Дьоруой Лонгинов туһунан

Быйыл дойду үрдүнэн Улуу Кыайыы 75 сыллаах үбүлүөйүн үөрэ бэлиэтиибит. Бу сыл үгүс тэрээһин фроҥҥа-тыылга Кыайыыны уһансыбыттар ааттарын үйэтитиигэ ананыаҕа. Оттон киһи олоҕун устуоруйата үйэ тухары үөрэтиллэн чахчыта тахсар, чуолкайданар. Биллиилээх дьон олохторун устуоруйатын, суолун-ииһин – биографияларын чопчулуур үлэ хаһан баҕарар тоҕоостоох уонна олус наадалаах. Элбэхтэн аҕыйаҕы холобурдаатахха, нуучча улуу үгэһит-суруйааччыта Иван Андреевич Крылов уонна улуу Чингисхан төрөөбүт сирдэрин күн бүгүҥҥэ диэри чопчу быһаара иликтэр, онтон сылтаан үгүс мөккүөр тахсар.

Биллэрин курдук, туох барыта докумуоҥҥа олоҕуран бигэргэтиллэр. Бу үөһэ этиллибит дьон туһунан мөккүөр ол ахтыллар дьон урукку үйэҕэ олорон ааспыттарыттан, ону бигэргэтэр-туоһулуур докумуоннара суоҕуттан үөскүүр.

Биһиэхэ, Саха сиригэр да, итинник көстүү аҕыйаҕа суох. Холобур, Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа Владимир Дионисович Лонгинов төрөөбүт сирэ Горнай улууһун Бэс Күөл бөһүөлэгэ буолар эрээри, ону Уус Алдан дьоно билиммэттэр “Биһиги киһибит” дииллэр. Мөккүөр үөскээтэҕэ ити.

Киһи төрөөбүтэ ЗАГС докумуонунан бигэргэнэр. Өрөбөлүүссүйэ иннинэ уонна кэмигэр оҕо төрөөтөҕүнэ, таҥара дьиэтигэр сүрэхтииллэрэ. Ол эрээри В.Д. Лонгинов төрөөбүтүн туһунан суруллубут буолуон сөптөөх икки таҥара дьиэтин миэтирикэлэрэ (дьоруой 1919 с., былаас уларыйыытын саҕана, төрөөбүт буолан диэн сабаҕалыыбыт) Национальнай да, Уус Алдан, Горнай, Нам улуустарын архыыптарыгар да хаалбатахтар.

Дьоруой В.Д. Лонгинов Горнай (уруккута Нам сирэ) Бэс Күөлүгэр төрөөбүтүн туһунан аан бастаан Горнай улууһун биллиилээх кыраайы үөрэтээччитэ, учуутала, ССРС Географияҕа уопсастыбатын дьиҥнээх чилиэнэ, Бэс Күөлүгэр 60-с сылларга үлэлии сылдьыбыт, бастакы түмэли тэрийбит Михаил Ефимович Тимофеев суруйбута. Кини 1975 с. ахсынньытыгар Национальнай архыыпка Горнай устуоруйатын үөрэтэ сылдьан, В.Д. Лонгинов Үөһээ Бүлүүгэ үлэҕэ киирэригэр суруйбут 8 лиистээх автобиографиятын булбута. Онно: “Мин 1919 с. балаҕан ыйын 2 к. Горнай оройуонун Бэс Күөлүн сиригэр төрөөбүтүм”, – диэн сурулла сылдьар. Бу докумуон билигин “Росгосстрах” тэрилтэҕэ харалла сытар.

М.Е. Тимофеев автобиографияны булан баран, дьоруой тус дьыалатын кытта Уус Алдаҥҥа Н.С. Пестряковка ыыппыт. Николай Саввич: “Эйиэхэ улахан махтал. Хайҕаатым. Олус бэрт. Чуолкай. Горнайдааҕы сылларын, олоҕун, дьарыгын туһунан матырыйаалбыт суох. Манна эн сүрүн сүбэһит буоларгар көрдөһөбүн”, – диэн харда сурук ыыппыт.

М.Тимофеев итинэн салгыы дьарыктанан, Кыайыы 60 сылыгар “Забота-Арчы” хаһыат 27.05.2004 с. №-гэр “Дьоруой төрөөбүт сирэ – Горнай Атамайа” ыстатыйаны таһаарар. Ити кэннэ 2005 с. бэрэсидьиэн В.А. Штыров В.Д. Лонгинов Бэс Күөлүгэр төрөөбүтүн билинэн, ыам ыйын 5 к. бөһүөлэк оскуолатыгар кини аатын иҥэрэр ыйааҕы таһаарар.

Ити курдук төһө даҕаны архыып докумуоннара баалларын иһин, мөккүөр күн бүгүнүгэр диэри салҕанан бара турар. Дьоруой төрөөбүт сирин Танда диэччилэр аҕыйаҕа суохтар. Ол гынан баран, 2019 с. бүтэһиктээх “туочуканы туруорар” өссө икки докумуон көһүннэ.

Ол курдук, 2019 с. В.Д. Лонгинов сиэн быраата (эдьиийэ Иулита Денисовна уола) В.Ф. Каркавин Национальнай архыыптан дьоруой Томпоҕо үлэҕэ киирэригэр толорбут автобиографиятын уонна каадыры учуоттуур лииһи булла. Ону сэргэ дьоруой бииргэ төрөөбүт эдьиийэ Ольга Денисовна докумуоннарыттан “Записи о родных кто когда и где родился” сурук көһүннэ.Олорго В.Д. Лонгинов Бэс Күөлгэ төрөөбүтэ чуолкайдык суруллар.

Түмүкпэр архыып докумуоннарын сыһыарабын:

1. №-дээх сыһыарыы: 1939 с. Үөһээ Бүлүүгэ үлэҕэ киирэригэр суруйбут автобиографията (Фонд 633 р, Опись 9, Дело 243) – биир сирэй.

2. №-дээх сыһыарыы: 1939 с. Үөһээ Бүлүүгэ үлэҕэ киирэригэр толорбут каадыры учуоттуур лиис (Фонд 633 р, Опись 9, Дело 243) – түөрт сирэй.

3. №-дээх сыһыарыы: 1940 с. Томпоҕо үлэҕэ киирэригэр суруйбут автобиографията (Фонд П-76, Опись 2, Дело 16) – икки сирэй.

4. №-дээх сыһыарыы: 1940 с. Томпоҕо үлэҕэ киирэригэр толорбут каадыры учуоттуур лиис (Фонд П-76, Опись 2, Дело 16) – 4 илиис.

5. №-дээх сыһыарыы: аймахтарыгар харалла сыппыт “Записи о родных кто когда и где родился” сурук – 1 сирэй.

Биллэн турар, В.Д. Лонгинов дойдута, оҕо сааһын уйата Уус Алдан Тандата буолар. Ону ким да мөккүспэт. Оттон кини күн сирин көрбүт, биһигин ыйаабыт сирэ туох да саарбаҕа суох – Бэс Күөлэ.