Банаарынан сырдатына сылдьан, хайдах сайдабыт?

“Сыыппара” технологиятыгар киирдибит, тэтимнээх интэриниэт Уһук Хоту, кытыы сиргэ тиийдэ. Ынахпыт-сылгыбыт чииптэннэ, табаларбыт ханна тиийбиттэрин, ким сүөһүтэ буоларын “көрө-ааҕа олоробут” диэх курдук, үтүөкэн сонуннары үгүстүк истэбит. Үөрэбит, айхаллыыбыт. Сайдыбыт тэҥэ сананабыт. Кырдьыга да, сайынныбыт. Сүөһү, таба, сылгы ииттэргэ көмө улаатар, кэтэх ыал ынаҕар кытта субсидия көрүллэр.

Ол быыһыгар ким эрэ, этэргэ дылы, аһыыр-таҥнар, тыа сиригэр олохсуйар баҕаттан бөһүөлэк иһигэр олорон, киниттэн тутулуга суох төрүөтүнэн... ынахтарын ыырыгар банаарынан сырдатынар эбит! Бу, доҕоттор – сайдыылаах 21-с үйэҕэ!

“Эс, хайдах оннук буолуой?! Ыраах сайылыкка ини?” – бэйэм да бастаан утаа итэҕэйиминэ, кэпсиир киһибин көннөрө сатаабытым. “Суох, Таня, Дьаархаҥҥа, бөһүөлэк иһигэр ээ! Буолаары буолан, бэйэҥ улуускар”, – диэбитигэр букатын буорайбытым.

Төрдүн-төбөтүн билээри тустаахтарга эрийэн кэпсэтиэхпин баҕарбытым. Ол кэнниттэн сөҕөрүм, бэркиһиирим өссө улаатта. Биир өттүнэн, уустуктан иҥнибэт үлэһит дьонноохпутуттан үөрдүм. Иккис өттүнэн, сүөм түстүм. Дириҥник анааран көрдөххө, бу биир ыал холобуругар билигин тыа сиригэр көһөн, сүөһүлэниэн баҕарар киһиэхэ туох кыһалҕа баар буолуон сөбө, туохпут ситэтэ суоҕа, туох ньыма көмөлөөҕө дьэҥкэтик көстөн таҕыста. Онон киэҥник, үтүөнү-мөкүнү хайдах баарынан, суруйар санааланным.

Бүгүҥҥү дьоруойум Александр Степанович Данилов барытын саҥаттан, о.э. “суохтан” саҕалаабыт. Онон билиҥҥитэ илиинэн ыыр, биир оннук илии күүһүнэн хотонун күрдьэр, илиинэн (чопчута, мотокосанан) оттуур...

Хотонугар уота суох буолан, төһө да банаарынан сырдатынан үлэлээтэр, бэйэтин сүөһүтүн эрэ буолбакка, сааһыран, сатаан көрбөт буолбут эбэтэр иллэҥэ суох, атын үлэлээх-хамнастаах биир дойдулаахтарын сүөһүтүн ылан көрөн, туһата баһаам эбит. Күһүн төбөлөөҕүнэн 47 сүөһүнү кыстыкка  киллэрбит. Онтуларыгар эбии билиҥҥитэ 5 ынаҕа төрөөн, биир оччо ньирэйдэммит. Онуоха “Длинная корова” сунтаардар киллэрбит табыгастаах ньымалара тирэх буолбут.

Банаарынан сырдатынан ынахтарын ыыр, төрөтөр, ыраастыыр

Төрүт сиргэ төннүү

Александр Данилов:

