Эр киһи аармыйаҕа сулууспалаан олох оскуолатын ааһар дииллэр. Бу күннэргэ Таҥкыыстар күннэрэ бэлиэтэммитэ. Онон сибээстээн, араас сылларга тимир тааҥканы кытта бодьуустаспыт эр дьонтон аармыйатааҕы сылларын туһунан туоһуластым. Урукку-хойукку кэми ахта таарыйа, уолаттар кэпсээн-ипсээн бөҕөлөрө.
Андрей Алексеев, Үөһээ Бүлүү Быракааныттан төрүттээх:
– 1986 сыллаахха Чита уобалаһыгар сулууспалаабытым. Бастаан учебкаҕа 6 ый 04026 №-дээх байыаннай чааска Каштакка сылдьыбытым. Ыытааччы-мэхээнньиккэ үөрэнэн, Т-62 тааҥка ыытааччыта буолбутум. Салгыы Досатуй байыаннай 61-605 чааска дьиҥнээх аармыйаны ааспытым. Онно 3-с, 2-с, 1-кы кылаастаах ыытааччы буолбутум. Кылаастары иҥэрэллэр этэ.
Үөһээ Бүлүү Дүллүкү орто оскуолатыгар 9-с уонна 10-с кылаастарга байыаннай уруок ыытыллара. Ол улаханнык абыраабыта. Уолаттары Владимир Николаев диэн учуутал байыаннай олоххо бэлэмниирэ. Киниэхэ бука бары махталлаахпыт. Аармыйа туһунан өйдөбүллээх улаатаммыт, аны туран, интэринээккэ улааппыт буоламмын, “подъему”, “отбойу” бэркэ билэр этим. Бииргэ төрөөбүттэрбиттэн 6 уол бука бары таҥкыыстарбыт, 3 уол атын чааска сулууспаны ааспыттара.
Биһиги тааҥкаларбыт гвардия бэлиэлээх этилэр. Кыра уҥуохтаах уолаттары сылбырҕалар диэн ыытааччыга талан ылаллара. Наар Т-62 тааҥканы кытта бодьуустаспыппыт. 46 туонналаах. Ол аата 580 ат күүһэ күүстээх. Сайын итии бөҕө буолааччы, кыһын аны тимир тымныынан хаарыйара сүр буолара. Оччотооҕу ас-үөл боростуой этэ. Хааһынан, хаппыыстанан, балыгынан сылдьыбыппыт. Биирдэ эмэ үрүҥ килиэп баар буолааччы, үксэ хара этэ. Сулууспалаабыт уолаттарбын кытта билигин да билсэбит-көрсөбүт. Уолаттар Читаҕа бара сылдьыбыттара. Учебканы ааспыт Каштактааҕы байыаннай киин ыһыллан сытарын кэпсээбиттэрэ. Туох диэхпиний, олус үчүгэйдик сулууспалаабытым. Билигин уолаттарым эмиэ сулууспаны ааспыттара. Икки уолум ытык иэстэрин төлөөн кэлбиттэрэ, биирим сэтинньигэ кэлиэхтээх. Аныгы аармыйа уратылаах бөҕө быһыылаах. Биһиги аспытын бэйэбит астанар, муостабытын сууйар буоллахпытына, билиҥҥи оҕолор нэрээт диэни билбэттэрэ сөхтөрөр. Уолаттарбыттан ыйыталаһабын ээ, онуоха анал үлэһиттэр астарын астаан, олорор сирдэрин сууйан биэрэллэр үһү. Өссө күнүс утуталлар үһү. Оо, биһигини утутан да бэрт (күлэр). Сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри атахпытыгар сылдьар этибит.
Түмүккэ төрөппүттэрбитигэр махталлаахпыт. Кинилэр 14 оҕону улаатыннаран, 9 уолу аармыйаҕа ыытан олоххо миэстэни буларбытыгар үрдүк өҥөнү оҥорбуттара.
Семен Афанасьев, Уус Алдантан төрүттээх, Дьокуускай олохтооҕо:
– Мин 1984 с. саас ыҥырыллан сулууспалыы барбытым. Тааҥка чааһыгар Читаҕа Песчанка диэн сиргэ 6 ый учебкаҕа сылдьыбытым. Бастаан ый курдук Т-62, оттон Т-72 тааҥкаларга сылдьыбыппыт. Оччолорго Т-72 диэн саамай аныгы тааҥка этэ. Билигин даҕаны бу тааҥка аатырар. Учебкабыт түмүктэммитин кэннэ Монголияҕа Шеви Гоби диэн байыаннай городуокка 1,5 сыл сулууспалаабыппыт. Анараа Т-62 экипаһа 4 киһиттэн турар этэ: хамандыыр, наводчик, ыытааччы-мэхээнньик уонна иитээччи. Оттон сайдыылаах Т-72 үс киһилээх, иитээччитэ суох, барыта аптамаат этэ. Мин наводчиктаабытым уонна, «писарь» диэн олус эппиэтинэстээх дуоһунас баара, онно сылдьыбытым. Саха уолаттара элбэх буоламмыт, туох да бэрт сэргэхтик сулууспалаабыппыт. Билигин да уолаттарбын кытта өрүү билсэ-көрсө сылдьабыт. Оччотооҕу ыччаттар бары аармыйаҕа бара сатыыр этибит. Арай, аныгы үйэҕэ аармыйаҕа сыһыан уларыйда, аптарытыата түстэ дии саныыбын. Билиҥҥи уолаттар аармыйаттан куотунар түгэннэрэ элбэх. Дьиҥэр, дьиҥнээх эр киһи оскуолата буоллаҕа. Аармыйаттан өйбүн-төйбүн булан, боччумуран кэлэн, үрдүк үөрэххэ киирэн, баччааҥҥа диэри этэҥҥэ үлэлээн-хамсаан сырыттаҕым. Биһиги саҕана сулууспалаабыт уолаттар олус сыаналаналлара, убаастаналлара.
