэрээһини кылгастык сырдаттахха, ити курдук. Этэн аһарбытым курдук, Сиэгэн Күөл -- кыра дэриэбинэ. Көннөрү истэн билэр киһи “онно тугу гына тиийиэх баҕайыный?” диэн саныаҕа.
Мин, саҥа тиийбит киһи быһыытынан, Сиэгэн Күөл омуннаабакка эттэххэ, күн аайы кэлэ турар ыалдьыттааҕын бэркиһээтим: Арчы дьиэтигэр маастар-кылаас, кулууптарыгар кэнсиэр, циркэ шоута, хайаҕа ыттыан баҕалаах туристар... Таһыттан эрэ татымнык сыаналаабакка, ис-иһигэр киирдэххэ, кыра дэриэбинэ күөстүү оргуйар. Кэлин бу диэки инфраструктура сайдан, саҥа тутуу буолан, туризм үлэтэ өссө сайдыаҕа диэн үчүгэй сонун баар. Онон кэнэҕэс даҕаны Сиэгэн Күөл Саха сирин араас муннугуттан ыалдьыттары күүтэр.
Дьикти айылҕалаах сиргэ ыҥыран, тымныыттан толлубакка айаннатан, бу курдук сир баарын ааҕааччыларга билиһиннэрбиппэр Виктор Эверстовка уонна сирдээччибит Данил Каратаевка махталбын тириэрдэбин. “Дабаан” хаһыат өрөгөйүнэн эҕэрдэлээн туран, сойбот сонуннары, элбэх ааҕааччыны, үрдүк дабайыылары баҕарабыт!
Сардаҥа БОРИСОВА,
Дьокуускай – Кэбээйи – Дьокуускай.
