Бу күннэргэ суолу былдьаһа “Саха сүөһүтэ” генофонд тэрилтэтин дириэктэрэ А.Е. Артемьев Амма улууһугар Болугур нэһилиэгэр Т.Т. Окороков управляющайдаах биэс үлэһиттээх “Күллэги” отделениетын үлэтин, кыстык хаамыытын, сайылык тутуутун, үүт туттарыытын уо.д.а. тэрээһин боппуруостары билсэн, быһаарсан кэллэ.
Амма саха төрүт сүөһүтүн тилиннэриигэ биир ураты кылааттаах улуус буолар. Ол курдук, Эмис нэһилиэгин Олом Күөл учаастагар Николай Егорович Кузьмин ааспыт үйэ 90-с сылларын бүтүүтүттэн Илин Эҥэр улуустарга биир бастакынан саха ынаҕын утумнаах иитиитин саҕалаабыта. Бүгүн Олом Күөл сахатын сүөһүтүн этэ-үүтэ ырыынакка хамаҕатык уонна сакааһынан атыыламмыта ыраатта.
Эдэр, ырааҕы толкуйдуур, эр санаалаах урбаанньыт Т.Т. Окороков өбүгэлэрбит түҥ былыргыттан саха омугун аһатан-таҥыннаран тыыннаах аҕалбыт олохтоох сүөһүтүн Амматын сиригэр-уотугар тэнитэр баҕатын улууһун баһылыга өйөөн, Болугур нэһилиэгин олохтоохторо сөбүлэҥнэрин биэрэн, 2017 с. ыам ыйыгар Чурапчы улууһун “Үрэх Күөрэ” филиалыттан 78 төбө саха сүөһүтэ, ол иһигэр 23 ынах аҕалыллан “Күллэги” отделениета олохтоммута.
Т.Т. Окороков, А.Н. Цыпандина уонна А.Е. Артемьев
Аммаҕа кэлэн баран А.Е. Артемьев бастаан улуус баһылыга Н.А. Архиповы,улуус т/х салайааччыта И.С. Кононовы кытта көрүстэ. Николай Архипович саха сүөһүтэ Амма сиригэр-уотугар олохтоох симэнтээл сүөһүнү кытта булкуспакка, ойуччу учаастактарга, иитиллэрин өйөөн, Болугур нэһилиэгэр аҕалыллыбыта. Бу да көрсүһүүгэ Н.А. Архипов уонна И.С. Кононов саха сүөһүтэ сайдыахтааҕын, кэнэҕэскитин төрүт сүөһүбүтүттэн оҥоһуллар нэһилиэнньэ доруобуйатыгар туһалаах бородууксуйа ырыынакка дэлэйдик тахсыахтааҕын чопчу өйдөөн, атаҕар туран эрэр “Күллэги” отделениетын үлэтин өйөөн, быйыл күрүө тутуутугар улуус бүдьүөтүттэн көмөлөһөр санаалаахтарын биллэрдилэр.
Саха ынаҕын үүтүн сыата үрдүк, састаабар элбэх иҥэмтиэлээх, киһиэхэ туһалаах веществолардаах, битэмииннэринэн, микроэлемиэннэринэн баай. А.Е. Артемьев “Күллэги” отделениетыттан 2020 с. 5 т үүт туттаран, саха ынаҕын үүтүттэн олохтоох арыыны оҥорон таһаарарга Амма т/х бородуксуйатын астыыр кэпэрэтиип салайааччыта А.А. Черноградскайдыын дуогабар баттастылар.
Ол кэннэ Болугурга отделение сиригэр-уотугар тиийэн үлэһиттэрдиин көрсөн ирэ-хоро кэпсэтэн сүөһү туругун, производственнай базаларын, сайылык тутуутун кытта билистэ. Кэккэ боппуруостары болҕомтоҕо ылан үөрэтэргэ, үбүн-харчытын быһаарарга сурунна.
А.Е. Кривошапкин күн уотунан станция холбонорун Т.Т. Окороковка көрдөрөр.
Трофим Трофимович туруорсуутунан, “Саха сүөһүтэ” хааһына тэрилтэтэ “Информационнай-технический киин” ХЭТ (Кривошапкин А.Е.) кытта дуогабардаһан бөһүөлэктэн түөрт көстөөх Күллэги сайылыгар күн уотун күүһүнэн үлэлиир станцияны үлэҕэ үөрүүлээх быһыыга киллэрдилэр. Муус устар ый 14 күнэ тэрилтэ устуоруйатыгар саха ынаҕын иитэр бастакы ыраах учаастакка инновационнай технология киирбит: “Ильич лаампатын” уота тыкпыт, тэлэбиисэр, сир аргыһыттан үлэлиир интернет ситимэ, телефон киирбит, кэскиллээх үлэ эркээйитэ охсуллубут күнүнэн киирэрэ чахчы.