Биири этиэхпин баҕарабын. Тас дойдуга, холобур, Польшаҕа, Германияҕа, Болгарияҕа, о.д.а. сулууспалаабыт уолаттар буойун-интернационалист буолаллар. Оттон биһиги сулууспалаабыт Монголиябыт тоҕо эрэ киирбэт, ол иһин буойун-интернационалист сатаан буолбатахпыт хомолтолоох...
Петр Григорьев, 1984-1986 с. Монголияҕа сулууспалаабыт таҥкыыс:
– Таҥкыыс күнүн, дьиҥинэн, саха дьоно бары да бырааһынньыктыахпытын сөп этэ. Мин билэрбинэн, саха эр киһитин үс гыммыт биирэ буолбатаҕына, чиэппэрэ баҕас, чахчы, таҥкыыс буолуохтаах. Забайкалье байыаннай уокуругар мин саҕана тыһыынчанан саха тааҥка чаастарыгар сулууспалыыра. Ол саҕана ССРС тааҥкаларын сэриилэрэ ахсааннарынан да, хаачыстыбаларынан да “аан дойдуга тэҥнээхтэрэ суох” диэн буолара.
Учебка кэнниттэн Монголияҕа Гоби куйаарыгар сулууспалаабытым. Т-72 тааҥкаҕа наводчик этим. Икки сезон түмүгүнэн “тааҥка пуолкатын саамай бастыҥ ытааччыта” аатын ылбыттааҕым. Умна быһыытыйдым эрээри, тааҥка стабилизаторын билигин да холбуохпун сөп дии саныыбын... Ону билэр саха киһитэ элбэҕэ буолуо: “червячная пара”, “зеркало гироскопа”... эҥин диэннэри.
Үөрэнэр ытыыга 50-ча км/ч түргэнинэн айаннаан иһэн 1,8 км ыраах турар тааҥка сыалын табыахтааххын. Онон, холобур, Т-72 тааҥканан 2,5 км ыраах турар дьиэни түннүгүн үүтүнэн табыахха сөп. Аныгы сэриигэ тааҥка төһө туһалыырын билбэппин. Билиҥҥи сэриигэ, бука, “беспилотниктар” салгынтан сылдьан сэриилэһэллэрэ буолуо. Аһаҕас сиргэ тааҥка эрэйдээҕи син биир бөртөлүөтүнэн бөрөнү бултуур курдук кыайыахтарын сөп. Арай, куорат сиргэ хайдаҕа буолла?..
Аармыйаҕа саха уолаттарын быһар быһаҕастара “писарь” диэн солоҕо тиксэллэрэ. Ол сороҕор туһалаах буолара. Ротаҥ дьоно ханна эрэ буор хаһыыта, чох сүөкээһинэ, таһаҕас таһыыта курдук кирдээх үлэлэргэ буһа-хата, тоҥо сылдьар кэмнэригэр эн “ленинскэй хоско”, ыстаапка ырааска, сылааска уонна сынньалаҥ үлэҕэ хаалаҕын. Аармыйаҕа “саха барыта худуоһунньук уонна писарь, ону сатаабат буоллаҕына, саамай мөлтөөбүтэ, үчүгэй парикмахер буолар” диэн бигэ өйдөбүл баара.
Биирдэ улахан армейскай үөрэх буолаары турдаҕына, Улан-Батор куоракка Монголия байыаннай чаастарыттан каарта оҥорооччулары (каарта оҥорор киһи үчүгэй буочардаах, уруһуйдьут, тобуллаҕас буолуохтаах) мунньубуттар этэ. Хас эмэ сүүһүнэн саллааты. Онно кэлбит дьон 80-ча бырыһыана сахатын көрөн улаханнык соһуйбуттааҕым.
Уопсайынан, аармыйаҕа сылдьан саха уруһуйдуурунан, мындырынан, суруксутунан ССРС атын омуктарыттан барыларыттан таһыччы уонна ырааҕынан ордугун өйдөөбүтүм. Бу билигин хапыталыыһым кэмигэр ол уратыбытын таба туһанарбыт буоллар, адьас ыраатыах этибит.