– Сыбаарсык идэлээхпин да, онтубунан үлэлээбэтэҕим тэҥэ. Намынан, Чурапчынан сылдьан, хаһаайыстыбаларга үлэлээбитим. 2021 с. дойдубар эргиллэн, үлэ көрдөһөн көрбүтүм да – туох да суоҕа. Сүөһүнэн эрэ дьарыктаннахха киһи тыаҕа олорор диэн, сүөһүлэнэргэ санаммытым. Үчүгэйэ, “Длинная корова” бырагыраама баар буолан, 2 ынаҕы ылан, бастакы сылбар ыалларым хотонугар кыттыгас туруоран кыстаппытым. Усулуобуйа быһыытынан, ол 2021 с. ылбыт ынахтарым оннугар эһиил, 2025 сылга, икки уулаах бургунаһы биэриэхтээхпин. Иккис сылбар көспүт ыал хотонун уларсан, икки ньирэйдээх ынах көҥдөйдөтүүһү диэн уонна хамнастана да түһээри,  дьон сүөһүтүн көрүүгэ ылан, 19 сүөһүнү кыстаппытым. Дьиэлэриттэн көспүт буолан, сэрэххэ, хотоннорун уотун араарбыттар этэ. Онон онно да банаарыгынан сырдатыммытым. Былырыын хайа мэлдьи ыал хотонун кэрийиэмий, дьон да сүөһүтүн көрдөрүүһү диэн, хотон туттубутум. Ыал уолаттарым биир-биэс харчыта суох көмөлөһөн, өр гымматахпыт. 40-ча сүөһүгэ суоттанан, 20х7-лээх гыммытым. өссө кэҥэс уонна үрдүк гыныахтаах эбиппин, сыыһа суоттаныы буолбут. Дьиҥинэн, сүөһүтүн туруоруон баҕалаах элбэх, мин эбии ылар кыаҕым суох. Ол курдук, кыстыкка киириигэ 47 сүөһү буолбута. Итинтэн 14-дэ – бэйэм киэнэ. Оттон 5 ньирэйтэн  – иккитэ. Бары төрөөтөхтөрүнэ, 24 ыанньыктанабын.

“Длинная корова” – абыраллаах ньыма

– Сүөһүгүн, кылгас кэм иһигэр балачча элбэппиккин. Хайдах?

– Икки ньирэйдээх ынахпар эбии 2022 сылга биир ыалтан эмиэ “Длинная корова” усулуобуйатын курдук кэпсэтэн, 2 тыһаҕаһы ылбытым. Онтубун быйыл 2 тыһаҕаһынан төлөһүөхтээхпин. 2023 сыл күһүнүгэр өссө биири ылбытым. Онтубун 3 сылынан эмиэ тыһаҕаһынан төлөһөбүн.

– Тута уонна харчынан төлөһүү кыаллыбат түгэнигэр абыраллаах ньыма. Кэтэх сүөһүлээхтэр кытта туттар буолбуттар дуу?

– Оннук. Саҥаттан сүөһү тэринэр киһиэхэ олох үчүгэй. Бастакы оҕолоро улаатан, төлөһөрүҥ саҕана оччо буолаллар.

Икки өрүккэ табыгастаах дьаһаныы

– Ону таһынан былырыын дьон киэнин көрө ыларбар 8 борооскуттан үһүн бэйэбэр ыларга кэпсэппитим.

– Бэрт дьаһаныы. Таарыйа, кэпсээ эрэ: дьон сүөһүтүн, сүрүннээн, хайдах кэпсэтэн көрөҕүнүй? Отун ким хааччыйарый? Холобура, мин солото суох учуутал эбэтэр эбээ Маарыйа буолуум:  ньирэйдээх ынахтаахпын. Эйиэхэ көрдөрүөхпүн баҕарабын. Ыйдааҕы төлөбүрэ төһө буоларый?

– Отун бэйэлэрэ биэрэллэр. Сирим, тиэхиньикэм  да суох.  Аҕам ууга сытар сирин оттуохха сөптөөх өттүн уонна  ханна эмэ оттоммокко хаалбыт сир көһүннэҕинэ, ону чордоон оттуубут. Тиэхиньикэ кыайан киирбэт сирэ. Мотокосанан охсобун.

Көрүү-харайыы төлөбүр ынахха – 2,5 тыһ. солк., ньирэйиҥ борооску буолар – 1 тыһ. солк. Дьон сүөһүтүн кыстык эрэ кэмигэр көрөбүн. Ол кэмҥэ ыабыт үүппүтүн бэйэм ылабын. Сүөһү хотонтон таҕыстаҕына, бэйэлэрэ ылан ыыллар.

– Эбэтэр борооскуларын уотан, идэһэ гыныахтарын баҕардахтарына, ыытан кэбиһиэхтэрин сөп?

– Дьэ, ону ынахтаах бэйэтэ быһаарар. Сайын оттуур буолан, дьон киэнин ыабаппын. Оттуур сирбэр сатыы кэлэрим-барарым да бириэмэни ылар. Сорохтор, иһиттэххэ, ынахтара төрөөбүт кэмигэр  үүттэрэ ньирэйдэригэр барарын уонна ньирэй көрүүтэ эбиллэрин иһин, 500 солк. эбии төлөтөллөр эбит.

