Былыргы үһүйээннэр, устуоруйа чахчылара өбүгэлэрбит бокуонньугу төһө хонон баран харайалларын чопчу ыйбаттар. Норуот былыргы сэһэннэригэр кинини саас, сир лаппа ириэр диэри уура сылдьан баран, кистииллэрэ диэн дорҕоон курдук ахтыллан ааһар. Бу этии оруннаах буолуон сөп. Ол курдук, өбүгэлэрбитигэр тоҥ буору хаһыы, тоҥ маһы таҥастааһын маныаха аналлаах сэп-сэбиргэл мөлтөҕүнэн ыарахан сорук буолара саарбаҕа суох. Өбүгэлэрбит буору хаһарга аналлаах баһымньы уонна хоруур (кэбиһиилээх оту быһар саастык курдук) диэн тэриллээх этилэр. Балары билиҥҥи ыччат үксэ билбэт. Маннык сэбинэн тоҥ буору кытта тиниктэһии сыанан-арыынан аҕаабат. Буору билиҥҥи курдук уот отто-отто ириэрэн хаһыы сахаҕа нуучча итэҕэлэ киирбитин кэннэ тэнийбитэ.
Ааҕааччы “өбүгэлэрбит буорга кистээһини нуучча итэҕэлэ тарҕаммытын кэннэ туттар буолбуттара” диэн мөккүһүөн сөп. Ол иһин анаан эттэххэ, киһини буорга кистээһин өбүгэлэрбитигэр түҥ былыргыттан баар, ону билиҥҥи археология чахчылара итэҕэтиилээхтик туоһулууллар.
Араҥастааһын туһунан былыргыны сэргиир киһи барыта истэрэ, билэрэ чуолкай. Анал баҕанаҕа, үүнэн турар тииккэ атахтаан, лаабыстаан салгыҥҥа харайыы ааттанар. Кэнники үйэлэргэ араҥастаан харайыы лаппа аччаабыта. Ол сүрүн төрүөтэ нуучча былааһа “араҥас сыстыганнаах ыарыыны тарҕатар” диэн боппута буолар. Маны тэҥэ киин улуустарга ХIХ үйэҕэ уоспа тура сылдьыытыгар араҥастары көһөрөн буорга кистээһин, ыччата суох ки´и араҥаһын уматыы тэрээһиннээхтик барбыта.
Араҥаска ойууну эрэ харайаллара диэн сыыһа өйдөбүл билигин киэҥник тэнийбит. Дьиҥэр, өбүгэлэрбит киһини сүрүннүүр «ийэ кут» орто дойдуга 70 сыл олоруохтаах уонна өлбүтүн кэннэ айбыт айыыларыгар төннөр диэн өйдөбүллээхтэрэ. Ол кэннэ ийэ кут саҥа киһи үөскүүрүгэр төрүөт буолан, орто дойдуга төннөн кэлэр диэн эрэллээхтэрэ.
70 сылы олорбокко өлбүт дьону «ситэ олорботох, куһаҕаннык өлбүт» диэн сыаналыыллара. Кинилэри «абааһы сиэбит» дииллэрэ. Оһолго, быстах ыарыыга өлбүт дьон ийэ куттара (дууһалара) «үөр» буолбатын диэн араҥастыыллара.
Сиргэ хоруоптары олордон харайыы чахчыта билиҥҥитэ биир эрэ сиргэ – Уус Алдан Байаҕантайын Табалаах диэн сиригэр баар. Уончалаах оҕону куорчах (колода – дүлүҥ) хоруоп иһигэр уган баран, атаҕар уонна төбөтүгэр туора ууруллубут икки кылгас бэрэбинэ үрдүгэр олордон кэбиспиттэр. Куорчах икки баһын тыы курдук уһуктаах гына суорбуттар. Ол кэмҥэ “бокуонньук дууһата анараа дойдуга уунан айанныыр” диэн өйдүүллэрэ көстөр.
Сайба/саайба көмүү (сорох сиргэ түөлбэ тыл быһыытынан «буор араҥас» дииллэрэ биллэр) Мэҥэ Хаҥалас, Уус Алдан, Горнай, Ньурба улуустарыгар киэҥник тэнийэ сылдьыбыта биллэр эрээри, археолог идэлээхтэр анаан үөрэтэ иликтэр. Маннык көмүүгэ куорчах (дүлүҥ) хоруобу сир кырсын алдьаппакка эрэ синньигэс сиэрдийэлэри уһаты тэлгээн уураллар. Ону тула эмиэ сиэрдийэ мастан уһун синньигэс (хоруоп быһыытынан), намыһах ампаар охсоллор. Ол кэннэ хоруоп уонна сайба икки ардын буорунан симэн толороллор, үрдүн маһынан уһаты сабаллар уонна даҥныыллар (Ньурба Чуукаар нэһилиэгин таһыгар көрбүппүт). Сайбалаан көмүү оһолго, бэйэҕэ тиийинэн өлбүт дьоҥҥо эмиэ оҥоһуллуон сөп.
