Биир өттүнэн, судаарыстыба тыа сирин сайдыытыгар улахан болҕомтону уурар. Анал бырагыраамалар, сокуоннар, үбүлээһин эбиллиитэ, субсидиялар, араас граннар. Улуустарга сырыттахха, саҥа тутуу бөҕөтө дьэндэһэн, олох-дьаһах тупсубута харахха быраҕыллар. Ол эрээри тыа сириттэн, нэһилиэктэн көһүү тохтообот. Кыра бөһүөлэктэр быраҕыллан, сорохторо өтөхсүйэн эрэллэр. Оҕо төрөөһүнэ аҕыйыыр, нэһилиэнньэ кырдьар, төрүт дьарык умнуллар...
Тугу гыныахха? Хайдах итини тохтотуохха? Ханнык өрүһүнэр суоллары тобулуохха? Төҥүлүгэ буолан ааспыт төгүрүк остуолга Тааттаттан, Амматтан, Мэҥэ Хаҥаластан, Чурапчыттан нэһилиэктэр баһылыктара, оскуола дириэктэрдэрэ, уопсастыбанньыктар кэлбиттэр. “Саха киһитэ атах тэпсэн олорон кэпсэтэрин астынар” диэн сиэринэн, үөскээбит кыһалҕа уонна ону туоратыы туһунан кэпсэтии, санаа атастаһыыта буолла.
Сайдыыны батыһан...
Саамай улахан кыһалҕа – дьон куоракка, киин сиргэ маассабай көһүүтэ. “Дьон сайдыылаах олоҕу батыһан куоракка барабыт дии саныыллар. Оттон ол мөккүөрдээх”, – диэн кэпсэтиини саҕалаата Уйбаан Шамаев. Кини тыа сирин оскуолатыгар тохтоото: “Мин оскуолабар Саха сирин араас нэһилиэгиттэн кэлбит оҕолор үөрэнэллэр. Тыа кыра оскуолатыттан кэлбит оҕолор, 5-с кылаастан биһиэхэ үөрэммит куорат оҕолорун кэннилэригэр хаалларан, саамай үрдүк баалы ылаллар, барытыгар дьоҕурдаахтар, сытыылар, барытын түргэн баҕайытык иилэ хабан ылаллар. Онон кыра нэһилиэк оскуолата кыаҕын, күүһүн сүтэрэ илик диэн көрөбүн. Улуустарга, кытыы сир оскуолаларыгар кылааска 7-лии оҕо үчүгэй баҕайытык үөрэнэ олорор буолар. Садаача суоттаттахха, биһиги оскуолабытыгар да үөрэниэн сөп таһымнаахтар. Ону ол диэбэттэр, дьонноро оҕолорун соспутунан, куоракка талаһаллар”.
Нэһилиэк оҕото
Тыа сиригэр олорон, дьон куорат итэҕэһин көрбөт. Дьиҥэ, хайдаҕый? Биир саха кылааһыгар 36 оҕо симиллэн олорор... Бу – үксэ тыаттан көһөн кэлбит ыал оҕолоро. Онтон аҥаара арахсыбыт ыал оҕолоро буолалларын учууталлар этэллэр. Ол аата, куоракка көһөн, ыал олоҕо айгырыыр, сүрдээх уустук усулуобуйаҕа олорор, кыаммат-түгэммэт да элбэх. Көһөн кэлэн үчүгэй усулуобуйаҕа олорор, табыллыбыт ыаллар да бааллар эрээри, уопсай хартыына итинник.