А.Е. Артемьев уонна Т.Т. Окороков Күллэги үрэҕин үрдүгэр
Көрсүһүү түмүгэр отделение үлэһиттэрин аатыттан Т.Т. Окороков “Саха сүөһүтэ” хааһына тэрилтэтин салайааччытыгар миэстэтигэр кэлэн үлэлэрин билсибитигэр, сайылыкка электричества уота, интернет, телефон киирбитинэн махтанна, отделения иннигэр туруоруллубут былааны толорорго толору бэлэмнэрин биллэрдэ уонна “үөһээ тэрилтэбититтэн үлэһит дьоҥҥо маннык болҕомто ууруллар, өйөбүл, усулуобуйа тэриллэр буоллаҕына, күллэгилэр ыһылла, ыһылла өссө тэтимнээхтик үлэлиэхпит” диэн тылын биэрдэ.
А.Е. Артемьев кытта Амма улууһугар сүөһү иитии салаатын уоппуттаах үлэһитэ, Арассыыйа үтүөлээх зоотехнига А.Н. Цыпандина сылдьыста, сүбэ-ама биэрдэ. Саха сүөһүтэ олохтоох сүөһүнү кытта буккуспакка туралларын, отделение саха сүөһүтүн үчүгэй отунан аһатан, көрүү-харайаа үчүгэйиттэн сүөһүлэр туруктара үчүгэйин, ньирэйи бастакы күннэригэр сөптөөхтүк аһаталларын, үүт туттарыытын уонна да атын тэрээһин үлэлэри былаан быһыытынан сөптөөхтүк ыытылларын бэлиэтээтэ.
Күллэгилэр Болугуртан 4 км тэйиччи сытар Тирэхтээх учаастагын олохтоох администрациятынан анаттаран ылан, 120 төбө саха сүөһүтэ кыстыыр хотонун, күрүөтүн-хаһаатын, үлэһиттэр олорор икки саҥа дьиэлэрин, булуус, ньирэйдэр турар сарайдарын тутан, барыта 2,2 мөл. солк. элбэх үлэни ыытан, үһүс сылларын этэҥҥэ кыстаатылар.
Быйыл сайын элбэх үлэ ыытыллара былааннанар. Саха сүөһүтэ олохтох сүөһүнү кытта булкуспатын, отчуттар ходуһаларын тэпсибэттэрин курдук Күллэги үрэҕин үс сиринэн остоолбо быһыт күрүө туруоруллуохтаах. Материальнай базаларын бөҕөргөтөн типовой сайылык, биир олорор дьиэ, ынахтарга, ньирэйдэргэ анаан күрүө тутуохтаахтар. Сайын 200 т от миэстэтигэр бэлэмнэниэхтээх. От үлэтэ үмүрүйдэҕинэ кыстык хотонноругар улахан өрөмүөн үлэтин ыытыахтара.
Бүгүн “Күллэгигэ” барыта 165 төбө саха сүөһүтэ, о.и. 57 ынах иитиллэн турар, 30 ньирэй төрөөбүт онон отделение тэрилтэ биир бастыҥ үлэлээх хаһаайыстыбата буолар. Тэрилтэ сотору отделениеҕа саха сүөһүтүн тэнитиигэ атын хаһаайыстыбаларга атыылааһын, эккэ анаан уотууга, үүтү ыаһыҥҥа былаан түһэриэхтээх.
Ити курдук, аныгы кэм эрчимнээх ыччата Т.Т. Окороков саха сүөһүтүн элбэтэр санаатын олоххо киллэрэн нэһилиэккэ саҥа үлэ миэстэтин таһааран, үлэни кэскиллээхтик тэрийэн, үлэһиттэрин кытта биир тылы булан, үөһэттэн тиэрдиллэр былааны сыллата толорон үлэлиир.
“Саха сүөһүтэ” хааһына тэрилтэ сайдыытын бырагырааматынан Саха АССР төрүттэммитэ 100 сылын көрсө “Күллэги” отделениетыгар барыта 160 төбө ынах сүөһү, о.и. 65 ынахтаах буолуохтаах. Бүгүҥҥү туругунан “Күллэги” отделениетын хоһуун үлэһит дьоно Ил Дархан А.С. Николаев 2018 с. ахсынньытааҕы ыйааҕын саха сүөһүтүн элбэтэр соругу толорорго түспүт былааннарын чиэстээхтик толорор кыахтаахтара, үлэҕэ көхтөөхтүк туруммуттара саха дьонун үөрдэр.
Бүгүҥҥү күн кыһалҕатыгар сыһыаран эттэххэ, саха төрүт сүөһүтүн элбэтэн, норуот төрүт дьарыгын быһыытынан Амма эбэ хочотун курдук сирдэринэн түөлбэлээн иитиини сокуон хараҕар киллэрии айылҕабытын харыстыырга, ойууру кэрдиини бэрээдэктииргэ дурда-хахха буолуон сөбүн умнумуоҕуҥ.
Владимир Степанов.
