Холбоһуктаах Нациялар Тэрилтэлэрин (салгыы ХНТ) төрүт омуктар бырааптарын көмүскүүр боппуруоска эспиэрдиир салаата от ыйын 11 күнүттэн Женева куоракка 11-с сиэссийэтин ыытта. Онуоха саха тылыгар үөскээбит кыһалҕа туһунан ХНТ мунньаҕар аан маҥнай этилиннэ. Бу эппиэттээх мунньахха “Ийэ тыл кэскилэ” өрөспүүбүлүкэтээҕи уопсастыбаннай хамсааһын бэрэссэдээтэлэ Вилюяна Никитина кыттан кэллэ. Ол туһунан кини пресс-кэмпириэнсийэтигэр кэпсээтэ.
Бу сырыы туһунан кэпсиир буоллахха, “Ийэ тыл кэскилэ” түмсүү туһунан билэр наада. Ону түмсүү актыбыыһа Мария Дегтярева-Күндүүнэ сырдатта:
– Саха оскуолаларын борокуратуура бэрэбиэркэлээбит айдаанын бары бэркэ диэн өйдүүр буолуохтааххыт. Ол айдаан кэнниттэн, бүгүһүн, саха тылын харыстыырга, сайыннарарга, быраабын көмүскүүргэ анаан “Ийэ тыл кэскилэ” диэн өрөспүүбүлүкэтээҕи хамсааһын тэриллибитэ. Ол билигин да үлэлии турар, Саха сирин араас муннугуттан актыбыыстары көрдүүбүт, тылга аналлаах кэмпириэнсийэлэри, төгүрүк остуоллары уонна бу саас миитини тэрийбиппит. Ил Түмэҥҥэ тыл мунньаҕа буолла да кыттыһабыт. От ыйын 19 күнүгэр 50 киһи пикиэккэ тахсыбыта. Арассыыйаҕа төрүт тыллары оскуола бырагырааматыгар киллэримээри гыммыттарын утарабыт диэн бырачыастаан көрдөрдүлэр. От ыйын 21 күнүгэр Доҕордоһуу болуоссатыгар маассабай пикиэт буолбута. Быйыл хамсааһын актыбыыстара биир сүбэнэн ХНТ мунньаҕар кыттыахха диэн санааҕа кэлэн, түмсүү чаҕылхай кыттыылааҕа Вилюяна Никитинаны ыыппыппыт.
Вилюяна Никитина:
– ХНТ мунньаҕар баран кыттар идиэйэни норуот дьокутаата, өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэй дириэктэрэ, тыл туһугар эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэ олоҕун-дьаһаҕын туһугар ис сүрэҕиттэн ыалдьар киһибит Уйбаан Шамаайап эппитэ. Ол кэннэ “Ийэ тыл кэскилэ” түмсүү актыбыыстара биир сүбэнэн миигин бар диэн анаабыттара.
Инньэ гынан, Платон Шамаев диэн бу иннинэ биир сэминээргэ аан дойдутааҕы быраап мэхэньиисимнэрин туһаныы туһунан дакылаат аахпыт юристыын от ыйын 9-12 күннэригэр Женеваҕа ХНТ мунньаҕар кыттан, сыалбытын ситиһэн кэллибит.
Мин “Үөрэх туһунан” диэн Федеральнай сокуоҥҥа уларытыылары киллэрэр сокуон барылын утаран, саха тылыгар судаарыстыбаннай тыл быһыытынан үөскээбит кыһалҕаны этэр соруктааҕым, оттон Платон Иванович Уһук Илиҥҥи гектар сокуонун туһунан тыл эппитэ. Дакылааппытынан тэрээһин үһүс күнүгэр кыттыбыппыт. Ол “Реализация Декларации прав коренных народов” диэн салааҕа этэ. Аан дойдутааҕы тыл быраабын Арассыыйа иһигэр хайдах туттан, сахабыт тылын көмүскүөхпүтүн сөбүн, туох ньыма үлэлиирин билсэ, сибээс олохтуур сыаллаахпыт.
– Ким төлөөн ыытта?
– Айан ороскуотун барытын уопсастыбаннас уйунна, аҕыйах күн иһигэр биллэрии ыытан, наадалаах сууманы булан кэбиспиппит. Ким төһө кыайарынан киллэрбитэ. Онон бар дьоммор махталым кэмэ суох.
– Ханнык тылынан саҥардыгыт?