Сир барыта хаһаайыннаах, сир исписэлииһэ суох

– “Социальнай хантараак” түһэрсэн, судаарыстыбаттан 500 тыһ. солк. ылан, хаһаайыстыба тэриниэххэ, сайыннарыахха сөп дииллэр. Холонон көрбөтөҕүҥ дуо?

– Сүөһү ииттээри көрдүүр түгэҥҥэр бэйэҥ ааккар оттуур ходуһалаах буолуохтааххын эбит.  Мин сирим боппуруоһа сол да быһаарыллыбакка, табыллыбакка сылдьар. Туттуллубат ходуһа, сир баар да, барыта хаһаайыннаах. Ол иһин аҕам “сирбин уолбар биэрэбин” диэн, дьаһалтаҕа, өссө сир исписэлииһэ баар эрдэҕинэ, бара сылдьыбыппыт. Сайабылыанньа суруйбута. Ону: “Мантыҥ эмиэ сириҥ докумуона хаттаан оҥоһуллуон, мээрэйдэниэн куоратынан эргийиэн наада”, – диэн, уһатан-кэҥэтэн испитэ. Онтон букатын да уурайда. Кураанаҕы кууһан хааллыбыт. Быһаарыыны күүппүппүт 3-с сыла буолан эрэр. Көннөрү киһи толкуйдаатахпына, бас билээччи аата эрэ уларыйыан сөбө.

– Сирин докумуона баар дуу? Межеваниета, кадаастыр үлэтэ саҥаттан ыытыллыахтааҕа буолуо. Ол да үрдүнэн уһун күүтүү буолбут.

– Сибидиэтэлистибэтигэр “бачча гаа сирдээх” диэн сурулла сылдьар. Урут мээрэйдэммитинэн сырыттаҕа. Туран эрэ улааппатаҕа чуолкай. Уу ылан, арай, кыччаатаҕа буолуо. Барыта “куорат нөҥүө” быһаарыллар эбит. Сир суоҕа улаханнык атахтыыр. Тиэхиньикэ сылдьар үчүгэй сирдээх киһи, тиэхиньикэлээхтэрдиин кыттыһан да, син оттуо этэ. Холобур, сүөһүлэрин көрдөрөр дьонум тиэхиньикэлээхтэр, кыттыһан оттуохпун, сүөһүбүн эбиэхпин сөбө. ТХУ салайааччыта баһылыкпытыгар “ходуһата булан биэриҥ” диэбитэ. Дьиҥинэн, оттоммокко хаалар чугас сир ончу суох буолбатах. Сорохтор киэҥ сирдэриттэн сөптөөх оту булан, кыра сирдэрин оттооботтор. Кэлин оттуохпут диэн буолуо, биэрбэттэр.

– Онтулара устунан сэтиэнэххэ кубулуйбат дуо?

– Чугас буолан, от үлэтэ түмүктэннэ да, нэһилиэк сүөһүтэ мэччийэр. Баһылык ыраах үрэххэ оттуур сир баарын этэр. Ол эрээри тиэхиньикэтэ суох киһи санаммат сирэ. Оттоотоххо да, аҕалтарыыта – кыһалҕа. 10 км сиртэн 3 тыһ солк. этэ. Үрэх сиртэн кыччаабыта 5 тыһ. аҕалаллар быһыылаах. Уматык сыаната өссө үрдүүрэ буолуо. Быһа холуйан, 20-чэ км тэйиччи буолуо. Ол диэн, сайын туох да бэйэлээх тиэхиньикэтэ сылдьар кыаҕа суох. Ол иһин оттооботтор. Арай сылгылаахтар барыахтарын, база туттуохтарын сөбө дуу? Кинилэр да бэттэх оттууллар.

– Онно уот-күөс да суох буоллаҕа дии?

– Бөһүөлэккэ банаары ииттинэ-ииттинэ сылдьар эбит буоллахпына,  антах букатын да мэлийэбин. Арай былыргылыы чүмэчинэн олордоххо.

– Бу сайдыылаах 21-с үйэҕэ хотоҥҥо банаарыгынан сырдатыныы – сүрдээх. Сүөһүлэри да аһыныах курдукпун.