“Мин уруккуттан кэтээн көрөбүн: дойдулаахпын, норуоттаахпын диэн, нэһилиэк оҕото эрэ толкуйдуур. Улуус киинин оҕото итиннэ мөлтөх, оттон куорат оҕото онтон ыраах. Соторутааҕыта Лобок диэн учуонай ыстатыйата тарҕаммыта. Кини биһиги дэриэбинэлэрбитигэр сылдьан, билсэн баран, “саха нэһилиэгэ – бу феномен” диэбит. Биһиги бэйэбит да ону өйдөөбөппүт, ол иһин симэлитэр кутталлаахпыт, – диэтэ У.Шамаев. – Онон нэһилиэк оскуолатын харыстыахха, манна да оҕону сайыннарар, үөрэтэр үчүгэй эйгэ баарын өйдүөххэ, нэһилиэги быыһыыр ньыма быһыытынан туһаныахха. Холобур, үтүө олук ууруллан, бэл, куораттан оҕолор кэлэн үөрэнэр буолбуттарын түмүгэр “селообразующай” тэрилтэ буолан, нэһилиэгин быыһаан олорор оскуола холобура баар. Итини кэҥэтэргэ оскуола бэйэтэ эрэ мөхсүбэккэ, олохтоохтор бары кыттыһан, хамсааһыны тэрийэр кыахтаахтар”.
Сүбэ диэн тугуй?
Оннук хамсааһыны тэрийиэн сөп – Сүбэ. Нэһилиэк Сүбэлээх буоллаҕына, туох да хахсааттан, иирсээнтэн куттанымыан сөп. Нэһилиэккэ туруктаах быһыы-майгы (устойчивость) үөскүүр. “Сүбэ” диэн тугуй? Бу дьон бэйэтин икки ардыгар сыһыаннаһыытын култуурата. Оннук холобур да, бэлэм устаап да суох, нэһилиэк-нэһилиэк бэйэтэ көрөн, тэриниэн сөп. “Нэһилиэк интэриэһин, сайдыытын, баар буоларын туһугар үлэлиэхтээхпит” диэн санааттан. Алтаайдарга итини “сеок” дииллэр, ол кинилэр аҕа уустарын тута сылдьаллар. Биһиэхэ ол умнуллубут эрээри, нэһилиэк – былыргы аҕа уустарын түмсүүтэ. Инньэ гынан, омук быһыытынан “култуурунай кодпут” нэһилиэкпитигэр хаала сылдьарын, Лобок таба көрөн, “феномен” диэтэҕэ.
Кэпэрээссийэ: өйбүт-санаабыт уларыйара бытаан
Валерий Ефремов, уопсастыбанньык, кэпэрээссийэ Саха сиригэр тоҕо сатамматаҕын туһунан эттэ:
– Сокуоҥҥа уларытыылар киирбиттэригэр, бырагыраама ылыллыбытыгар “кэпэрээссийэ тэринэн, нэһилиэк таһымыгар бэйэҕит дьаһаныҥ, сокуон баар, сиргитин ылыҥ”, – диэн бааһынайдары мунньан үөрэтэ, быһаара сатаабыппыт. Биһиги дьоммут ону “бу өбүгэбит сирэ, ким да киириэ суоҕа” диэн, ыксаабакка олорбуттара. Саха дьоно мэлдьи ыраах-ыраах олорбут буолан, менталитеппыт оннук. Саха эр киһитэ “бэйэм” диир, кыттыһыан баҕарбат, кэпэрээссийэни ылыммат. Оттон билигин иһиттигит дии, сир баайын көрдөөн эрэллэрин. Биһигини сирбититтэн көһөрөр бэлиитикэ баран эрэр курдук.
Дьобуруопаҕа кыра бааһынайдарга, кэтэх хаһаайыстыбаларга барыларыгар кэпэрээссийэ баар, ону “наада” диэн өйдүүллэр. Уонча хаһаайыстыбаҕа биир тыраахтар сирдэрин хорутар, үлэлэрин оҥорор, ол биир бааһынайга баар. Биһиги “Кини күөх оту ылбыта, кини ардахтаах күҥҥэ оҕустарбыта” диэн, ысыһан кэбиһэбит. Кинилэргэ оннук суох. Кэпэрэтииптэригэр бэйэлэрэ хаһаайыннар, биһиги оннук өйгө-санааҕа кэлбэтибит, бэрэссэдээтэли “хаһаайын” диибит, үлэтигэр кыттыспаппыт. Анараалар, уруучука атыылаһарыгар тиийэ кыттыһаллар, дириэктэр онно наймыламмыт үлэһит эрэ. Хамнаһыгар батарыыттан барыһыран, эбии бырыһыаннаһар. Оннук усулуобуйаҕа, кэпэрэтииптэрэ сайда, үлэлии турар.
