Төҥүлү төгүрүк остуолун кыттааччылара Чурапчы Одьулуунуттан кэлбит Парасковья Гладкина, нэһилиэк Сүбэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччыта, тыл этиитин астына, сорохтор сөҕө-махтайа истибиттэрэ. Дьахтар күнүгэр түбэһиннэрэ, уопсай дьыалаҕа ыалдьар көхтөөх киһи нэһилиэк олоҕун хайдах уһугуннарарга ылсыбыттарын туһунан тыл этиититтэн тиэрдэбит.
Туохтан саҕаламмыта
Парасковья Гладкина:
– Урут дэриэбинэҕэ ыалларбытын ааҕа билэр буоларбыт. Билигин, бэл, аттынааҕы ыалбыт кимин, хайдах олорорун билбэппит. Тоҕо? Күннээҕи түбүктэн бириэмэҥ тиийбэт, киһи тус кыһалҕатыттан атыҥҥа наадыйбат. Наһаа үчүгэй дьыссааттаахпыт ээ. Төрөппүт буолан, биир мунньахха тиийэн, дьыссаат кыһалҕатын онно истэн соһуйдум. Тиийбэтэҕим буоллар, билбэккэ хаалыа эбиппин. Ыстааттара лаппа сарбыллыбытын, бөлөх оҕото аҕыйаабытын, бүддьүөттэрэ кыччаабытын эттилэр... “Тыый, дьыссаат эстэрэ кэлбит дии!” диэн, нэһилиэк олохтооҕо буоламмын, долгуйа санаатым.
Оскуолаҕа эмиэ кыһалҕа: учуутал тиийбэт. Сайыны быһа “оскуолаҕа дириэктэр уонна саабыс наада” диэн биллэрии ыыппыттара. Урут оскуола хаһан да саабыһа уонна дириэктэрэ суох хаалбат этэ. Ол аата, билигин саабыс уонна дириэктэр да дуоһунаһыгар кэлбэт буолбуттар. Оскуолаҕа кэлиҥҥинэн “СКЭ-ни сатаан туттарбаппыт” диэн, оҕолор 9-с кылаастан орто анал үөрэххэ бараллара үгэс буолла. Онон тыа сиригэр 10–11-с кылааска биирдии-иккилии эрэ оҕо үөрэнэ хаалар. Сир аайы, арааһа, оннук буолуо. Биһиэхэ, холобур, 11-с кылааска – 2 оҕо, 10-с кылааска 5 оҕо үөрэнэр. Аны “оскуолаттан тоҕо бараллар?” диэн ыйытыыга өссө биир төрүөт – атын оскуолаҕа тустуу, ырыа, о.д.а. куруһуоктар бааллар, оттон биһиги оскуолабытыгар ону тэрийэргэ ыстаат да, үп да көрүллүбэт.
* * *
Ити кыһалҕалары билсэн баран, биир күн нэһилиэккэ сиэссийэ тэрийдим. Дьокутааттар, бааһынай хаһаайыстыба үлэһиттэрэ, уопсастыбаннас кэллилэр. Бу кыһалҕаны олорон эрэ кэпсэттибит. Онно биир үлэһит “оҕом дьыссаакка сылдьыбат, онон бу мин кыһалҕам буолбатах” диэтэ. Кини кыра оҕото суох буолан, кырдьык, билбэт. Ити курдук, нэһилиэк туох кыһалҕалааҕын дьон билбэт, бэйэтигэр тирээн кэллэҕинэ биирдэ билэр эбит. Холобур, ол дьыссаакка 30-ча оҕо сылдьар, оттон нэһилиэккэ 900 киһиттэн 30-ча эрэ киһитэ билэрэ буолуо. Оскуола кыһалҕатын үөрэммэт оҕолоох ыал эмиэ билиэ суоҕа – дьон күннээҕинэн, дьиэ иһинээҕи кыһалҕанан эрэ олорор.
Атах тэпсэн олорон
Онон, “нэһилиэнньэҕэ мустар туһунан биллэрии ыытыахха” диэтим. Ону “өйдүөхтэрэ, кэлиэхтэрэ суоҕа” диэн буолла, онон биирдиилээн киһиэхэ туспа ыҥырыы ыытыахха диэн, дьоммутун испииһэктээн, хас биирдиилэригэр “Уйбаан Уйбаанабыс! Бүгүн нэһилиэк туһугар кэпсэтии буолар, онно эн ыйааһыннаах тылыҥ наада, кэлээр” диэтибит. Дьон, кырдьык, күһэйбэтэххэ, туохха да кэлбэт. Оттон хас биирдии киһиэхэ, ытыктабылы биллэрэн, кини тыла хайдах курдук наадатын санаттахха, кэлэр эбит. 100 киһини испииһэктээбиппититтэн 80-ча киһи кэлбитэ.