– Кыһыннары күн аайы хайаан да биирдиитэ таска таһааран аһатабын. Күннэтэ ойбоҥҥо уулууллар.

Сүөһүлэрин хаартыскаларын ыыттаран көрбүтүм – өҥнөрө-түүлэрэ ырааһа сүр. Буоллун-хааллын диэн буолбакка, кыһамньылаах сыһыан баара биллэр. Туох кистэлэй, ардыгар, бэл, уоттаах-күөстээх, толору мэхэньисээссийэлээх  хотон сүөһүлэрин буута бүтүннүү “мэтээлинэн симэнэн” турар буолааччы. Оттон киниэннэригэр оннугу көрбөтүм.

Быраҕыллыбыт уһаайба да баҕалаах!

– Сүрүн ыйытыгым: хотонуҥ тоҕо уота суоҕуй? Киллэрбэккэ хааллыҥ дуу биитэр?

– Уһаайба докумуона табыллыбакка, бэйэм ааппар ыла илик буолан, уот тартарар, киллэртэрэр кыаҕым, быраабым да суох.  Бастаан “итиннэ олоро сылдьыбыт ыалтан “уһаайбаттан аккаастанабын” диэн сурукта аҕал диэбиттэрэ. Аҕалбытым. Онтум олох да кинилэр бас билиилэригэр буолбакка, “олохтоох дьаһалтаҕа сылдьар эбит” диэн буолбута. Күн бүгүнүгэр диэри сатаан көһөртөрө иликпин. Ол кыаллыар диэри миэхэ уоту холбооботтор.

– Онно уопсай бас билиигэ баар дьиэ турбут, турар дуо?

– Туох да суох. Кубус-кураанах этэ. Урут олоро сылдьыбыт ыал көһөн барбытын кэннэ туһата суох турдаҕа дии.

– Муниципальнай бас билиигэ баар сири кэтэх хаһаайыстыба тэринэргэ, дьиэ туттарга  анаан түүлэһиигэ биэрии, дьиҥэ, уустуга да суох буолуон сөбө. Оттон олохтоох дьаһалта туох диирий?

– Эрдэ сир исписэлииһэ манна баарын саҕана, иккитэ-хаста сайабылыанньаласпытым. Билигин кини үлэлээн бүппүтэ, онон дьаһалта улуус киинигэр ыыппыта. Ый анараа өттүгэр, өссө ыраатта дуу, Сунтаарга ыҥыра сылдьыбыттара. Онно эмиэ хаттаан сайабылыанньа суруйтарбыттара, эмиэ “дьыалаҥ Дьокуускайынан эргийэн, ый курдугунан билиннэҕинэ, ыҥырыахпыт” диэбиттэрэ да, эмиэ сүттүлэр. Аны онтубун түүлэһиигэ буолбакка, бэйэ бас билиитигэр ылар түгэммэр, сураҕа, атыылаһыахтаах үһүбүн.

– Бэйэҕит билигин ханна олороҕутуй?

– Аҕам дьиэтигэр кыттыһан олоробут. Ол дьиэбит таһыгар балтым аах олороллор. Кинилэр бэйэлэрэ сүөһүлээхтэр, хотонноохтор. Эбии хотон батар кыаҕа суох.

– Хас оҕолооххутуй? Баҕар, элбэх оҕолоох быһыытынан, босхо сир ылар бырааптаах буолаайаҕыт?

– Төрдүөлэр да, улахаттар. Онон хапсыбаппыт. Куоракка бааллар. Ким да наадыйбат учаастагын ыларым судургутук быһаарыллыа дии санаабытым.

– Итинтэн атын кураанах уһаайба, учаастак суох дуо?

– Көрдөххө элбэх. Оттон эмиэ ылаары гыннахха, биир итинник кыһалҕа. Сүөһүлэрим уулуур сирдэрэ ити уһаайбаттан чугас. Баҕана уулуссаҕа чугас турар. Икки өттүбүтүгэр ыаллар олороллор. Уһаайбам быһаарыллара буоллар, дьиэ туттан олохсуйуом этэ. Кэргэним дьыссаакка үлэлии киирдэ. Миэнэ, дьиҥинэн, уулусса кытыытыгар турар. Хотоҥҥо тиэрдэргэ арай баҕана наада буолуон сөп. Төһө сыаналааҕын билбэппин. Биир киһи “уоту холботуу  – 60 тыһ. солк.” диэн, салыннарбыта. Оччотугар мин баҕана чугаһыгар дьиэ туттан баран, онтон хотоҥҥо ыытыахпын сөп курдук.

