Икки сыл анараа өттүгэр Дьокуускай куорат Суһал ыстаансыйатын быраастарын кытары түүҥҥү ыҥырыкка сылдьыспытым. Ол сырыы кэнниттэн “киһи олоҕо наһаа да кылгас буолуон сөп эбит” диэн түмүккэ кэлбитим. Чахчы, ыарыыга ылларыы, иэдээҥҥэ түбэһии, өлүү-сүтүү, хомойуох иһин, мэлдьи аттыбытыгар. Күннээҕи олохпутугар ол туһунан санаабаппыт эрээри, алдьархай ааҥнаатаҕына, эрэлбит эрэ үрүҥ халааттаах аанньалларга буолар...
Ааспыт нэдиэлэҕэ Дьокуускай куорат Суһал ыстаансыйатыгар (“03”) тиийэн, быраастары кытта ыҥырыкка сылдьыстым.Үлэбит чааһа киэһэ 20:00 чаастан саҕаланна. Мин бастакы категориялаах быраас Алексас Степановна Ким биригээдэтигэр түбэстим. Кини көмөлөһөөччүтэ биэлсэр Фаина Семеновна Павлова уонна суоппар Альберт Семенович Никифоров хамаандаларыгар түбэһэн, массыыналарыгар олорустум.Бэйэм илэ харахпынан көрбүт бэлиэтээһиннэрбин суруйабын. Ырыаһахтар ааттара-суоллара, ханна олороллоро ыйыллыбат.
Алексас Ким, лииньийэтээҕи сырыы 6 №-дээх биригээдэтин бырааһа:
– Мэдиссиинэ салаатыгар уопсай ыстааһым 31 сыл. Ол онтон суһал көмөҕө 11-с сылбын үлэлиибин.
– Алексас Степановна, ыҥырык бөҕө киирэр дуо?
– Дьэ, үлэбит саҕаланна. Биһиги күнүскү уонна түүҥҥү суһал көмө биригээдэтигэр арахсан үлэлиибит. Сууккаҕа быһа холоон, 350-400 ыҥырык киирэр. Бүгүҥҥү күҥҥэ анал хайысхалаах кардиология, икки реанимация, психоневрология, 4 педиатрия уонна 16 уопсай хайысхалаах (линейнэй) биригээдэлэр бааллар. Биир линейнэй биригээдэ Жатайы, Капитоновканы, чохтоох Хаҥалаһы (Кангаласс), Тулагы Киллэми, Сыырдааҕы уонна Саталы хабар. Өссө биир Хатас биригээдэтэ Эргэ, Саҥа Табаҕаҕа, Владимировкаҕа уонна чугастааҕы даачаларга, Покровскайдыыр аартыкка уонна Автодорожнайга дьуһуурустубалыыр. Биллэн турар, нэһилиэнньэ улаата турдаҕына, биригээдэ ахсаана аҕыйах, дьиҥэр, 35 буолуохтаах.
– Массыына туруга хайдаҕый, суһал көмө массыынатын иһигэр туох баар буолуохтааҕый?
– Бу айанныы сылдьар массыынабыт 2012 сыллаахтан сүүрэр. Массыына субу-субу техническэй көрүүнү ааһар. Биллэн турар, саҥа массыынаны кытта саҥа тэрил кэлэр, онон тимир көлөнү саҥардар булгуччу наада. Массыынаҕа баар аппаратуралар туруктара эмиэ хонтуруолланар. Саамай туттуллар тэрилбит: кардиограф, эми харайар, дьахтары төрөтөр аппарааттар, наһыылка, о.д.а. – бастакы көмөҕө туттуллар анал тэриллэр бааллар.
– Ордук кимнээх көмөҕө наадыйалларый?
– Билигин дьиэтэ-уота суох ускул-тэскил сылдьар дьон үгүс. Кинилэр улахан аҥаардара улуустан кэлэллэр уонна дьыл сылаас кэмигэр элбииллэр. Бэлиэтээтэххэ, “БОМЖтар” кэккэлэригэр эдэрдэр бааллар. Арыгылаан баран, уулуссаҕа охтон хаалаллар. Даҕатан эттэххэ, биһиги куораппытыгар вытрезвитель суох, “Красная Якутияҕа” сытар миэстэ аҕыйах, онон итирик дьону харайар сүрдээх улахан кыһалҕа. Аны дьиэнэн “аһааһын” үгүстүк бэлиэтэнэр. Холобур, төрөппүттэриттэн саҕалаан оҕолоругар тиийэ. Онно өссө эбэлэр, эһэлэр киириэхтэрин сөп.