Сири, бас билии сокуонугар олоҕуран, бэйэлэригэр оҥорторбуттар, оттон биһиэхэ сорохтор оннук көһөрбөккө, сирэ суох хаалар кутталлаахпыт. Дьиҥинэн, федеральнай сокуон кэпэрээссийэ тэринэн, сири, тыаны, күөлү, барытын 50 сыл түүлэһиигэ ылары көҥүллүүр этэ. Ол биһиги көмүскэлбит буолуон сөбө. Олигархтар чааһынай бас билиини тыыппаттар, былдьыыр буоллахтарына, бэйэлэриттэн эмиэ былдьаныан сөп диэн өйдүүллэр. Тыа сиригэр интэриниэт кэллэ, саҥа оскуолалар, кулууптар тутулуннулар, гаас киирдэ, онон сайдыы барар. Оттон өйбүт-санаабыт уларыйара бытаан. Онон бу курдук дьүүллэһиилэри ыытан, түмсэн, “тыа сирин хайдах тутан хаалабыт?” диэн төбөбүтүн сынньарбыт наада.
Үөрэх уонна бэйэни салайыныы
Төҥүлүттэн А.П. Плотников:
– 2001 с. биһиги өрөспүүбүлүкэҕэ биир бастакынан бэйэни салайыыга киирбиппит. М.Е. Николаев биһиэхэ элбэхтэ сылдьыбыта. Биирдэ: “Биир өттүгүтүгэр – Тумул, итиннэ – Тарат, онно Нуораҕана сыталлар. Сирэ суох бачча улахан нэһилиэк, хайдах буолаҕыт? Тоҕо бу үлүгэр туруорсан, бүддьүөт эҥин ылынныгыт?” – диэн, сөҕөн ыйыппыта. Ону: “Кып-кыра Японияны ылан көр, аан дойдуга биир бастыҥ экэниэмикэлээх, онон сир элбэҕэ наадата суох, сүрүнэ – киһи. Төҥүлүгэ үөрэхтээһин үчүгэй буоллаҕына, дьыссаат саҕаттан, оскуолаттан оҕону иитэн таһаараммыт, биһиги онон сайдыахпыт”, – диэбиппит.
* * *
Оннук өйгө-санааҕа киирэн, төҥүлүлэр 2004 с. “Бэйэни салайыы усулуобуйатыгар үөрэхтээһин оруола” диэн эспэримиэн былаһааккатын тэриммиттэр. Оччолорго хас биирдии оскуола нэһилиэгин кытта бииргэ үлэлиир суолу тобулан, бииртэн биир бэртээхэй бырайыак оҥоһуллара. Төҥүлү бырайыага кыайан, социум тэринэн, онно дьыссаат, оскуола, нэһилиэк киирэн, дьаһалта, уопсастыбаннас кыттан, сүрдээх үчүгэй уопут тарҕаммыт эбит.
