Сэтинньи 8 күнүгэр Дьокуускайдааҕы гуманитарнай чинчийии институтугар Багдарыын Сүлбэ төрөөбүтэ 90 сылыгар аналлаах билим-быраактыка кэмпириэнсийэтэ буолан ааста
Институт мунньахтыыр саалатыгар кэмпириэнсийэ биир күн тилэри ыытылынна. Кэмпириэнсийэ “Аат. Тыл. Этнос” диэн бэрт интэриэһинэй ааттаах. “Кыым” аатыттан ыҥырыллыбыт киһи быһыытынан ити тэрээһиҥҥэ күнү быһа олордум. Күн бастакы аҥаарыгар пленарнай дакылааттары оҥордулар. Эбиэт иннигэр Багдарыын Сүлбэ олорбут дьиэтигэр өйдөбүнньүк дуоска арылынна. Күн иккис аҥаарыгар кэмпириэнсийэ кыттыылаахтара икки сиэксийэнэн тарҕаһан үлэлээтилэр.
Сотору кэминэн кэмпириэнсийэҕэ ааҕыллыбыт үлэлэри барытын институт саайтыгар ааҕыаххытын сөп. Онон эһиги болҕомтоҕутугар – кэмпириэнсийэ үлэтин иилээбит-саҕалаабыт Ньургун Багдарыыны кытта кэпсэтии.
– Багдарыын Сүлбэ кэриэһигэр анаммыт билим-быраактыка кэмпириэнсийэтэ биэс сыл буола-буола ыытыллар быһыылаах дии?
– Кыах баара буоллар, сыл аайы ыытыллыан сөбө, ол эрээри сыл аайы ыытар уустук. Аҕам 80 сааһын туоларыгар Гуманитарнай институт иһинэн “төгүрүк остуол” тэриллибитэ. Онтон 85 сааһын туоларыгар өрөспүүбүлүкэ таһымнаах кэмпириэнсийэни ыыппыппыт. Билигин төрөөбүтэ 90 сылын туолуутугар Бүтүн Арассыыйатааҕы кэмпириэнсийэ буолла.
– Кэмпириэнсийэ бырагырааматыгар суруллубут “истиэндэ дакылааттарын” кэтэхтэн кыттыы курдук өйдүөххэ сөп буоллаҕа?
– Оннук, ити – кэтэхтэн кыттааччылар дакылааттара. Тоҕо диэтэххинэ, билигин кэлии-барыы ыарахан. Москубаттан кэлэргэ-барарга үлүгэрдээх үп ороскуоттанар. Читаттан кэлэриҥ өссө ыарахан курдук. Холобур, Забайкалье университетын дуоктара Раиса Жамсаранова үлэтин ыыппыта. Кинилэр аҕам нуучча тылынан бэчээттэммит үлэлэрин билэллэр, ааҕаллар, бэйэлэрин сирдэригэр-уоттарыгар баар топонимнары кытта тэҥнииллэр.
Үп-харчы баара буоллар, кинилэри ыҥыран аҕалан кэпсэттэриэ да, кэпсэтиэ да этибит. Уопут атастаһыыта чинчийээччини байытар эрэ буоллаҕа. Холобур, бүрээттэр сир-дойду да, киһи да аатын үөрэтиигэ биһигиннээҕэр лаппа инники иһэллэр. Кинилэр Бурятиянан эрэ муҥурдамматтар, Чита, Иркутскай уобаластарын эмиэ хабаллар.
– Киэҥ эйгэҕэ анаан, холобур, өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэлээх пууннарын ааттарын быһаарар кинигэ тахсыан сөп дуо? Казахстаҥҥа, Алтаайга, Бурятияҕа итинник үлэлэр тахсаллар эбит.
– Биһиэхэ сирдэрин аатын испииһэктиир, кыах тиийэринэн үөрэтэ сатыыр, анал кинигэлэр тахсалларын үбүлүүр улуустар бааллар. Манна Горнай улууһа атыттарга үтүө холобур буолар. Ити улууска 90-с сыллартан саҕалаан интэриэһинэй үлэлэр бэчээттэнэн тахса тураллар. Өссө таатталары бэлиэтиэххэ сөп.
Аммалар топонимикаҕа сыһыаннаах соҕус интэриэһинэй кинигэни таһаарбыттарын туһунан истибитим. Тус бэйэм көрө иликпин. Былырыын өлүөхүмэлэр эмиэ топонимикаҕа сыһыаннаах бэртээхэй кинигэни бэчээттэппиттэрэ. Хаарталардаах эҥин. Ити курдук сирдэрин-уоттарын үйэтитиигэ хоннохтоохтук үлэлэһэр биирдиилээн улуустар бааллар.