Сүөһүлээх аҕыйыыр, үүт тутар сыах сайын эрэ үлэлиир

– Дьаархаҥҥа сүөһүлээх хаһаайыстыба, ыал элбэх дуу?

– Икки улахан КФХ – Сэмиэнэптэр уонна Васильевтар киэннэрэ – баар. Муҥутуур элбэх сүөһүлээхпит – Василий Васильевич.  Арааһа, аҥаардас ыанньыга 60-ча буолуо. Сэмиэнэптэр “төбөлөөҕүнэн 46 сүөһүнү кыстыкка киллэрдибит” диэбиттэрэ.

– Төһө да банаарынан сырыттаргын, уопсай ахсаанынан бөһүөлэккэ иккис миэстэҕэ сылдьар эбиккин дии!

– Оннук диэххэ сөп. Кыстатар сүөһүм ахсаанынан, 1 төбөнөн элбэх эбит.

– Оттон кэтэх сүөһүлээх төһө элбэҕий?

– Аҕыйахтар. Үүт туттарар 3 ИП буолбут баар дуу? Собуот сайын эрэ үлэлиир. Кыһынын Тойбохойго илдьэллэр. Хайдах туттаралларын бу диэн билбэппин.  Үүт туттараары ИП буолуохпун баҕарбытым. Ол эрээри бэйэм ыанньыгым быйыл 5 эрэ буолар. Ыйыталаһан көрбүппүн “итиччэ ынаҕы ыан үүт туттаран, барыһырбаккын – нолуоккар эрэ үлэлиэҕиҥ” диэбиттэрэ.

– Оннук буоларыгар тиийэр. Урбаанньыт буоллуҥ да ПФР уонна ОМС Булгуччулаах пуондаларга төлөһөҕүн. Биэнсийэҕэ тахсаргар, бүлүтүөннэнэргэр, биллэн турар, үчүгэй. Ол гынан баран, бэйэҕэ туох да хаалбатыгар тиийэр диэн, аҕыйах сүөһүлээхтэр дураһыйбаттар. Арай бэйэ дьарыктаах (самозанятай) быһыытынан киирсиэххин сөп. Онно аахсыбыт дохуоккуттан 6 % ны (биирдиилээн дьоҥҥо атыылыырга – 4 %). Сорох улууска оннук дьаһаналлар.  

– Бассаапка суруйалларынан, оннук. Маннааҕылартан ыйыта сылдьыбыппар ТХУ бэйэ дьарыктаахтартан туппаппыт диэбитэ. ИП, КФХ, быһата, тэрээһиннээхтэр эрэ туттараллар үһү.

– Үүт квотатын былаана онто да суох таһынан барар диэн буолуо. Уопсайынан, быһааран, сырдатан биэрээччи суох, сотору-сотору “бассаапка” диигин?

– Бэйэбит бэйэбитигэр сылдьабыт. Арай “5 эрэ ыанньыктаах түгэҥҥэр субсидияны ынаҕыҥ төбөтүгэр ыларыҥ ордук” диэн, ТХУ начаалынньыга быһаарбыта. Уонча ынахтаннахха, үүт туттарар ордук диэн өйдөөбүтүм. Манна оччо ыанньыктаахтар туттараллар. Субсидияны ынах ахсааныгар ылабын. Үүппүн арыылаан батарабын.

Ускуустубаннай буоһатыы ордук да...

– Ночоот-ороскуот дохуокка кубулуйарыгар төрүөх хаачыстыбата элбэҕи быһаарар. Эһиги диэки ынахтаргыт айылҕалара биэрбитинэн төрүүллэр-ууһууллар биитэр ускуустубаннай буоһатыыны туттаҕыт дуу?

– Сиэмэһиттэр бааллар да, били, сиэмэтин аҕалыы кыайтарбат, өр күүтүүлээҕин иһин ылсыбаттар быһыылаах. Кэмигэр туттуллубакка хааллаҕына, буортуйар дииллэр. Мин аҕам эмиэ, дьиҥинэн, осеменатор үөрэхтээх. Үйэтин тухары үлэлээбит идэтэ.