“Бииргэ быһаарабыт”
Сэргэстэһэ сытар Тарат, Тумул уонна Төҥүлү баһылыктара тыа хаһаайыстыбатын боппуруостарыгар үһүөн сүбэлэһэн үлэлииллэрин Төҥүлү баһылыга Пётр Эверстов кэпсээтэ. Тыа хаһаайыстыбатыгар “Тумул” ТХПК үлэлиир, 400-тэн тахса ынах төбөтүн тутар. Бастакы хотону Араҥас нэһилиэгэр туппуттар. “Билигин былаан эҥин диэн суох, “грантовай”, “конкурснай” өйдөбүл баһыйар, ким туох сибээстээҕин туһанан, анньыһыы буолар. Бары биири туруорсан бардахпытына, туох сайдыыта кэлиэй? Онон сүбэлэһэн баран, итинник сыһыаны тохтотон, бэлиитикэбитин уларыттыбыт, – диэтэ баһылык. – Биир нэһилиэк таһымынан буолбакка, киэҥник көрөн, өйдөһөн үлэлиэххэ. Сүрүн сорукпут: сүөһүнү аҕыйаппакка, үүт бородууксуйата элбиирин туһугар былааннаах үлэни ыытарга. Оҥорон таһаарар тэрилтэ үлэлиир буоллаҕына, нэһилиэк сүөһүтэ элбиэн сөп. Онон үлэбитин итинник аттарынан ыытабыт”, – диэтэ.
“Благоустройство” киирбит эрээри, аныгы ирдэбилгэ эппиэттиир, бөх сүөкүүргэ сөптөөх сыбаалка, анал миэстэ суох. Онон “Саха сирин Экосистематыгар” киирэн, саҥа массыына ылларан, түөрт нэһилиэк буолан (эбии Балыктаах) кыттыһан, бөх боппуруоһун бииргэ быһаараллар, онон кэпэрээссийэ тыа хаһаайыстыбатыгар эрэ буолбакка, нэһилиэк таһымыгар эмиэ баар эбит.
Эрдэттэн дьүүллэһэн
“Федеральнай былаас ыстандаарт бөҕөтүн киллэрэн эрэр. Биһиги сокуон киирбитин кэннэ биирдэ өйдөнөр үгэстээхпит. Айдааннаах “балбаах сокуонун” санааҥ. Дьиҥинэн, Госдуума дьокутааттара, Ил Түмэни кытта “маннык хайысхаҕа маннык барыл ылыллаары сылдьар” диэн эрдэттэн сэрэтэн үлэлиэхтээх, биир хаамыы инники сылдьыахтаах этилэр. Оччоҕо, сокуон ылылла илигинэ, сүбэлэһэн, Ил Түмэнинэн этии киллэриэ этибит. Ылыллыбытын кэннэ уларытар уустук”, – диир П.Эверстов.
Ынах маҥыраһан, киһи кэпсэтэн...
Чурапчы Чыаппаратыгар 2004 с., айдааннаах “супер-сокуон” киирэригэр, санаа атастаһыахха диэн “Көҥүл санаа кулуубун” тэрийбиттэр. Сүбэлэһэн баран, кэлин кэпсэтии бэрээдэгин олохтообуттар. Кими да “эн сөпкө эттиҥ”, “эн сыыһа этиҥ” диэн түмүккэ аҕалбаттар эбит. “Биһиги туох сөбүн, туох сыыһатын бэйэбит да билбэт буоллахпыт”, – диир салайааччылара Руслан Гоголев. Быйыл сайын ыһыахха кулууптарын 20 сылын бэлиэтээри сылдьаллар. “Саха дьоно ханна түмсэ түстэ да, сэһэнин-ыаһаҕын саҕалаабытынан барар үгэстээх. Дьону кытта кэпсэтиини ханна баҕарар, табахтыы да туран, Арассыыйа устун пуойаһынан айаннаан да иһэн ыытыахха сөп. Туох эрэ дьоһун тиэмэҕэ, холобур, “бөһүөлэккэ ууну хантан ылабытый, дьиэ кэргэҥҥэ ким баһылыгый!” диэн. 20 сыл тухары үлэбит түмүгэ киһи хараҕар быраҕыллыбатаҕын иһин, дьон өйө-санаата уларыйарыгар төһүү буолла дии саныыбын”, – диир Р.Гоголев.