Кэлэн баран соһуйдулар – көннөрү мунньах буолбатах. Киирээти кытта бэлэмнэнии бөҕө, модератордары анаатыбыт. Нэһилиэк дьонун 5 хамаандаҕа арааран, 5 сиринэн олордон, нэһилиэк кыһалҕатын иһитиннэрдибит. Бастакынан, дьыссааттан тыл эттилэр, онтон оскуола, техникум, нэһилиэк дьаһалтата, бааһынай хаһаайыстыбата – биэс улахан тэрилтэ кыһалҕата турда. “Эн манна олороҕун, нэһилиэк олоҕун билиэхтээххин, онно кыһаллыахтааххын”. Ол кэннэ “хоско баран, модераторгытын кытта ити кыһалҕалары хайдах быһаарары кэпсэтиҥ” диэтибит. Онон, уопсай иккис боппуруоһунан кыһалҕаны хайдах быһаарар туһунан этиилэри иһиттибит. Атах тэпсэн олорон кэпсэтэр наһаа үчүгэй буолар эбит! Бу үлүгэр элбэх этиини киллэрдэхтэрин!
Оҕо төрөөбөт, сулумах дьон элбэх...
Демография боппуруоһугар тиийэ эттилэр эбээт! Төрүүр саастаах дьахтарбыт аҕыйаабытын, кырдьан эрэрбитин бэлиэтээтилэр. (Эһиги, араас улуустан мустан олорор дьон, бэйэҕит нэһилиэккит кыһалҕатын эмиэ билэргит буолуо. Хас төрүүр саастаах дьахтар баарын, төһө уол-кыыс сулумах сылдьарын билэҕит дуо?) Дьэ, оннук боппуруос турар эбит. Хайдах гынабытый диэн, суорумньуга тиийэ кэпсэттибит. Аны ыччаттарбыт төрөөбүт дойдуларыгар хаалалларын туһугар тугу гынабыт? Итиннэ ытыктабыллаах Николай Сеганович Константинов наһаа үчүгэй этиини киллэрэн, ону билигин олоххо киллэрэн, кэпсэтии ыыта сылдьар. Кылгастык эттэххэ, нэһилиэк сылгыһыттарын түмсүүтэ оҕоломмут ыалга убаһа туруораллар. Иван Николаевич Парфенов салайааччылаах “Комплекс” бааһынай хаһаайыстыбата нэһилиэк ыччаттарын, дьонун-сэргэтин хамнастыырга эмиэ элбэх көмөнү оҥорор.
“Сүбэ наада эбит”
Ити курдук, сүбэлэһэн, түмсэн ылыстахха, кыһалҕаны барытын кыайбатарбыт да, сороҕун быһаарыахха сөп эбит. Онон “маннык Сүбэ наада эбит” диэн санааҕа кэлбиппит. Дьиҥэ, И.И. Шамаев 2020 с. биһиэхэ кэлэ сылдьан, Сүбэ туһунан тус санаатын эппитэ. Кини “тыа сирин кыһалҕатын бэйэҕититтэн атын ким да быһаарыа суоҕа” диэбитэ. Биһиги ону истэн эрэ кэбиспиппит. Ол эрээри өйбүтүгэр син хаалбыт эбит. Ону, дьэ, хайдах олоххо киллэрдибит? Нэһилиэккэ араас түмсүү баар. Биһиги олору, тэрилтэлэргэ үлэлиир көхтөөх дьону, ыччаттары ыҥырдыбыт уонна туохтан саҕалыыбыт диэн, олорон эрэ кэпсэттибит. Туохтан саҕалыыры, хайдах гынары билбэт буоллахпыт.
Бастатан туран, “ыччаты кытта үлэлээбэтэхпитинэ, нэһилиэкпит эстиэ” диэтибит. Дьыссаат уонна оскуола эһиннэҕинэ, тыа сирэ бүтэр. Онон сүбэлэстибит. “Нэһилиэк ыччата кимнээҕий” диэн көрдүбүт. Урут, биһиги саҕана, тыа сиригэр ыччат бөҕө баар буолара. Билигин ыччат суох буолбут эбит. Онон “ыччаты кытта атах тэпсэн олорон кэпсэтиэххэ” диэн этии киллэрдим.