Үүнэн турар тииккэ кистээһин саҥардыы төрөөн баран өлбүт оҕоҕо оҥоһуллара биллэр. Сонос тиити хоту өттүттэн, охсор киһиэхэ табыгастаах үрдүгүнэн, харайыллар оҕоттон эрэ үрдүк гына логлу тэптэрэн, сирэй таһааран баран, ол оннун куорчах хоруоп курдук оҥо хаһаллар. Оҕону онно туруору угаллар уонна бэйэтин маһынан хаппахтаан баран, үс сиринэн талаҕынан курдууллар (Амма улууһун Бөтүҥ нэһилиэгин сиригэр баарын кыраайы үөрэтээччи Лонгинов оҕонньор сирдээн көрдөрбүтэ). Маныаха дьүөрэлээн кыһыл оҕо өлүгүн биһиккэ ууран баран, баараҕай тиит лабаатыгар ыйыыллар. Кэлин, ХIХ үйэҕэ, урут өлбүт аймаҕын мас таһын иһигэр угалларын сиэрэ полевой кэтээн көрүүгэ бэлиэтэнэр.
Былыр уматар үгэс баара үһүйээннэргэ, сэһэннэргэ үгүстүк ахтыллар. Сэһэннэргэ үксүгэр дойдутуттан тэлэһийэ сылдьар дьон өллөхтөрүнэ, таһаҕастааһынын чэпчэтэн уматан баран, дойдутугар уҥуоҕун эрэ аҕалан көмөллөрө диэн кэпсэнэр. Мантан «Көмүс уҥуоҕун көтөхтүм, алтан уҥуоҕун араҥастаатым, буор кутун буллардым» диэн өс номоҕо хаалбыт бадахтаах.
Маннык сиэр-туом биир археологическай чахчыга көстөр. Ол курдук, Хаҥалас улууһун Ат Дабаан диэн сиригэр көстүбүт оҕо уҥуоҕар бииргэ угуллубут туос иһиккэ кремация кэннинээҕи уҥуох тобохторо бааллара. Ону дьиктиргии санаан анал үөрэхтээх антрополог учуонайдарга көрдөрбүппүтүн: «Бу уматыллыбыт киһи уҥуоҕа» диэн сөхтөрбүттэрэ. Ити ахтыллар оҕоҕо анараа дойдуга биэрэн ыыппыт ох саалаах, оноҕостордоох, кылыстаах этэ. Ыйытыы бэлиэтин курдук алтан ытарҕалааҕа, моонньугар кылдьыылааҕа (гривна), бэргэһэтэ алтан туоһахталааҕа, таҥаһа кыра оҕуруо киэргэллээҕэ ыһыллыбыт этэ. Аттыгар атын көмпүттэр, тириитин туйахтары, бастары сүлэн ылбыттар уонна, сабаҕалаатахха, кэрэх ыйаабыттар. Ол ат туйахтара, баһа суоҕуттан көстөр, атын биир да уҥуоҕа тыытыллыбатах уонна анатомическай бэрээдэгинэн сытар. Бу оҕо бэйэтин өлүүтүнэн өлбөтөх, кинини киһи өлөрбүт, ону оҕо кэтэҕэр баар биилээҕинэн охсуу суола туоһулуур.
Сабаҕалаатахха, туос иһиккэ өлөрүөхсүт уҥуоҕа ууруллубут буолуон сөп. Кинини сойуолаһан ханна эрэ ыраах соҕус өлөрөн баран, таһаҕастыылларын чэпчэтэн уматан баран, уҥуоҕун тобоҕун оҕоҕо «суорҕан» гынан биэрэн ыыппыттара буолуо дии саныыбыт.
Буорга көмүү өбүгэлэрбитигэр былыр-былыргыттан баара. Бу кэнники сылларга саха XV-XVI үйэлэрдээҕи көмүүлэрэ көстөн тураллар уонна ону туоһулууллар. Буорга көмүү эмиэ араас буолар.