Эр дьону – салалтаҕа
Павловскай олохтооҕо Михаил Семёнов саха чулуу тириэньэрэ Д.П. Коркины, норуот учуутала М.А. Алексеевы санатта. Хайдахтаах курдук кылгас кэм иһигэр кинилэр бүтүн норуоту уһугуннарар хамсааһыны тэрийбиттэрин, ол билигин да салҕана турарын. ”Онон тыа сирин сайыннарарга туох эрэ суол-иис баара буолуо. Урут, сэбиэскэй кэм саҕана, Сунтаарга Социалистическай Үлэ Дьоруойа учуутал Г.Е. Бессонов оҕолору үүнээйинэн тардан үөрэппитэ. Итинник тугу эрэ дьарыктаан, тардар хамсааһын наада. Оттон оннук хамсааһын үөскүүрүгэр оскуолалар, дьыссааттар салайааччылара 100% эр киһи буолуохтаахтар дии саныыбын. Мин аҕа кынным, Дьоруой Гаврил Протодьяков, фронтан кэлэн баран, дьыссаат сэбиэдиссэйинэн үлэлээбитэ. Оччоҕо эрэ туох эмэ хамсааһын тахсыа”, – диэн санаалаах.
Ыччаты олохсутуохха
Оҕо үлэттэн тэйбитин туһунан, бу төгүрүк остуолга элбэхтик этилиннэ. Николай Константинов, Одьулуун, Чурапчы кэпсээтэ: “Сайын куораттан биир сиэним кэллэ. Үлэлэтэ сатаатым, онтум көмпүүтэр тутан баран сытар, “мин үлэлии кэлбэтэҕим, сынньана кэлбитим” диир. Аны сахалыы билбэт, “нууччабын” диир. “Оскуоланы бүтэрдим да, мантан барабын” диэн тыллаах. Оҕо толкуйа итинник буолбут. Оттон дэриэбинэбит дьылҕата хайдах-туох буолар? Биһиги хара сарсыардаттан киэһэ хараҥарыар диэри үлэлээн эргичийэн тахсабыт, бириэмэбит син биир тиийбэт. Ону “тыа сиригэр үлэ суох!” дииллэрин бэркиһиибин эрэ. Үлэ баһаам элбэх буоллаҕа! Саҥа тэринээччилэргэ отунан-маһынан да, атыннык да көмөлөһө сатыыбыт. Ол эрээри, тыаттан көһүү тохтообот... Хайдах эмэ, ыччат барыытын тохтоппут киһи!” Бу Николай Сегановичтаах ыччаты, эдэр ыалы олохсутарга сүрдээх улахан үлэни ыыта сылдьалларын туһунан аныгыскыга кэпсиэхпит.
Үөрэҕи – биир систиэмэҕэ
Гаврил Захаров, Эмис оскуолатын дириэктэрэ, Амма:
– Сотору кэминэн Арассыыйа оскуолалара биир систиэмэҕэ киирэн, бары биир тэҥ бырагырааманан үлэлиир буолуохпут. Билигин муниципальнай тэрилтэ буоллахпытына, аҕыйах сылынан судаарыстыбаннай тэрилтэ буолабыт. Ол эрээри ити ханнык мэхэньиисиминэн барара чуолкай биллибэт. Буоллаҕына биирдэ “бабат!” диирбит буолуо. Хамнаспыт уһук кыраайга, тымныы-тыйыс усулуобуйаҕа олорорбутунан, онно эппиэттиэхтээх. Хамнас алын кээмэйэ билигин 48 тыһ. 105 солк. Толору ыстаапкалаах учуутал хамнаһа ити алын хамнас кээмэйин саҕа. 5–6 сыл үөрэммит, магистратураны бүтэрбит учуутал оскуолаҕа муоста сууйааччыны кытта эбэтэр харабылы кытта тэҥ хамнаска кэлиэ дуо? Аны, бэл, сайын оҕо матасыыкылынан сылдьан туох эрэ буоллаҕына, сокуону араҥаччылыыр үлэһиттэр кэлэн, төрөппүттэри буолбакка, оскуоланы хасыһаллар. “Итинник быһыыны суох гыныахха” диэн этиилээхпин. Быйыл Аммаҕа төрөппүт оскуолата үлэтин саҕалаата. Онно төрөппүт оҕотун туһугар тус эппиэтинэһин өйдөтөр үлэ барыахтаах.