– Ээ дьэ, оччоҕо төһө туһалааҕын-туһата суоҕун кини билэн эрдэҕэ. Билигин баар дуу?

– Баар. 70-тан тахсан, үлэлээбэт.  Бастайааннай көрөр, дьарыктанар наада ээ. Көҕүйэр кэмин куоттарбат гына.

– Наада диэбит сирдэригэр “Сахаагроплемнар” босхо сиэмэлиир тэрилинэн, сиэмэнэн да хааччыйаллар эбит.

– Төрүөх тупсар бөҕө буоллаҕа. Оҕустар баалларына ынаҕыҥ сиэмэни ылынара, арааһа, уустук соҕус буолуо. Кыра атыыр борооску элбэх. Барыларын аттаталыаххын наада курдук.

“Отчуот чиэгинэн буолуо” дииллэр

– Ынахха ылар субсидияҕыт отчуота судургу дии?   Быйылгы үрдээн, 39 тыһ. солк. буолбут төлөбүр тиийэ илигэ буолуо?

– Быйылгыга бакаа дуогабарга да илии баттаһа иликпит. “Булгуччу чиэктээх буолуохтаахпыт үһү”. Бу иннинэ сэлээркэ, комбикорм ыллыбыт, ким эрэ от атыыластым диэн, тылынан да отчуоттуохха сөбө. Үчүгэй этэ. Быйыл, холобур, кэтэх дьонтон от атыылаһар түгэннэригэр чааһынайдар туох чиэгин биэриэхтэрэ эбитэ буолла? Тус бэйэбин этэр буоллахха, уһаайбам сатанан, уотум тардыллара буоллар, ол көмө үбүнэн ыыр аппараат ылынар санаалаахпын. Отчуокка билинэллэр диэн өйдөөбүтүм. Тиэхиньикэ ыларга туһаннахха, отчуокка билинэллэрэ дуу? Былырыын бассаапка “киирбэт” курдук эппиттэрэ. 

Илиинэн ыы сырыттаххына, үүт туттарар да кыаҕыҥ суох курдук.

Билиҥҥитэ ИП-лар илиинэн да ыан туттараллар.

Балбаах сокуона долгутар

– Сүөһүлээхтэр биир саллар боппуруоспут, били, сүөһү хойуутун харайыыга сыһыаннаах “балбаах сокуона” буолар. Хотонум үрдүгэр  кутарга анаан, буор хаспытым. Билиҥҥитэ ол дьааматыгар кутабын. Элбэх сүөһү хойуутун ханна гыныамый.

– Урут ити диэки мииринэйдэр, перегнойу эргинээччилэр эҥин балбааҕынан хомуйар буолаллара. Сокуон тахсыаҕыттан хайдах эбитэ буолла?

– Билигин тыраассанан балбаах тиэнэн баран холкутук сылдьар кыаҕыҥ суох. Онон санаммат да буоллулар быһыылаах. Тиэйии-таһыы, атыы-тутуу да ирдэбилэ кытаатта.

Түргэнник ситэр салаа

– Эбии дохуот быһыы-тынан түргэнник ситэр салааҕа ылсыаххын сөп быһыылаах?

– Иллэрээ сыл Хатас комплексыттан аҕалан атыылаабыттарыгар 2-ни иитэн, идэһэлэммиппит. Былырыын, хомойуох иһин, аҕалбатахтара.  Эбии гынан, сибиинньэ ииттибит киһи дуу диэн эмиэ саныыбын. ИП да буолуохха сөбө. Уһаайбам да быһаарылла илигинэ тугу да былаанныамый?

– Эмиэ да оннук. Аһа баар буоллаҕына, үндүүк үчүгэй быһыылаах. Сунтаарга да балачча иитэллэр этэ.

– Итинник дииллэр дии. Эдьиийим үндүүгү сэҥээрэн, миэхэ этэ сылдьыбыта. Олох билбэт көтөрдөрүм буолан, ыраах курдукпун. Быйыл ыллаҕына, мин хотоммор аҕалара буолуо. Бэйэтэ хотоно суох.

– Кроһуттан, боруодатыттан тутулуктанан, 5–6 ыйыттан салгыы улааппат, ыйааһына эбиллибэт буолан, кыһыннары иитэр остуойута суох. Арай төрөтөн-ууһатан, элбэтэр, атыылыыр санааланнаххына эрэ, сылаас тутуу, хотон наада.