Ыарыы туһунан эттэххэ, онкология, инфаркт, инсульт сүрдээх элбэх. Өссө дьон кырбаныыта эмиэ чаастатык бэлиэтэнэр.
Бу курдук, кэпсэтэ олордохпутуна, бастакы ыҥырык киирэн, айаннаатыбыт. Массыына иһэ тып-тап курдук хомуллуулаах. Ким да ордук-хос саҥарбат. Биэлсэр Фаина Павлова кыһыллыҥы дьүһүннээх хоппо суумката тобус-толору эмп. Тустаах аадырыспытыгар тиийдибит.
Чааһынай дьиэ хаһаайыннара бастаан утаа тахсан көрсүбэтилэр. Сокуон быһыытынан, дьиэлээхтэр быраастары көрсүөхтээхтэр. Син балачча күүттэрэн баран, орто саастаах дьахтар тахсан, “киириҥ” диэтэ. Бэлиэтээтэххэ, үгүс чааһынай дьиэлэргэ ыты туталлар. Онон быраастар ыкка ытыттарар түгэннэрэ эмиэ бэлиэтэниэн сөп.
Дьиэ хаарбах туруктаах буолан, аана нэһиилэ аһыллар. Быраастар түргэн үлүгэрдик хааман-сиимэн дьиэҕэ киирдилэр. Миэхэ эмиэ анал пуорма биэрэн, бэйэбин быраас курдук сананан, өссө суумка тутуһан ыарыһахха киирдибит.
Ыарыһахпыт дэриэбинэттэн бу соторутааҕыта айаннаан кэлбит. Кини 1960 сыллаах төрүөх. Дьиэлээх дьахтарга – бииргэ төрөөбүт быраата. Киниэхэ муус устарга 4-с истиэпэннээх араак диагноһын тыынар уорганыгар туруорбуттар. Бүтэһик күннэргэ күүскэ бэргээн, хааҕынаан тыына сытар. Быраастар ордук хоһу туоһуласпакка, тута, ыарыһах туругун хонтуруоллаан бардылар. Хара суумкаттан улахан аппарааты хостоон сүрэҕин бэрэбиэркэлииллэр, дабылыанньатын кээмэйдииллэр, сынньатар укуол туруораллар, о.д.а. көмөнү оҥороллор.
Ыарыһаҕы илэ хараҕынан көрөр ыарахан... Олус ыарахан... Уҥуох да тирии буолан, бокуйан сытар киһи кип-киэҥ хараҕа эрэ мэндээрийэр. Аны, “балыыһаҕа барсыаҥ дуо?” диэн ыйыттахха, сөбүлээбэтэхтии, куһаҕаннык орулуурга дылы уонна сутуругун көрдөрө сатыыр. Бэлиэтээтэххэ, дьиэ иһэ кир-хох, сыт-сымар бөҕө. Ыарыһах эрэйдээх суумматаҕа ырааппыта биллэр. Сип-синньигэс атахтара бу сибилигин бадарааны кэһэн киирбиттии, хап-хара. Ыарыһахха суһал көмө быраастарыттан ураты, поликлиника быраастара сылдьаллар эбит.
Ыарыһах дабылыанньата 140-тан 110-ҥа диэри түспүт. Өскөтүн дабылыанньа түһэн иһэр буоллаҕына, турук биллэ мөлтүүрүн быраас Алексас Степановна ыарыһах эдьиийигэр быһааран этэр. Таһырдьа тахсан эмиэ тугу эрэ өйдөтөр.
“Биһиэхэ онкология дьыспаансырыгар стационарга мээнэ ылбаттар. Онон өлөр-тиллэр икки ардыгар сытар киһи ыарыытын кылгас кэмҥэ мүлүрүтэн эрэ биэриэхпитин сөп. Кэлиҥҥи кэмҥэ араак ыарыы элбээтэ” диэн, быраас айаннаан иһэн санаатын этэр.
Иккис ыҥырык айаннаан истэхпитинэ биир дэриэбинэттэн киирдэ. Биһиги тута онно айаннаатыбыт.