Төҥүлүтээҕи т/х-тын техникумун салаата
Төҥүлү нэһилиэгэр 1958 с. Өрөспүүбүлүкэтээҕи т/х-тын оскуолата тэриллэн, ол СПТУ-4 буолан, оттон 2016 с. ыла Дьокуускайдааҕы т/х-тын техникумун салаата буолан үлэлиир. Табыгастаах географическай балаһыанньалаах – федеральнай тыраасса ааһар, куораттан чугас, онон хоту улуустартан, Бүлүү эҥээриттэн, о.д.а. үөрэнэ кэлэллэр. Ол эрээри, кыһалҕалара – үөрэх куорпустара эргэрбиттэр, саҥа ирдэбилгэ эппиэттээбэттэр. Саҥа тутуу туһунан кэпсэтии ыыталлар эбит, ол сатаныах курдук. Техникум нэһилиэк тэрилтэлэрин барыларын кытта бэркэ үлэлиир-хамсыыр.
Филиал дириэктэрэ Екатерина Протодьяконова: “Дьокуускайдааҕы т/х-тын техникума федеральнай бырайыакка кыттан, биһиги онон үлэлиибит. 9 кыл. кэнниттэн киирбит оҕо 1 сыл 10 ый үөрэнэр, оскуолаҕа бииргэ үөрэммит оҕотун кытта тэҥҥэ, ол эрээри идэлээх тахсар. Онтон 11 кылаас базатыгар оҕо 10 ый үөрэнэр. Холобур, билигин үөрэниэн баҕалаах да оҕо СКЭ-ни кыайан туттарбат диэн куттаналлар, онуоха биһиги үөрэхпит олус табыгастаах. Оҕо бэйэтин оҕолорун кытта үрдүк үөрэххэ тэҥҥэ, ол эрээри, туспа дьупулуомунан туттарсан киирэр. Төрөппүттэр ону билиэхтэрин наада”, – диэн кэпсиир.
Саамай кыра нэһилиэк
Тарат – саамай кыра нэһилиэк. Баһылык Андрей Кычкин “2014 с. 380 тахса киһи олороро, 2023 с. түмүгүнэн – 266 киһи. Ол аата, 120 киһинэн аҕыйаабыт, демография боппуруоһа күүскэ турар. 2021 с. ТХПК тэрийэн, нэһилиэк сүөһүтүн хомуйан, өҥөнү оҥоро (услуги) олоробут. Сүөһү ахсаана онон былырыыҥҥыны кытта тэҥнээтэххэ, биир төбөнөн аҕыйаата, нэһилиэк төбөтүн тутан олоробут. Сылгыһыттарбыт сааһыран эрэллэр, онон сылгыга эмиэ ити курдук, ТХПК иһинэн тугу эрэ тэрийэрбит дуу диэн мунньахтыы сылдьабыт. Дьиҥинэн, кэлин кэпэрээссийэ өттүнэн сайдыы барара буолуо. Онон итини күүскэ үөрэтэр, олоххо киллэрэ турар наада”, – диир.
Олох оргуйар киинэ – манна
Антон Аржаков, Одьулуун эр дьонун түмсүүтүн салайааччыта: “Соторутааҕыта улууспутугар култуура бэстибээлигэр биһиэннэрэ “Куруубай хааннаах Кулун Куллустуур” диэн олоҥхону туруораары, Олоҥхо тыйаатырыттан икки исписэлииһи ыҥырбыттар. Бүтэн баралларыгар ол дьон: “Дэриэбинэҕэ үлэлии кэлиэхпитин баҕардыбыт, олох манна күөстүү оргуйар эбит, биһиги маннык дьону кытта үлэлиэхпитин баҕарабыт”, – диэбиттэр”, – диэн аҕынна.