Тиэрэ көмүү саамай үгүс уонна бары улууска баар. Христианскай итэҕэл тарҕаныан иннинээҕи көмүүлэргэ өлүөхсүт чиккэччи сытар, илиилэрэ үксүгэр уһаты ууруллубут буолар, сороҕор курданарыттан аллараа ытыстара иннигэр холбуу ууруллубут буолаллар. ХVIII уонна ол иннинээҕи үйэлэр көмүүлэрэ үгүс маллаах-саллаах буолаллар. Ол курдук, эр дьоҥҥо ох сааларын, оноҕосторун, быһахтарын, хамсаларын, холтууннарын, батыйаларын (сороҕор батастарын), тимир/алтан күөстэрин, чорооннорун, сороҕор кымньыыларын уган көмөллөрө. Сорох дьон ыҥыыр сыттыктаах буолаллара. Үгүс көмүүгэ хоруоп таһыгар ат ыҥыыра, үүнэ баар буолар.
Дьахталларга иһит-хомуос (кытыйа, матаарчах, туос иһит, маллаах иһит о.д.а.) хамыйах, быһах, хамса, тараах, ыҥыыр, сороҕор эмиэ кымньыы баар буолар. Симэх адьас дэҥҥэ эрэ баар буолар уонна үксэ алтантан оҥоһуллар эбит. Букатын эрдэтээҥи көмүүлэргэ таҥастара үксүгэр ордубат, бу кэмнээҕи дьон көмүүтүн таҥастара үксэ тирии, күндү түүлээх буолар. Дэҥҥэ солко былаат, ис таҥас баар буолар. Киһи көмүллэр ис маһын – хоруобу, көмүллэр миэстэтигэр дүлүҥтэн эбэтэр бэрэбинэ аҥаара былаахыттан холуода гына таҥан оҥороллор уонна ураһа туоһунан сабаллар, сороҕор хоруоп иһин эмиэ итинник бүрүйбүт буолаллар. Былаахыттан таҥан оҥоруу хоруоп иһигэр таһаҕастыылларыгар туттубут тирии быаларын быраҕаллар. Былыргы көмүүлэр үксүгэр чычаас, 80-ча сэнтимиэтир буолаллар, ол эмиэ — хаһар сэп-сэбиргэл мөлтөҕүттэн.
Хоруоп таһынан тэбиэхтээһин адьас эрдэтээҥ²и көмүүлэргэ суох, итинник оҥоһуу, сүнньүнэн ХVII үйэҕэ үөскүүр. Икки ХV үйэтээҕи көмүүлэргэ (Чурапчы Балыктаах уонна Уус Алдан Табалаах диэн сирдэригэр) ииҥҥэ синньигэс, хатырыктары сылдьар тиит мастан ампаардыы охсуу хоруоп баара.
Нуучча итэҕэлэ тарҕаммытын кэннинээҕи көмүүлэргэ биэрэн ыытар маллара-саллара ахсаан өттүнэн лаппа аччыыр.
Ойоҕоһунан сытыаран көмүүнү үс төгүл көрбүтүм. Балар бары хоруоба суохтар. Маҥнайгы көмүү Амма улууһугар Бөтүҥ нэһилиэгин таһыгар Уорай диэн сиргэ к³стүбүтэ уонна Гоголев А.И. «Якуты» диэн кинигэтигэр суруллан турар. Бу көмүү ХVIII үйэтээҕи дьиэ соҕуруулуу-илиҥҥи өттүгэр буор ылбыт дьаамаларыгар көстүбүтэ. Онно өлүөхсүтү соҕуруулуу-илин диэки сирэйдээн хаҥас ойоҕоһунан дьаама түгэҕэр тэлгэммит туоска түүрүллэн баран утуйа сытар киһи курдук сытыарбыттар уонна үрдүнэн төгүрүк быһыылаах, кытыытыгар оһуордаах туоһунан саппыттар. Көмүү уопсай дириҥэ 80-ча сэнтимиэтир. Киниэхэ туой көһүйэни биэрэн (алдьатан баран) ыыппыттар уонна биир муос оноҕоһу көхсүн диэки уурбуттар.
Иккис көмүү Мэҥэ Хаҥаласка Матта таһыгар Көрдүгэн диэн сиргэ к³стүбүтэ. Онно 6-7 саастаах оҕо уҥа ойоҕоһугар түүрүллэн сытар, эмиэ туос тэллэхтээх, суорҕаннаах этэ. Көмүү ХV үйэтинээҕи дьиэ хотугулуу арҕааҥҥы өттүгэр буор ылбыт дьаамаларыгар хоту диэки сирэйдэнэн сытара. Көмүү уопсай дириҥэ 60-ча сэнтимиэтир. Тэллэх анныгар оҕо көхсүнэн, биилин диэки уонна суорҕан үрдүгэр эмиэ курданарынан тимири уһаарбыт тобохторо (шлактара) сытара. Ити курдуу сытар шлактар анараа дойду суолун аанын «бэлиэтиир» буолуохтарын сөп. Маны таһынан, испиэскэ таас үҥүү төбөтө баар этэ. Бу — оҕо оонньуура буолуон сөп.