Суолга кэлии-барыы, массыына бөҕө. Биһиги сириэнэбитин холбоотубут, иннибит диэки куугуначчы барабыт. Онуоха суолу туораан биэрэр массыына бэрт кэмчи. Хата, тэҥҥэ күрэстэһиэн баҕалаах элбэх быһыылаах.
“Ээ, билиҥҥи суоппардар эппиэтинэстэрэ суох. Төлөпүөнүнэн кэпсэтэ-кэпсэтэ айанныыллар” диэн суоппар абарбыттыы санаатын этэр.
Өссө биир сүрүн кыһалҕа аадырыһы чопчулаабат буолууга сытар эбит. Холобур, оптуобус тохтобулугар биһигини күүтүөхтээх этилэр. Онуоха сирдээччи уол хойутаан, хас да мүнүүтэ халтайга олордубут. Аны төлөпүөнү ылбат, аадырыһы чопчулаабат буолар кыһалҕата баар.
Ыарыһахпыт сааһырбыт дьахтар. Дьиҥэр, ыалдьыбыта син ырааппыт эбит. Бу күннэргэ Дьокуускайтан оҕолоругар даачаҕа кэлбит. Суһал көмө быраастара сүрэҕин, дабылыанньатын, саахарын бэрэбиэркэлээтилэр. Туруга үчүгэй. Оҕолоро кэпсииллэринэн, кини мэйиитэ эргийэр, хаампат буолбут үһү.
Онуоха “ыалдьыбыт ийэҕитин тоҕо куһаҕан суоллаах-иистээх дойдуга аҕаллыгыт, икки нэдиэлэ тухары балыыһаҕа көрдөрбөтүгүт?” диэҥҥэ хоруйдара маннык: “Ийэбит балыыһаҕа бэйэтэ сылдьыбыта. Кини биһиэхэ ыалдьарын эппэтэҕэ, күүстээх санаалаах киһи”, – диэн. Ама, бачча элбэх оҕолоох ийэ ыалдьарын кимиэхэ да эппэтэх буоллаҕа дуу? Хас да дьиэнэн толору оҕо аймах, киһи бөҕө. Дьиҥэр, син долгуйаллар ээ, “арай ийэбит өлөн хааллын?” диэн быраастан токкоолоһон ыйыталаһаллар.
Салгыы ыарыһаҕы өрөспүүбүлүкэтээҕи балыыһаҕа аҕаллыбыт. Кини туругун быраастар салгыы бэрэбиэркэлиэхтэрэ.
Мин Алексас Степановнаттан ыйыталаһа сылдьабын.
– Нэһилиэнньэ олохтоохторо быраастарга сыһыаннара хайдаҕый?
– Арааһынай. Барытыгар биһигини буруйдуу сатыыр түгэн элбэх. Бу түүн бэйэҕит көрдүгүт дии, хайдах кэпсэтэллэрин-ипсэтэллэрин. Билиҥҥи дьон доруобуйаларыгар төрүт наадыйбат буоллулар. Хас эмэ күнү, нэдиэлэни, ыйы быһа тулуйа сылдьан баран, дьэ, ыҥыраллар. Биллэн турар, биһиги биэс мүнүүтэ иһигэр барытын эмтээн кэбиспэт буоллахпыт дии.
Аны туран, холобур, Табаҕаттан өрүү ыҥырык киирэр. Онно биир дьиэ олохтоохторо бары тутуспутунан арыгылыыллар. Биһигини ыҥырар ыарыһах биирдэ эмэ өйдөөҕүн бу сыллар тухары көрө иликпит. Ити курдук, өрүү ыҥырар дьон бааллар. Өссө эдэр оҕолор таксыы курдук “03” массыынатын ыҥыраллар. Бээ, “куорат киинигэр илдьиҥ эрэ” диэн буолар. Бэйэлэрэ диагноз толкуйдуу-толкуйдуу ыҥыра сылдьыбыттара.
– Кэлиҥҥи кэмҥэ араас омук дьоно үксээтэ. Кинилэр төһө ыалдьалларый?
– Туох да докумуона суох дьахталлар анаан-минээн оҕолоно кэлэр буоллулар. Онтуларын маҥан лиискэ ууран биэрэрдии билинэллэр. Ордук, Кыргыстаантан, Узбекистантан кэлэллэр.