Ыччат хааларын туһугар
Нэһилиэккэ 70-ча ыччат баарыттан, 4 эрэ киһи кэллэ. Биир – ыччаты кытта үлэҕэ талыллыбытын быһыытынан, иккис – бэйэтэ сүрэҕинэн-быарынан ыалдьар буолан. Ону таһынан икки кэргэнниилэр уонна биир куоракка үлэлиир кыыс кэллилэр. Ол кыыс “Движение первых” диэн хамсааһын кыттааччыта эбит, үлэлэрин уопутун кэпсээтэ, идиэйэ бөҕөтүн эттэ. Ол күн “Ыҥырыы”(“Вызов”) диэн ыччат бырайыага сурулунна. Ыҥырыы таһааран, бастакы тэрээһин быһыытынан саастаах дьоҥҥо күрэхтэһии ыыттылар. Күрэхтэһэ кэлбит нэһилиэк киһитэ бу ыччатын билбэт, саҥа көрдө: “Бу кини оҕото манна баар, маннык эбит дуу?” – диэн буолла. Инньэ гынан, көлүөнэ билсиһиитэ тэрилиннэ. Дьон төһөлөөх үөрбүтэ-көппүтэ, астыммыта-дуоһуйбута буолуой! Биһиэхэ итинник алтыһыыбыт тиийбэт, ити сыһыан “тоҥон сытар”эбит. Ону бу бэртээхэй бырайыак саҕаланан, үлэтин ыытан эрэр.
Нэһилиэк сонуннара
“Нэһилиэк сонунун кэпсиир биир ханаал наада” диэтибит. Нэһилиэкпит сонуннарын суруйан бардыбыт. Оскуолаттан, дьыссааттан, инбэлииттэртэн, кырдьаҕастартан, уо.д.а. – барытын бииргэ уктубут. Арай көрбүппүт – нэһилиэкпит тигинэччи үлэлии олорор эбит. Информация үйэтигэр билбэккэ олорбут эбиппит. Дьоммут тиллэн хааллылар.
Оскуола кыһалҕата
Биир тыын суолталаах кыһалҕа – тыа сиригэр учууталы хайдах хаалларабыт? Дириэктэрбит “мин нуучча тылын учуутала тиийбэт диэн суруйдум аҕай” диир. Анал саайт баар эбит, онно. Тоҕо кэлбэттэр? Хамнаһын мыыналлар, эппиэтинэһэ сиэри таһынан улахан. Холобур, DNS диэн куоракка баар маҕаһыын 1 күн үлэлиир, икки күн сынньанар үлэһитэ 100 тыһ. солк. хамнастаах. Кини табаары атыылыыр эрэ, атыҥҥа туохха да эппиэттээбэт. “Онно барбакка, оскуолаҕа кэлиэ дуо?” – диир.
Онон, чахчы, энтузиаст киһи эрэ учуутал буолар кэмэ кэлбит. Биир үчүгэй уол кэлбитин, дириэктэр “бу уолу кытта төһө эрэ үлэлиибин диэн үөрдүм аҕай, онтум “дальнобойщиктыы барда” диир. Тоҕо диэтэххэ, кэргэннээх, оҕолоох, дьиэ туттар ыра санаалаахтар. Бу улахан эппиэтинэстээх үлэҕэ 50 тыһ. солк. хамнаска хаалыа дуо диир. Дьиҥэ, Төҥүлү буоллун, Майа буоллун, кинилэри кытта биир тэҥ балаһыанньаҕа олоробут, туох да уратыбыт суох. Уопсай дьиэ, “благоустройство”, атын да усулуобуйа баар, оһох оттубаттар. Арай мууһу бэлэмниэхтэрин наада, ону да аҕа түмсүүтэ аҕалан биэрэр. Суох, учуутал син биир кэлбэт.
Биһиги олорон эрэ сүбэлэстибит. Дьиҥэ, гаастаахпыт, киинтэн чугас олоробут, интэриниэт эҥин баар. Табыгастаах соҕус усулуобуйалаахпыт. Онон эдэр учуутал кэлээтин кытта дуогабардаһыахха, дьиэ туттарыгар сир биэриэххэ диэн этиилэр киирдилэр. Аҕалар сүбэлэрэ, бэл, этии киллэрдэ: бу киһи дьиэ туттабын диэтэҕинэ, эр дьону түмэн, мас кэрдэн биэриэхпитин сөп диэн. Баара-суоҕа, итинник сүбэлэһиэххэ, кэпсэтиэхххэ наада эбит. Судургу баҕайы. Бу бэйэтэ агро-оскуола, онон сылгылардаах. Учуутал үчүгэйдик үлэлээтэҕинэ, сылгы ииттэригэр бастакы көмөнү оҥоруохпун сөп диэн буолла.