Аны нэһилиэктэр кинигэлэрэ эмиэ 90-с сыллартан саҕалаан тиһигин быспакка бэчээттэнэллэр. Ол үлэлэргэ хайаан да топонимнар, гидронимнар испииһэктэрэ эҥин баар буолар. Улахан ырытыыта суох. Буоллун. Олохтоохтор алаастарын, ходуһаларын, күөллэрин, үрэхтэрин аатын хайдах суруйаллара, төһө табатык ааттыыллара, топонимнарга сыһыаннаах үһүйээннэри төһө билэллэрэ-көрөллөрө улахан суолталаах. Итинник үлэлэр, бастатан туран, оҕолорго, ыччакка ананаллар.
Нэһилиэктэр, улуустар тустарынан бастакы таһаарыыларга аҕам ыстатыйалара тахсаллар этэ. Билигин да сорохтор аҕам үлэлэрин туһаналлар, оттон сорохтор бэйэлэрин күүстэринэн ырытарга холоноллор. Нэһилиэктэр кинигэлэрин төһө кыах баарынан хомуйа сатыыбын. Билигин кинигэлэр бэчээттэниилэрэ урукку курдук сүрүннэммэт. Үп-харчы баар буолла да, ханна баҕарар бэчээттэтэллэр. Кинигэ кыһата, издательство да элбэх. Сакаастаан таһаартаран баран, кинигэлэри барытын тиэйэн илдьэ бараллар. Инньэ гынан билбэккэ хаалар, куоттаран кэбиһэр түгэним элбэхтик тахсар.
– Эн аатыҥ пааспаргар Багдарыын Ньургун Сүлбэ Уола диэн суруллар буоллаҕа дии?
– Оннук, уларыппытым хас да сыл буолла. Сылын да умнан бардым. Аатым бэйэлээх бэйэм киэнэ буоллаҕа. Ийэлээх аҕам биэрбит ааттара. Онон Ньургун Иванов оннугар Ньургун Багдарыын буолбутум быдан ордук. Араспаанньабын Багдарыын диэн уларыппытым.
– Оҕолоруҥ эмиэ Багдарыын диэн араспаанньаны ылыннылар быһыылаах дии?
– Сиэннэрим итинник ааттаммыттара. Уолум – Кэскил, кыыһым Сардаана диэннэр. Кинилэр араспаанньаларын уларыппатахтара. Ол эрээри Кэскил икки уола пааспардарыгар “Кэскил Уола” диэн суруллаллар. Сардаана кэргэнэ Ньургун диэн. Онон кыргыттара “Ньургун Кыыһа” диэн суруллаллар. Нуучча тылыгар биллэрин курдук “һ” буукуба суох, ол иһин “Ньургун Кыыса” диэн сурулуннаҕына, бэрт дьиктитик көстөр. Онон докумуоҥҥа сымнатыы бэлиэтинэн суруйтарбыттара (“Ньургун Кыыьа”).
– Инньэ гынан Багдарыын Сүлбэ оҕолоро да, сиэннэрэ да бары сахалыы ааттаахтар?
– Этэҥҥэ... Биир өттүнэн, Ньургун диэн сахалыы ааттаах буолан баран, оҕолорбун хайдах нууччалыы ааттыамый? Табыгаһа суох буоллаҕа дии.
– Соҕуруу тиийдэххинэ, ааккын ааттаары тыллара “тостубат” дуо?
– Суруйбуттарын көннөрөбүн эбэтэр кумааҕыга суруйан биэрэбин. Нуучча алпаабытыгар баар буукубалары ааҕаллар буоллаҕа. Ол гынан баран сахалыы аакка “ө”, үө” баара уустугу үөскэтэр. Холобур: Ньургун, Айдаар, Эллэй диэн ааттар нууччалыы суруллалларыгар туох да уустук суох. Оттон Үөдэй, Үөдүгэй диэн ааттары нууччалыы тыллаах киһи саҥарара уустук. Сахалыы ааттары нууччалыы транскрипциялаан суруйарга быраабыла олохтоно илик. Олохтоноро буоллар, нэһилиэктэр да, өбүгэлэрбит да ааттарын арааһынайдык нууччалаабакка, биир сүрүннээхтик суруйуо этибит. Оҕолор ити быраабыланы оскуолаҕа үөрэтиэ этилэр.
– Эйигин Ньургун Сүлбэ Уола оннугар Ньургун Михайлович диэн ааттыыр буолуохтаахтар.