* * *
“Ыччат бөҕө онно-манна үөрэнэр, үөрэх тэрилтэтэ бөҕө баар. Ону ырытан, анаалыстаан көрдүлэр дуо? Бу үөрэнэн бүтэрбит оҕолортон идэлэринэн хас оҕо үлэлии барарый?” – диэтэ А.Аржаков. Саха сиригэр итинник чинчийиини ыытар тэрилтэ суох, оннооҕор, экэниэмикэни, үлэһит каадыры да чинчийбэттэр. Бэл, сорох улууска ыстатыыстыка салааларын сабаттаатылар, – диэн буолла.
“Оҕо үлэлиэхтээх” диэн ирдэбил
Вячеслав Сотников, Төҥүлү оскуолатын дириэктэрэ: “Нэһилиэк бары өттүнэн, көхтөөхтүк тутуһан олорон үлэлиир буоллаҕына, үлэһит да кэлэр эбит”, – диэн санаалаах. Кини оннук холобурдары аҕалла. Үөрэх тиһигэр биир уларыйыы киирэн эрэр эбит. Урут көннөрү “бачча оҕо сынньанна” диэн отчуот оҥорор буоллахтарына, быйылгыттан “бачча оҕо сырытта, бачча үүтү ыата, бачча күрүөнү тутта, бачча оҕуруот аһын хомуйда” диэн отчуоттуохтаахтар. Онон оҕолор ырыа-тойук эрэ буолбакка, үлэлиэхтээхтэр диэн ирдэбил турбут.
“Сыыппара киириэҕиттэн оҕолорбут уларыйдылар. Биһиги онно бэлэмэ суох буолан биэрдибит. Төрөппүттэри кытта кэпсэттэххэ, “оҕобут тылбытын истибэт”, “мин пространствобар кииримэҥ”, “мэһэйдээмэҥ диир” дэһэллэр. Дьиҥэ, төрөппүт иитиитэ – 70%, оскуола киэнэ 30%-на буолуохтаах этэ. Төрөппүт эбээһинэһэ хаһан да сүппэт. Онон нэһилиэккэ ийэ-аҕа оскуолата баар буолуохтаах”, – диэтэ.
Таҥнарыахсыттар кэнсиэпсийэлэрэ?
Аксинья Шишигина “Креативнай экэниэмикэ кэнсиэпсийэтин” туһунан санаатын эттэ:
– Аатырдыбыттара аҕай да, мин көрдөхпүнэ, таҥнарыахсыттар оҥорбуттар. Тоҕо диэтэххэ, “креативнай”, бастатан туран, тыа сириттэн, дэриэбинэттэн тахсыахтаах этэ. Оттон ити суруйууга “ыһыах” диэн биир тыл суох. Дьиҥэ, нэһилиэккэ хас да суол баар, хайдах гынан аныгы экэниэмикэҕэ киирэр, араас барыйаан баар. Онтон биирдэстэрэ, М.Е. Николаев эппитин курдук, ханнык баҕарар саха дэриэбинэтигэр олорон, атын сиргэ үлэлиир кыах баарыгар. Иккиһэ: холобур, үүтү арыылаан баран атыылаабакка, 1 л үүттэн 1 тыһыынчалаах бородууксуйа оҥоруохха сөп. Эбэтэр биэ кымыһын буолбакка, сублимация, БАД оҥорон, ол БАДы “сэлликтэн саамай үчүгэй эмп” диэн, баһаам сыанаҕа атыылаан. Биология институтугар убаһа иҥииринэн оҥоһуллар технология баар. Саха сирин олохтоохторугар сүһүөх ыарыыта улахан кыһалҕа буолла, онно эмиэ итинтэн БАД оҥоруохха сөп. Бу улахан собуот тутуутун ирдээбэт кыра технологиялар. Ону “Саха сирин бородууксуйата, онон ураты” диэн сыаннаһын хас да төгүл үрдэтэн, онтон харчы киллэриэххэ сөп. Судаарыстыбаттан харчы көрдүү олорбокко.