Ол эрээри барыта куһаҕан буолбатах. Биһиэхэ махталлаах, үтүө санаалаах дьон элбэх. Бу соторутааҕыта биир дьахтары кэмигэр кэлэн, бастакы көмөнү оҥорон, ыарыыттан быыһаабыппыт. Кини биһиэхэ наһаа истиҥник махтаммыта өйбөр хаалан хаалбыт.
Салгыы өрөспүүбүлүкэ биир улууһуттан көрдөрүнэ кэлбит ыарыһахха тиийдибит. Ыарыһах ый саҥатыгар сууллан түһэн, төбөтүн өлөрбүт. 56 саастаах эр киһи. Урукку сылларга ханнык да ыарыыга ыалдьа сылдьыбатах. Оннооҕор дабылыанньата, ортотунан, хас буоларын билбэт.
– Холуочук сылдьан охтон түспүтүм. Урут хаһан да ыалдьыбатаҕым. Билигин кыратык төбөм ыалдьар.
Суһал көмө бырааһа эмсэҕэлээччи доруобуйатын көрөн баран, эмиэ өрөспүүбүлүкэ балыыһатыгар салгыы көрдөрүнэргэ сүбэлээтэ. Ыарыһаҕы чугас дьоно арыаллыы сылдьаллар. Алексас Степановна этэринэн, бу киһи төбөтүгэр хаан туруулаах. Онон салгыы эпэрээссийэни ааһар диэн миэхэ быһааран эттэ.
Түүн икки чаас. Ыарыһах 25 саастаах, үлэлээбэт, нуучча уола. Арыгылаабыта үс ый буолбут. Суһал көмөнү ыаллыы олорор орто саастаах дьахтар ыҥырбыт. Арааһа, иккиэн бииргэ “аһыыллар” быһыылаах. Уол дьиэтигэр ол кэрэ аҥаар олохсуйбута тутта-хапта сылдьарыттан көрдөххө ырааппыт. Хоско киирдэххэ, остуол ортотугар арыгы уонна улахан күлтэйбит пиибэ хороһон тураллар. Итирик уол биир кэм тугу эрэ лэбээрэр, илиитэ салыбырыыр буолбутун аймана кэпсиир. Биэлсэр кыыс дабылыанньатын, сүрэҕин бэрэбиэркэлиир. Доруобуйатын туруга ама. Арай өр арыгылаабыт буолан, илиитэ-атаҕа салыбырыыр эбит. Киниэхэ укуол биэрдилэр уонна арыгылаан бүппэтэҕинэ, доруобуйатыгар улахан охсууну ыларын туһунан быраас быһаарда. Киһибит арыгытын быраҕан, чөл турукка киириэх буолан хаалла.
Айаннаан иһэн көрдөххө, куорат уулуссалара ыы-быччары киһи. Ордук түүҥҥү кулууптар, бардар диэки дьон дэлэй. Арыгылаан баран, охсуһа сатыы сылдьар уолаттары, итирэн баран араастаан хаама сылдьар кыргыттары, нэһиилэ хаама сылдьар эр дьону, дьахталлары көрсүөххэ сөп. Аны туран, тыл-өс “мааныта” эмиэ кинилэргэ баар бөҕө. Өссө Клара Цеткин уулуссатыгар баһаар буолбут. Биир мас дьиэ умайа аҕай турар. Баһаарынай массыына кэлэн сүүрүү-көтүү бөҕө.
Түүн биэс чаас саҕана ыҥырыы киирдэ. Биһиги ол аадырыска тиийдибит. Ыарыһахпыт – 29 саастаах эдэр киһи. Биллэн турар, итирик. Биһигини “доҕорбун кытары арыгылаабытым, кини төрөөбүт күнэ этэ” диэн ытамньыйа көрүстэ. Дьиэҕэ кэргэнэ – эдэркээн кыыс – баар. Ыарыһах ыам ыйыгар эпэрээссийэни ааспыт эбит. Ол курдук, сүрэҕэр быһаҕынан анньыллан, доруобуйата улаханнык эмсэҕэлээбит. Онон арыгылыыра букатын сатаммат. Билигин даҕаны түөһүгэр баар хайдыыта үчүгэйдик оһо илик эбит. Итирик киһи омуна, үөхсэн ылыыта, кэргэнин буруйдааһына, ытаан да ылыыта – барыта баар. Быраастар сүрэҕин кардиограммаҕа түһэрэн баран, тута эмиэ өрөспүүбүлүкэтээҕи балыыһаҕа илдьэргэ сананнылар. Ыарыһахпыт бастаан батыныах курдук буолан баран, барсарга тиийдэ.