– Олохсуйан хаалбытынан, тыллара бара үөрэммитинэн, Ньургун Михайлович диэн ааттыыллар. Ньургун диэн олоҕум тухары истэн кэлбит аатым буоллаҕа дии. Онон көннөрү Ньургун да диэн ааттаатахтарына, үөрэбин эрэ.
– Кэмпириэнсийэ чэрчитинэн Багдарыын Сүлбэ олорбут дьиэтигэр өйдөбүнньүк дуоска туруорулунна. Далааһыннаах үлэлээх чинчийээччигэ кэнэҕэс пааматынньык да оҥоһуллуон сөп этэ.
– Быһаччы эттэххэ, аҕабытын былаас “чээ” диэбэтэх киһитэ буоллаҕа. Онон, биһиги, кини уолаттара: “Былаас туруорарын дуу, хайа эмэ тэрилтэ уйунарын дуу күүтүмүөххэ”, – диэн санааҕа кэлбиппит. Скульпторы кытта бэйэбит кэпсэтэн оҥортордубут. Хата, кэмигэр барыта бүтэн, лоп курдук үбүлүөйдээх төрөөбүт күнүгэр туруорулунна. Оттон пааматынньыгы уйунар кыахпыт суох.
– Аны уон сылынан, төрөөбүтэ 100 сыла туолуутугар, баҕар, кыаллыа.
– Итиннэ тугу да быһа этэр кыаҕым суох.
– Багдарыын Сүлбэ урукку үлэлэрэ хас да туомунан бэчээттэннилэр. Итиннэ маннык киччэм санаалаахпын: биир эмэ туомугар улуус, өрөспүүбүлүкэ хаһыаттарыгар, сурунаалларыгар суруйбут, топонимикаҕа сыһыаннаах ыстатыйалара киирэллэрэ буоллар диэн. Урукку кинигэлэрэ харах далыгар син бааллар, оттон хаһыакка суруйбут ыстатыйаларын сыралаһан булаҕын.
– Билигин VII туому бэлэмнээтим. “Словарь местных географических терминов” диэн чинчийэр үлэтин отчуоттаабыта баар. Ити тылдьыты бэчээккэ бэлэмнээтим.
Үп-харчы тиийбэт кыһалҕата ханна баҕарар баар, онон ити үлэ эһиилги былааҥҥа киирэрэ-киирбэтэ биллибэт. Ити VII туом туһунан этэбин. Хаһыаттарга, сурунаалларга суруйбут ыстатыйаларын туһунан этииҥ оруннаах. Кэлэр өттүгэр итиннэ үлэлэһиэххэ сөп.
– Урукку өттүгэр Багдарыын Сүлбэ картотекатын туһунан элбэхтик этиллэн турар. Анал дьиэ, лабараан эҥин туһунан. Бу да сырыыга ити тиэмэттэн дьалты туттубат буоллахпыт.
– Мин хамнастаах үлэһит буоллаҕым, онон электроннай картотеканы оҥорууга тиийиммэппин. Биир кэмҥэ кыыһым “А” буукубаттан саҕаланар топонимнары, гидронимнары сканердаабыта. Хас да дьааһыгы. Билигин оҕолорун көрөн олорор. Онон ити боппуруос кыайтарбата.
Топонимика диэн дириҥ байҕал буоллаҕа. Аҕам уонна ийэм Варвара Михайловна иллэҥ кэмнэригэр илиилэрин араарбакка ходуһалар, сыһыылар, систэр, хайалар, үрэхтэр, күөллэр ааттарын картотекаҕа тиспиттэрэ. Барыта 500 тыһыынчаттан тахса карточка баар. Үлэм тиэмэтинэн көрөн 30 тыһыынча сир аатын сааһылаан, электроннай каталог оҥорон турабын. Ити, биллэн турар, кыра. Сорох улуус сирин аата итиччэ буолуо.
– Бу кэмпириэнсийэ түмүгүнэн эмиэ хомуурунньук бэчээттэнэрэ буолуо дии?
– Электроннай хомуурунньук оҥоһуллуохтаах. Сүнньүнэн, оҥоһуллан бүтэн турар, силигин ситэриэххэ наада. Дьиҥинэн, институт саайтыгар киллэриллибит буолуохтааҕа да, кыра тиийбэккэ турар. Бу күннэргэ дакылааттары барытын саайка киллэриэхпит. Ким баҕалаах ааҕыа, көрүө-истиэ, туһаныа.
– Ньургун Сүлбэ Уола, кэпсээниҥ иһин махтал!
Федор РАХЛЕЕВ.
Ааптар хаартыскаҕа түһэриитэ.