– Аангылыйалыы тыл эппиппит. Аангылыйалыы саҥарбыппыт төрүөтэ диэн, нууччалыыттан тылбаастыылларыгар сорох этиини, бытархай дии санаабыттарын көтүтэн кэбиһэллэр. Эбэтэр этэр киһи сүрүн санаата тиийбэккэ хаалар. Онон тылы билэр дьон быһыытынан бэйэбитинэн утары эппиппит ордук курдук. Бэйэм аангылыйа таһынан француз билэбин. Онон аангылыйа да, француз да, нуучча да дискуссияларыгар кытынныбыт, тугу этэллэрин иһиттибит. Эрика Ямада диэн эспиэри кытта билистим, салгыы үлэлэһиэхпит диэтибит.
– Уопсайа хас эспиэр баарый? Арассыыйаттан бааллар дуо?
– Барыта 7 эспиэр үлэлии сылдьар. Арассыыйаттан карел уола Алексей Цыкарев икки болдьоххо үлэлээбит. ХНТ мунньаҕар омуктуу тыл буолан, уопсай соҕустук тыл эппит буоллахпына, чопчу этиилэрбин киниэхэ ыытыаҕым. Этиилэрим диэн: төрүт тылынан үөрэтии булгуччулаах буоларын ситиһии. Иккиһинэн, 2019 сылы Олохтоох омуктар төрөөбүт тылларын Сылынан биллэрдилэр. Онон ситимнээн, ХНТ эспиэрдэрэ Саха сиригэр кэлэн мунньах ыытыахтарын сөп этэ. Дьиҥэ, бырабыыталыстыба лииньийэтинэн кэлэ сатыыллар эбит. Уопсастыбаннаһы кытары үлэлиир курдук, биһиги ыҥырыыбытынан үбү-харчыны бэйэлэрэ уйунан кэлэллэрэ буоллар ордук буолуо эбит
– Туох киритиэрийгэ олоҕуран эспиэри талалларый?
– Бастатан туран, төрүт омуктар бырааптарын көмүскүүр уопсастыбаннай тэрилтэҕэ үлэлээбит буолуохтаах. Холобур, Алексей карел омук быраабын туруулаһар уопсастыбаннай тэрилтэлээх.
– Эспиэрдэр кыһалҕаны истэллэр уонна тугу сабыдыаллыылларый?
– Эспиэр ньыматын туттубуттара 11 сыл буолбут. Кинилэр модьуйар кыахтара суох. Кыһалҕаны истэн баран, судаарыстыбаларга ыйыы-кэрдии, сүбэ биэрэллэр. Онон үрдүк сололоохторго ааннарын быһа тоҥсуйар курдук буолар. Бу мунньахха үксэ бырабыыталыстыба лииньийэтинэн кэлэллэр, сороҕор отчуот курдук “хайҕанар” эрэ сыаллаах эбиттэр. Сорохтор биһигиннээҕэр буолуох улахан кыһалҕалаахтар. Холобур, “хайа эрэ индеец аҕатын ууһуттан киһини өлөрбүттэрин ким көмүскүүрүй?” диэбит курдук. Төрүт бырааба суох омуктар бааллар. Саныыбын ээ, биһиги тылбытыттан маттахпытына, устунан кинилэр курдук төлкөлөнүөхпүтүн сөп диэн...
Арба, эдэр дьоҥҥо анаан тыл быраабын көмүскүүргэ үөрэтэр стажировка баар эбит. Онно сайаапка ыыттахха, туга барыта төлөнөр. Онон эдэрдэрбит онно кыттан, кэлин аан дойду таһымыгар бырааппытын көмүскүүр дьон буолаллара буоллар диэн ыра санаа баар.
– Тыл эппиккит кэннэ, омуктар кэлэн, сэҥээрэн сибээс олохтуу сатаатылар дуо?
– Кэлэн кэпсэтэллэр. Ол да буоллар олус ыгымнык сырыттыбыт. Мэлдьи сахалыы от күөх өҥнөөх таҥаспын кэтэ сырыттым, өйдөөн хааллыннар диэн (күлэр).
– Салгыы туох былааннааххытый?
– Улахан үлэ дьэ саҕаланыа турдаҕа. Ити сокуону утары тиһэҕэр диэри киирсиэхпит. Сокуон быһыытынан киирдэҕинэ да онно уларытыылары-көннөрүүлэри киллэрэргэ. Эппит этиим кумааҕы иччитэ буолан хаалбатын курдук, түмсэн салгыы үлэлиэхпитин наада. Былаан элбэх. Хаһыаты ааҕар, ийэ тыл туһугар ыалдьар дьон биһиги түмсүүбүт үлэтигэр кыттыһыҥ диэн ыҥырабын.
Сардаҥа БОРИСОВА
кэпсэттэ.