Биһиги итини барытын Сүбэҕэ сүбэлэһэн баран, бэйэбит өттүбүтүттэн кыайарбытын саҕалаан эрэбит. Нэһилиэкпитигэр нэһилиэк бочуоттаах олохтоохторо бааллар. Испииһэгинэн 40 киһи. Бу дьоммутунуун кэпсэтэн, балаһыанньатын оҥоро сылдьабыт. Одьулууҥҥа кэлбит ыччат учууталга, үлэтин таһаарыытынан көрөн, бириэмийэ олохтуохха диэн. Ону кинилэр бэйэлэрэ эрэ быһаараллар, туораттан ким да орооспот. Онон, сокуон уларыйарын эҥин кэтэһэн олорбокко, итинник судургу мэхэньиисимнэри туһаныахха баар эбит, кыаллар дьыала.
Оҕолору дьарыктаан
Биир үлэбит – нэһилиэккэ оҕолор тугунан да дьарыктаммакка таах олоруулара. Билиҥҥи оҕо төрөппүт оҕото буолбакка, “оскуола оҕотун” курдук. Каникул кэмигэр буруйу оҥорор түбэлтэтигэр оскуола, дириэктэр буруйданар. Ол иһин дириэктэр-саабыс кэлбэт. Биир оҕо сайын тыраахтарга тугун эрэ эчэппит. Ону Египеккэ күүлэйдии сылдьар дириэктэри эппиэттэппиттэр! Ынырык буолбат дуо?! Киһи сынньаныахтаах буолбатах дуо? Тоҕо бэйэтин оҕотугар да буолбакка, ыал оҕотугар эппиэти сүгүөхтээҕий?
Нэһилиэкпитигэр биир сылы Оҕо дьоҕуругар анаан ыыппыппыт. Онно баһылыкпыт, оскуола төрөппүттэрин ыҥыран, төгүрүччү олордон кэпсэппитэ. Оҕоҕут сайдыан баҕарар буоллаххытына, тугу гыныаххытын баҕараҕыт диэн. 5 хамаандаҕа арааран, баҕа санааҕытын суруйуҥ диэбитэ. Ол этиилэрбититтэн биир бырайыак олоххо киирэн, “Оҕо дьоҕура” диэн куруһуок тэриллибитэ. Онно Антон Алексеевич салайааччылаах Аҕа сүбэтин кытта бииргэ үлэлээбиппит. Талааннаах дьоммут элбэх. Хас биирдиилэригэр тахсан, маастар-кылаас туһунан кэпсээбиппит. Өссө барыларын кыайан хаппатахпыт. Икки нэдиэлэлээх уһуйаан дьарыкка туох да күһэйии эҥин суоҕа, бассаапка биллэрии тахсара: сарсын сиэл оҥоһукка норуот маастара дьарык ыытар диэн. Оҕо кэлиэ суоҕа диэн куттаммыппыт да, уонтан тахсалыы оҕо кэлэрэ, сүүрбэччэ оҕо үөрэммитэ.
Саамай үөрбүт дьон эбэлэр-эһэлэр этэ. Кинилэр сиэннэрэ куораттан кэлэн, тыа үлэтигэр үөрүйэҕэ суох буолан, сыстыбаттарын, гаджет тутан баран таах сыталларын элбэхтик этэллэрэ. Ол маастар-кылаастарга кэлэн, кыргыттар-уолаттар тус-туһунан икки чаас кэриҥэ үчүгэй баҕайытык олорон дьарыктаналлар. Саамай сүрүнэ, туох да төлөбүрэ эҥин суох. Барыта босхо, баара-суоҕа, дьону кытта кэпсэтэн, тэрийиэххэ эрэ наада. Бастакы сылбытыгар итиннэ бэйэбит үлэлээбиппит, билигин төрөппүт түмсүүтэ ылсан үлэлэтэр. Былырыын буолбатаҕар дьоммут “наһаа үчүгэй тэрээһиннээх этибит, тоҕо буолбат буолла?” диэн ыйыталлар. Итинник көлүөнэ алтыһыыта барар. Саастаах дьон, норуот маастардара кэлэн, нэһилиэгин оҕолорун уһуйаллар, уопут биэрэллэр, ол аата, иитэллэр. “Итини нэһилиэк аайы киллэриэххэ сөп” дии саныыбын.
* * *
Нина ГЕРАСИМОВА.
Сэҥээриилэр