Кэпэрэтииптэр тоҕо эстибиттэрэй? Судаарыстыбаттан харчы ылар үстүрүмүөн курдук оҥостубуттара. Судаарыстыба харчы биэрэр – бааллар. Биэрбэт – эстэллэр. Оттон кэпэрэтиип дьиҥнээх анала атын буоллаҕа. Аны олус халбархай туруктаах кэм, сокуоннар уларыйа тураллар, онон бириэмэтэ атына буолуо. Ити IT-парк уонна “Үлэ кыбаартала” дьиҥэ, үлэни холбуур кэпэрэтиип быһыытынан оҥоһуллуохтаах.
Көлүөнэ ситимин туһунан. Ыччаттар норуот маастардарыттан үөрэнэн, уруккуну атыннык көрөн, атын өйгө-санааҕа кэлэн, олох атын оҥоһугу таһаараллар. Аҕа көлүөнэ мунньан, хомуйан аҕалбыт билиитин, сатабылын эдэрдэр түргэнник туһаналлар. Онон сайдыы суола-ииһэ баар. Оттон кэнсиэпсийэни уларытар наада.
* * *
Сааскылаана Эверстова, Ийэлэр түмсүүлэрэ, Одьулуун: “Оҕону кытта үлэлиир буоллахпытына, бэйэбит уларыйыахпытын наада. Дьиҥинэн, уһуйаантан оҕолор наһаа үчүгэйдик сайдан тахсаллар, олоҥхолууллар, туойаллар, оһуокайдыыллар. Оскуолаҕа киирэн, уларыйан хаалаллар. Ону “саха тылын чааһа олус аҕыйаата” диэн быһаараллар. Ол оннугар алын кылааска омук тылын үөрэтэллэр. Итиннэ дьиэ кэргэнтэн үлэни саҕалыыр булгуччу наада”, – диэтэ.
Кэпсэтиигэ тыа сиригэр демография тиэмэтэ элбэхтик ахтылынна. Майаттан Евдокия Решетникова “Суорумньу” диэн түмсүүнү тэрийбиттэрин дьон-сэргэ олус сэргээн иһиттэ. Сорох тыл этээччилэр дааннайдара истиэххэ ыарахан буолла. Тоҕо диэтэххэ, бу кыһалҕаттан норуот кэскилэ тутулуктаах. Ол туһунан кэлин суруйуохпут.
Сүбэ холобура
Чурапчы Одьулуунуттан бүтүн дэлэгээссийэ кэлбит. Нэһилиэк кыһалҕатын быһаарар суолу хайдах тобулбуттарын туһунан уопсастыбанньык Парасковья Гладкина кэпсээтэ. Биир үтүө күн нэһилиэккэ үөскээбит кыһалҕалары “бээрэ, биһиги бары кыттыстахпытына, маны быһаарыахпытын сөп эбит ээ” диэн, дьоннорун сүбэлэһэ ыҥырбыттар, санааларын истибиттэр. Онтон Сүбэ тэриммиттэр. Сүбэ диэн “фантастика” эйгэтиттэн буолбатаҕа, нэһилиэк кыһалҕаларын ханнык да судаарыстыбаннай уорганнааҕар ордук быһаарыан сөбө мантан көстөр. Ол туһунан өссө суруйуохпут. “Биһиги бүгүн төһө да уураах ылымматарбыт, бэрт үчүгэй идиэйэлэри иһиттибит. Норуот өйө-санаата сырдык-ыраас эбит. Оттон дьон сайдыыга тардыһар буоллаҕына, ол биһиги кыайыыбыт буоллаҕа”, – диэн биир кыттааччы санаатынан түмүктүүбүт.
Нина ГЕРАСИМОВА.
Сэҥээриилэр