Тус бэйэбэр Алексас Степановна итинник эпэрээссийэ кутталлааҕын, сүрэххэ охсуулааҕын уонна күүскэ хамсаннахха, суола баар сиринэн хайдан хаалыан сөбүн туһунан быһааран биэрдэ.
Сэттэ чаас саҕана 67 саастаах дьахтартан ыҥырыы киирдэ. Кини “сүрэҕим ыалдьар” диэн сабаҕалаан ыҥырбыт. Бэрэбиэркэни ааспытын кэннэ сүрэҕэ, дабылыанньата үчүгэй буолан биэрдэ. Суһал көмө бырааһа сарсыарда поликлиника быраастарыгар көрдөрүнэргэ сүбэлээтэ.
Түмүккэ
Ити курдук, сарсыарда буола оҕуста. Туох баар оһол, эмсэҕэлээһин төрүөтэ арыгы буоларын өссө төгүл итэҕэйдим. Биир түүн устата арыгыттан сылтаан төһөлөөх элбэх киһи тыын көрдөөн үрүҥ халааттаах аанньалы сураһара буолуой?
Быраастар – утуйар ууну умнан быыһыы-абырыы сүүрэр эппиэтинэстээх үлэлээх дьон. Ааспыт сырыыга эр дьон хамаандатын кытта сылдьыбыт буоллахпына, билигин кэрэ аҥаардары кытта сырыттым. Хабыс-хараҥаҕа, туох да көмүскэнэр тэрилэ суох араас дьоҥҥо тиийэбит. Дьиҥэр, наһаа кутталлаах эбит. Мин, маннык сылдьа үөрүйэҕим суох буолан, иннибин-кэннибин көрүнэртэн соло булбатым. Ыстаансыйа быраастара кэпсииллэринэн, ыарыһахтар саба түһүүлэрэ үгүстүк тахсар эбит. Онон туох эмэ көмүскэнэр тэрил баара буоллар диэн баҕа санааларын этэллэр. Аны туран, өссө биир кыһалҕа – суол-иис боппуруоһа. Дьокуускай куорат суола-ииһэ уустук туруктааҕын билиниэххэ наада. Оннооҕор ыстаансыйаттан тахсар, өрөспүүбүлүкэ балыыһатыгар киирэр суол хайдаҕын ылан көрүөххэ. Оллур-боллур, нэксиэ бөҕөтө. Эбэтэр сылдьыбыт кытыы уулуссаларбытын... Аны туран, дьахталлар наһыылканы бэйэлэрэ таскайдыыллара сөхтөрдө. Онон быраастар олус бойобуой уонна күүстээх санаалаах дьон эбиттэр.
Суһал көмө ыстаансыйатын кэлэктиибигэр үгүстэрэ эдэрдэр эбит. Быйыл эмиэ биэлсэр үөрэҕин бүтэрбит эдэр исписэлиистэр үлэлии кэлиэхтээхтэр дэһэллэр. Кинилэр түүн устата кыратык да нухарыйан ылбаттар, быыс-арыт көһүннэҕинэ, остуолга олорон, суруксуттаан бараллар. Хас биирдии сырыыларын сурукка тиһэн иһэллэр. Үрүҥ халааттаах аанньаллар, төһө да ыарахан үлэҕэ сырытталлар, кэпсэтинньэҥ майгылаахтара, түргэн-тарҕан туттуулаахтара кэрэхсэбиллээх.
Кинилэри биһиги өрүү хойутууллар диэн буруйдуубут. Ол эрээри бүтүн куоракка 20-тэн тахса эрэ массыына быыһыы-абырыы сүүрэрин өйдүөх тустаахпыт. Хата, сириэнэтин холбоон айаннаан иһэр “03” массыынатыгар суолу туораан биэрэргэ, сиэрдээх, доруобуйаҕа эппиэтинэстээх уонна аһыы утаҕы испэт буоларга үөрэниҥ!
Дьокуускай түүҥҥү олоҕун сырдатта Екатерина АФАНАСЬЕВА.