Үһүс көмүү Чурапчыга Бөтүҥ таһыгар Дьүһүлэн диэн сиргэ көстүбүтэ. Манна иин түгэҕэр хатырыктаах титириктэри уһаты уурбуттар, ол үрдүнэн ураһа туоһун тэлгэппиттэр. Өлүөхсүтү хаҥас ойоҕоһунан уурбуттар, баһын анныгар ыҥыырдаах, үүннээх. Иннигэр ох саалаах, оноҕостордоох, көхсүгэр, курданарыттан алын диэки, батыйалаах, сүгэлээх, атаҕын аннынан умса ууруллубут тимир күөстээх этэ. Тэлгэтии титириктэри кыйа дьаама кытыытынан сонос соҕус мастары уурбуттар уонна өлүөхсүтү ураһа туоһунан саппыттар. Көмүү уопсай дириҥэ 30 сэнтимиэтир.
Умса көмүүгэ эмиэ үстэ түбэспитим. Маҥнайгы Тааттаҕа Туора Күөл нэһилиэгин сиригэр этэ. Бу эдэрчи (40 туола илик) оһолго (өлөрүүгэ) түбэспит эр киһи этэ. Киһи сааһын сүһүөхтэрин өҥүргэс уҥуохтарынан көрөн (+) (-) 5 сыл иһинэн быһаараҕын. Өлүөхсүт ох саалаах, батыйалаах, оноҕостордоох, быһахтаах этэ, төбөтүнэн хоту диэки сытара. Бэйэтигэр тиийиммит киһиэхэ биилээх, уһуктаах угуллубат диэн этэллэр. Бу киһи өлөн баран, балачча өр хараллыбакка сыппыт, хаҥас илиитин уҥуоҕун субалары кыра сиэмэх кыыл тиниктээбитэ көстө сылдьар этэ. Былаахыттан таҥан оҥоруу хоруоп иһигэр таһаҕастыылларыгар туттубут тирии быаларын бырахпыттар.
Иккис көмүү сайба этэ, Ньурба улууһун Чуукаар нэһилиэгин сиригэр көстүбүтэ. Сайба, дүлүҥ хоруоп истэрин буорунан толору симпиттэр. Көмүүнү былыр төбөтүн туһунан алдьата сылдьыбыттар уонна өлүөхсүт баһын ороон сайба үрдүгэр олордон кэбиспиттэр. Бу киһи туох да мала-сала суох, хаҥас илиитэ бүлгүнүнэн уонна эмиэ хаҥас ойоҕосторо тостубут, икки илиитэ иннигэр (баттыы сытар гына) ытыстарын көхсүлэринэн кэлгиллибит, төбөтүнэн арҕаа диэки сытар. Бокуонньук тобугун икки харчы уҥуоҕун көмүөх иннинэ ороон кэбиспиттэр. Онон, бу бэйэтигэр тиийиммит киһини үөр буолан анараа дойдуттан моһуоктаспатын диэн, эбэтэр толук (сиэртибэ) туттуллубут киһини харайыылара буолуон сөп.
Үһүс умса көмүү Ньурба Хаҥалаһыгар көстүбүтэ. Иин түгэҕэр синньигэс титириктэри тэлгэппиттэр, эмиэ маннык мастан ампаар оҥорбуттара сиҥнибит. Өлүөхсүт арҕаа диэки бастанан сытар, уҥа өттүгэр ох саата, оноҕосторо, хаҥас өттүгэр батыйа ууруллубут. Бу киһи кыргыска өлбүт, ону чөмчөкөтүн уонна саннын хаптаҕайын уҥуохтарыгар баар оноҕос дьөлө түспүт суоллара туоһулуур. Өлүөхсүтү ыраахтан таһаҕастаан – ындан — аҕалбыт буолуохтарын сөп. Ону ындаары этин түөрт аҥыы эттээн араарбыттара моонньун, биилин, тобугун уҥуохтарыгар көстө сылдьар.
(Салгыыта бэчээттэниэ).
Сергей КОЛОДЕЗНИКОВ.
Историческай наука кандидата,
археолог, этнолог-антрополог.