Иннокентий Поисеев, 2013 сулууспалаабыт таҥкыыс:
– Бастаан Чита Песчанка куоратыгар учебкаҕа сылдьыбытым. Онно тааҥка чааһыгар хапытаан Бешкиев ротатыгар түбэспитим. Сыл аҥаара тааҥка иһиттэн ытарга, тааҥканы өрөмүөннүүргэ үөрэммиппит. 3-с кылаастаах ыытааччы-мэхээнньик дуоһунастаах этим. Кыра эрдэхпиттэн аҕабын кытта тыраахтарга олорсо үөрүйэх буоламмын, тута тимир тааҥкаҕа сыстан барбытым. Салгыы Екатеринбург куорат байыаннай чааһыгар ыыппыттара. Тиийдэ-тиийээппитин кытта Челябинскай уобалас Карбаш диэн куоратыгар артиллерийскай пуолка самоходнай 2с19 тааҥкаҕа ыстаарсай мэхээнньигинэн анаммытым. Онно сахалартан иккиэ этибит. Амматтан сылдьар Семен Артемьевтыын сулууспаны ааспыппыт.
Биирдэ Москубаттан тиэхиньикэлэри көрө-истэ бэрэбиэркэ кэлэр диэтилэр. Онно замполиппыт кэлэн, “саха уолаттара, сатабыллааххыт, абырааҥ” диэтэ. Онно тиийэн, МТЛБУ 2 тааҥка сатаан собуоттаммакка турарын түргэн үлүгэрдик өрөмүөннээн, сэлээркэтэ кэлбэтин быһааран, түргэнник чөлүгэр түһэрбиппит. Биһигини сөҕүү-махтайыы бөҕө буолбуттара. Оттон ыстаарсай мехвод буолан, саҥа кэлээччилэри үөрэтэр буолбуппут. Нуучча, татаар уолаттарын хайдах маһы хатырыктыырга кытары үөрэтэн турардаахпыт. Бу курдук олус үчүгэйдик биир сыл биллибэккэ ааһан, этэҥҥэ сулууспалаан кэлбиппит. Саха уолаттара сатабыллаахтарын, туттуулаахтарын, тиэхиньикэҕэ сыһыаннаахтарын төһө кыахпыт баарынан көрдөрбүппүт.
Виталий Слепцов, “Айыы кыһата” оскуола учуутала:
– Мин үрдүк үөрэхпин бүтэрээт, 2011 сыл сайыныгар өҥүрүк куйааска Хабаровскай 240 учебнай-танковай пуолкатыгар ананан барбытым. Анараа тиийбиппит Саха сириттэн саллаат бөҕөтө этэ, хайдах эрэ дойдубар сылдьар курдук санаммытым. Үс ыйы учебкаҕа сылдьан баран, Приморье кыраайын Камень-Рыболов диэн улуу Ханка эбэ күөл кытылыгар турар байыаннай городуокка “60 отдельная мото-стрелковая бригада” диэн байыаннай чааска салгыы сулууспалыы тиийбиппит. Онно ыстаарсай мэхээнньигинэн анаммытым, 3 ый буолан баран младшай сержант буолбутум. Билигин ол чаас суох, онон биһиги бүтэһик диэмбэллэр буолабыт. Сулууспалаабыт чааһым туһунан кэпсээтэххэ, Ханка күөл кытылыгар турар буолан, Кытайы кытта кыраныыссалаһа сытар этэ. 60-с сыллар бүтүүлэригэр итинтэн чугастыы Кытайы кытта сэрии буолан ылбыт, Даманскай арыытыгар. Ол иһин өрүү сэрэххэ сылдьыбыппыт. Мин сулууспалыыр кэммэр Т-80 диэн кыраһыынынан айанныыр Арассыыйа биир аатырбыт тааҥката этэ.
Мин таҥкыыс буоларбынан олус киэн туттабын. Гражданскай олоххо тааҥканы хаһан да ыытыаҥ уонна ытан да көрүөҥ суоҕа. Оттон таҥкыыс уолаттарга абытайдаах тимир тэрили кытта бодьуустаһар түгэн, аармыйаҕа эрэ буоллаҕа. Таҥкыыстар олус бэрээдэктээхтэрин, сатабыллаахтарын биһиги аптарытыаттарбыт, уһуйааччыларбыт бэркэ көрдөрбүттэрэ.
Владимир Капитонов, таҥкыыс:
– Бастаан Хабаровскайга 240 учебнай-танковай пуолкаҕа үөрэҕи ааһан сулууспалаабытым. Оттон Южносахалинскай Хомутов байыаннай куоратыгар “39 Краснознаменная отдельная мотострелковая бригада” тааҥка батальонун 3-с ротатыгар сулууспалаабытым. Биһиги наар байыаннай бэлэмнэниигэ сылдьыбыппыт. Туох эмэ буолла да, сэриилэһэр соруктаах этибит. Сулууспалыы сылдьан саха буоларбынан олус киэн туттар уонна дойдубун ахтар этим. Биһиги өрүү иннибит хоту диэн санаанан салайтарар этибит.
Ааспыт Таҥкыыс күнүнэн бары таҥкыыстарга эҕэрдэ!
Балаһаны бэлэмнээтэ Екатерина АФАНАСЬЕВА.