– Этэ элбэх дииллэр. Улуус биллэриитигэр үндүүк оҕотун атыылыыр биллэрии баар буолааччы. Үнүр нэдиэлэлээхтэри 800 солк. биэрэбит диэбиттэрэ.

Сайылык

Бөһүөлэктэн  7 км сайылык баар. Онтон оттуур сирим чугас. Онно сайынын көһөн тиийэн олордоххо, арааһы барытын иитиэхпин сөп этэ диэн ыйыталаһа сылдьыбытым. Онно эмиэ күрүөтэ-хаһаата, дьиэтэ-уота суох, уонча кураанах учаастак баар да, бары хаһаайыннаахтар үһү. “Кэнники оҥостуохпут, тахсыахпыт” диир буолуохтарын сөп.  Сирин бэйэлэриттэн түүлэһэн ыллахха,  олоччу оҥостуоххун наада.

– Онно төһө киһи сайылыырый?

– Былырыын – үс ыал этэ. Биир ИП уонна онно улахан КФХ пиэрмэтэ баар.

Тыа дьоно талааннаах

– Олус наадалаах сыбаарсык идэлээх эбиккин ээ. Ити өттүнэн дохуоттанар кыаллыбат дуо? Бу диэки өҥөлөрүн сыаната сүр дии. Тыа да сиригэр наадыйаллара буолаарай? Сибэкки иһитэ, боруота, устуул, ыскаамыйа, шашлык буһарар мангаал уо.д.а. барыан сөбө.

– Онтуҥ быстах кэмнээх дохуот: ылыахтара эрэ ылымыахтара. Кэлин Кытай сыбааркалыыр дьоҕус тэрилэ тэнийэн, үгүстэр бэйэлэрэ сыбааркаланаллар. Ыал аайы кэриэтэ баар буолла. Урут олбуор эҥин оҥоруута сыаналаах этэ. Билигин сүрэҕэ суох эрэ киһи дьарыктаммат быһыылаах. Сылытыы киэнин тардыаххын, саҥа дьиэни туттааччылар бары былаастыкка көһөн, уруккулуу тимиринэн оҥорторооччу ахсааннаах да буолуо. Турба, чугуун сыаналаммыта сүрдээх.

– Эмиэ да оннук, бэл, эргэ дьэбиннирбит турбаны үрдүк сыанаҕа атыылаһан сөхтүм этэ дуу. 

Түмүк

Истэр тухары “куоракка, киин сиргэ көһүү билигин да тохтообот, саастаахтар эрэ хааллылар, сүөһүбүт аҕыйыыр” диэн буолар. Оттон сорох түгэҥҥэ сүөһүлэниэн да баҕалаах киһи батынан кэбиһиэн сөптөөх туорайа-мэһэйэ элбэх чинчилээх. Холобур, сир суох, тиийбэт кыһалҕата, каадыр суоҕа, баҕар, хайа эрэ өттүнэн таһыма, бэлэмэ эппиэттэспэт буолуон сөбө. Тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар нэһилиэк баһылыгын оруола, эбээһинэһэ ситэтэ-суоҕа, бүрүкүрээттии сыһыан баара, сир сокуона чопчута суоҕа, солуута суох сокуоннар ылыллыылара уо.д.а.

 Ол барыта тыа сирин үлэһит киһитин санныгар дьаакыр буолар. Ол үрдүнэн тыа сиригэр, биһиктэрин ыйаабыт сирдэригэр төннөн, үлэлиир, сайдар баҕалаах, үлэлиир-хамныыр саастарын үгэнигэр сылдьар, суохтан саҕалыыртан толлубат дьон син бааллар. Холобур, Александр Степанович 43-с сааһыгар сылдьар, кыһыл тылынан кыырбакка, чахчы, үлэлиир баҕалааҕын  дьыаланан көрдөрбүт буолбатах дуо? Тоҕо, бырастыы гыныҥ, чөркөөкү тугуттан эрэ иҥнибитигэр дылы, кини биир кумааҕы сыыһа табыллымына, им балай быыһыгар ынахтарын ыахтааҕый? Барыта “биир түннүк”, кылгас кэм иһигэр быһаарыллар ааттаах судаарыстыбаннай өҥөбүт кини туһугар эрэ кэлэн, сыарҕалаах оҕус айанынан дьүккүйэр дуу?

Татьяна Захарова-ЛОҺУУРА.